Тұлға • 31 Қаңтар, 2025

Елшіл тұлға

155 рет
көрсетілді
13 мин
оқу үшін

Тарихқа көз жүгіртсек, әр кезеңнің ауыр да жауапты жүгін арқалаған тұлғалар болған. Кеңес заманында туып, сол заманның сын-қатеріне ісімен жауап бере алған азаматтың бірегейі – мемлекет және қоғам қайраткері, академик, елші Төлеген Тәжібаев (1910–1964).

Елшіл тұлға

Коллажды жасаған – Алмас МАНАП, «EQ»

Ол кеңестік әміршіл-әкімшілік жүйенің небір өткелегінен өтіп, тұлға ретінде қалыптасты. Әлеу­мет­­тік-ағартушылық, ғылым мен жо­ғары білім, дипломатия салаларында басшылық қызметтер атқарды.

Жастай жетім қалып, әу бас­та кісі қолында, кейін Арыстағы бала­лар үйінде тәрбиеленген Төле­ген оқушы күнінен зерек қасие­тімен көзге түсіпті. Бұл туралы біраз уақыт тәлім берген Иван Каба­новтың естелігінде аз-кем дерек бар. Сонымен бірге ол жасынан скрипка үйреніп, классикалық өнерге ықыласы ауа­ды. Қай істе де маңдай тердің маңызын ерте аңғарады. Ерік-жі­герін шыңдап, қорғансыз адамға көмектесуге де дағдыланады. Ең бастысы, алдына ұлт жоғын жоқ­тауды, игерілмеген саланы меңге­руді мақсат етіп қояды. Өйткені ол халық қайғысының (ішінде өз жетім­дігі де бар) себебін бозбала күнінде-ақ түсінген секілді.

Талапты Төлеген 1928 жылы Шым­­кент педагогика техникумын үздік бітіреді. Педагогикалық кеңес­тің шешімімен осы оқу орнында мате­матика және геогра­фия пәнінің оқы­тушысы болып қызметке қал­ды­рылды. Бұл ше­шімде техникум директорының орынбасары, көр­некті қаламгер, қазақша тұңғыш «Пси­хо­логия» оқулығының авторы Жүсіп­бек Аймауыт­ұлының рөлі ерек­ше деп ой­лаймыз. Жас маман бір­ден алғыр­лығымен, қай­сар­лығы­мен, білік­тілікке деген ұмты­лы­сы­мен көзге түседі.

1931 жылы Төлеген Тәжібайұлы Мәс­кеудегі Н.Крупская атындағы коммунистік тәрбие академиясына оқуға жіберіледі. Бұл академия сол кезеңдегі идеологтер даярлайтын кәсіби жоғары мектеп еді. Ол осында ғылымға ден қояды. Ака­де­мияны үздік аяқтаған соң, профессор Б.А.Ананьевтің жетекшілігімен аспи­ран­тураға қабылданады. Ленинград уни­вер­ситетінде психология мамандығын қоса меңгеріп, білімін жетілдіруге келген ақын-жазушылар мен партия қызметкерлеріне дәріс оқиды. Осында 1939 жылы «К.Д.Ушинский – Ресейдегі педагогикалық психо­логияның негізін салушы» атты тақы­рыпта кандидаттық дис­сер­­тация қорғайды. Кейін осы бағыт­ты тереңдетіп, 1948 жылы «Пси­хо­логия және К.Д.Ушин­ский­д­ің педа­гогикалық психологиясы» атты моно­гра­фия жариялайды.

1940 жылы Төлеген саяси қыз­мет­ке шақырылды. 30 жастағы аза­­мат әуелі Халық ағарту комис­са­­ры­­ның орынбасары, араға екі жыл салып осы сала комис­сары (ми­нис­трі) қызметіне тағайын­далды.

Т.Тәжібайұлының ұйым­дасты­рушы­лық таланты осы тұста айқын байқалды. Республикамызда орта және кәсіби білім орын­дары көптеп ашылды. Мысалы, 1928 жылы әр мың адамға шаққанда бар болғаны 87 адам тартылса, 1939 жылдың ая­ғын­да бұл көрсеткіш 185 адамға жет­ті. 1941–1942 оқу жылы 225 мек­теп-интер­натында 9400 бала оқыса, келесі оқу жылы олардың саны 11000 жуықтады. Осы жылдарда ең­­бек­­­тен қол үзбей оқитындар (рабфак) саны артты. Рабфак жанынан ше­­­бер­­­хана ашылып, олар қорғаныс са­ла­­­­с­­­ының тапсырысын орындай бас­­тады.

Төлеген Тәжібайұлы фашизм­ге қарсы соғыс жылдары Қазақстан аумағына көшірілген Балалар үйі­нің қызметін жүйеледі. Педа­го­гика­лық училище мен техникумдар­ды бітірген жастар түгелдей білім ісіне тартылды. Жергілікті педагог-әйел кадрларын даярлау бағ­дар­ламасы қабылданды. Осы бағ­дарлама негі­зінде 1944 жылы Қазақ қыздар педа­го­­г­и­калық институты ашылды.

Қайраткер өнер саласына жіті назар аударды. 1941 жылы Қа­зақ­­­станда түңғыш кинофес­ти­валь ұйым­­дастырды. Оған Күләш Бай­сейі­­това, Шолпан Жандарбекова бас­­таған танымал әртістер қатысты.

Соғыс кезінде адами капитал­ды­ айтпағанның өзінде КСРО кө­ле­мінде 334 жоғары оқу орны жар­ты­лай немесе толықтай қира­ды. 1946–1950 жылдарға арналған бес­жыл­дық­та осы мәселені шұғыл түрде қалпына келтіру жұмысы басталды. 1946 жылы Жоғары және орта арнаулы білім министрлігі құрылды.

Бұған дейін Төлеген Тәжі­байұлы Халық ағарту комиссары қыз­метін Халық комиссарлары ке­ңесі төрағасының орынбасары (қазіргіше вице-премьер) қыз­меті­мен бірге атқарды. Бұл соғыс­тың қай­нап тұрған кезі еді. КСРО Жо­ғары білім министрінің 1948 жылы 15 наурыздағы бұйрығымен Төле­ген Тәжібайұлы С.М.Киров атын­дағы ҚазМУ-дың ректоры болып тағайындалды. Төкең уни­вер­ситетті басқарған жыл­дары қазақ студенттерінің саны арт­ты. Мысалы, мұнда 1940 жылы 995 сту­дент оқыса (соның ішінде 133-і қа­зақ баласы), 1949 жылы студенттер саны 2263 адамға жетті. Соның ішін­де жергілікті ұлт өкілдері ­840 адам­­ға өсті. Жаңадан филология фа­куль­тетінің ғимараты салынды. Био­­логия факультетінің жанынан био­­стансасы ашылды. Жара­тылыс ма­­ман­дықтарында тұң­­­ғыш рет қа­зақ тобы пайда болды. Жас­тар­дың жан-жақты дамуы үшін спорт ­ке­­шен­­дері соғылды. Жеке қала­­шық тұр­­­­ғызу жоспары да жасалын­ды. Со­ны­­­­мен қатар жаңа­дан философия-экономика факультеті ашылды.

Төлеген Тәжібайұлы универ­ситет­тің ғылыми бағытын өзі жүйе­леп бақылап отырды. Мысалы, 1948 жылы 13 аспирант канди­дат­тық дис­­­­сертация қорғаса, 1949 жылы бұл цифр үш есеге артып, 36 аспирант ғылым кандидаты атанды. 10-нан астам ұстаз орта­лық қала­лар­ға док­­­то­рантура мен аспи­ран­ту­­раға жіберілді.

1950–1951 оқу жылы универ­си­тет­­тің профессор-оқытушы құра­мы 285 адам болса, оның 18-і профессор,­ 58-і доцент, 27-сі ғылым канди­да­ты еді. Бұл сан жылдан-жылға артты.

Төлеген Тәжібайұлы ректор кезінде Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабиден Мұстафин, Мәлік Ғабдуллин секілді тұлға­лар­ды ша­қыр­тып, студенттерге дәріс оқыт­ты. Өйткені ол 1954 жылы Ғылым академиясының академигі болып сайланып, зиялылар орта­сында беделі зор еді. Дәл осы сияқ­ты дәрістер жаратылыстану факуль­тет­терінде де жүріп жатты.

50-жылдары елімізде саяси жағ­дай едәуір қиындады. «Космо­по­литтермен күрес» науқаны бас­тал­ды. Соғыстан кейін интеллигенция сәл де болса еркін демалып, шы­ғар­машылық ізденіс үстінде болатын.

Дәл осы кезеңде тарих ғы­лым­­­да­рының жас докторы (ке­йін ­Ғы­­­­лым академиясының кор­­­­рес­­­­пон­­­дент-мүшесі), уни­вер­­си­тет­тегі Қа­зақ­стан тарихы кафе­дра­­сының ұйым­­­дас­тыру­шысы әрі мең­герушісі Ер­мұхан Бекма­ха­новтың басына қара бұлт үйі­ріл­ді. Парасатты Тө­ле­ген Тә­жі­­­бай­ұлы әйгілі Хан Кене­ні зерт­теу­ші­ні ара­шалап қалу­ға ты­рысты.

1950 жылы 26 қазанда бір топ «белсенді ғалым» «Правда» газетіне «Ректор саяси жағы­нан саяз, тарихшы Е.Бек­махановты қол­­дайды» атты кө­лем­ді мақала жария­лай­ды. Бір қы­­зығы, осындай арнайы тап­­­сы­­рыс­пен жазылған мақа­ла­лар екі жыл бойы толас­тамайды. Ар­тын­­ша ди­с­­куссия бас­талып, 1952 жы­лы 5 қыр­­­­­­күйекте Ермұхан Бек­­­ма­­­­ханов 25 жыл­ға тұтқын­ға кесіл­­­се, артынан 1953 жылы 23 ақ­­пан­­­да одақтың жо­ғары білім министрі В.Столетовтің бұй­­­ры­­­ғымен Т.Тәжібаев қызметінен боса­тылды.

Төлеген Тәжібайұлы шынында жан-жақты іскер басшы еді. Республикамызда Сыртқы істер комиссариаты ресми 1944 жылы 13 сәуірде құрылған деп саналады. Бірақ іс жүзінде ол тек сауда-саттық мәселесімен айналысып, құзыреті көршілес Моңғолия мен Қытайдың автономиялық өңірі арасында ғана жүрді. Сондай-ақ СУАР-да консулдық қызмет көрсетумен ғана шектелдік. Яғни шетелмен толыққанды дипломатиялық қа­рым-қатынас орнату КСРО Сырт­қы істер комиссариаты құзыретінде қалды. Десек те Қазақстан Сыртқы істер министрлігі тарихын осы датадан бастау ақылға сыйым­ды. Қай­рат­кер Төлеген Тәжібайұлы осы министрліктің жүйесін, құры­лы­мын, қызметін өзі үйлестіргені – тарихи шындық. Архив дерек­терінде Т.Тәжібаев 1944 жылы ­
27 қазанда сол кездегі үкімет басшысы Дінмұхамед Қонаевқа барып, министрлік штатын (12 адам­дық) бекіту туралы ұсыныс түсіріп, жүзеге асырғаны хатталған.

Осы лауазымында Төлеген Тәжі­байұлы ерекше көзге түсті. Респуб­ли­ка тарихына енетін бір оқиға: 1944 жылы 17 маусымда Алма­тыға алғаш рет АҚШ-тың вице-президенті Генри Уоллес келеді. Оның қасында Мексиканың кеңес одағындағы елшісі Луис Кин­та­нилья дель Валье және басқа да шетелдік ресми қонақтар болады. Делегацияны күтіп алу мен Қазақ­стан­ды таныстыру жұмыстары халық­аралық хаттамаға сай жоғары деңгей­де ұйымдастырылады. Қазақ рес­пуб­ликасы тарапынан оларды үкімет басшысы Нұртас Оңдасы­нов пен басқа да халық комис­са­риаты мүшелері, сондай-ақ КСРО Сыртқы істер министрлігінің Қазақ­­стандағы өкілі Ғаббас Әміров күтіп алады. Осы кездесуге ака­демик Қаныш Сәт­баев­тың қатыс­қанын атап өту керек. Кез­десу негізінен мәдени-ағарту сала­­сында ақпарат алмасумен ғана шек­теледі.

Төлеген Тәжібайұлы Сыртқы істер министрі кезеңінде Монғолия, Қы­тай, Ауғанстан, Үндістан, Иран мем­ле­кет­терімен мәдени-ағарту байланыстарды жүйелі жолға қойды. Осы елдерде тұрып жатқан қандастарымыздың өмірі, саны туралы құнды ақпарат жинады. Сондай-ақ осы елдерден бүгінгі тілмен айтқанда инвестиция тарту жұмыстарын іске асырды.

Тағы бір айрықша факт: Төлеген Тәжібаев – адамзат тарихында ерекше орны бар 1945 жылы Потсдам конференциясына қатысқан тұлға. Осы конференцияға да­йын­дық пен қатысу барысында соғыстан ке­йінгі Германия тағдыры туралы КСРО мен Батыс мемлекеттері өткізген секцияда бі­лік­ті маман-сарапшы ретінде көріне білді.

Қайраткер әр жылдары (1950, 1955, 1956) КСРО делегация құ­ра­­­мында БҰҰ жиындарына қатыс­ты. Ол Бас ассамблеяның қам­­қор­шы­лық комитетінің төр­ағасы болып сай­ланып, дамушы ел­дердің сая­са­тын қорғауда аса табандылық танытты. Сонымен бірге ол Қазақстан Рес­публикасы атынан БҰҰ өкілі ретінде де қызмет атқарды. Т.Тәжі­баев министр ретінде Қытай Халық Республикасымен халықаралық байланысты жандандырып, бейбіт саясат орнатуға сіңірген еңбегі – өз алдына бір тақырып.

Төлеген Тәжібайұлы – біртуар қайраткер Нәзір Төреқұловтан кейін қазақтан шыққан төтенше және өкілетті елші лауазымындағы саяси тұлға. Ол Үндістанда елші­лік қызметте жүргенде КСРО мен Үнді мемлекеті арасын­дағы мәде­­ни-экономикалық және саяси­ байланыстар қарқындап дамы­ды. Қайраткер 1958 жылы үнді-­кеңес мәдени орталығын құрды. Орталық екі ел арасында мәдениет пен білім саласындағы ықпалдастықты жақтады. Әртүрлі деңгейде маңызды мәдени іс-шаралар ұйымдастырды. Дипло­мат­тың тікелей бастамасымен 1960 жылы бір топ үнді әйелі Мәскеуге келіп, Үндістан мен КСРО-ның бейбітшілік жолындағы қарым-қатынасына атсалысып қайтады. Осы сапарында үндінің белгілі пуб­ли­цисі үлкен мақала жазып, Т.Тә­жі­баевты «елінің тамаша патрио­ты, нағыз қарапайымдылық пен кісі­ліктің үлгісі» деп сипаттайды.

Қайраткер қысқа өмірінің со­ңына дейін ғылымнан қол үзбей, «Жалпы психология» атты қазақша алғашқы салалық оқулық, «Абай Құнанбаев жастарды тәрбиелеу туралы», «Философские, психологические и педаго­ги­ческие взгляды Абая Кунан­баева», «Прос­ве­щение и школы Казах­стана во второй по­ловине ХІХ века», «Педагогичес­кая мысль в Казах­­стане во второй поло­­вине ХІХ века» атты зерттеу кітап­тарын жазып кетті.

Төлеген Тәжібаев қай қызметте жүрсе де елінің мүддесін бірінші кезекте қорғады. Халықаралық саясатта бейбітшілік пен қару­сыз­дан­дыруды насихаттау қағидатын берік ұстанды. Оның есімі Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтбаев, Нұртас Оңдасынов, Ермұхан Бекмаханов секілді ұлтымыздың көрнекті тұл­ға­­лары қатарында айтылады.

Президент Қ.К.Тоқаев киелі Түр­кістанда өткен Ұлттық құ­рыл­тайда: «Отан­шыл­дық, адам­гер­шілік, білімпаздық, нағыз маман болу, үнемшілдік, еңбекқорлық, ел мен жерге жанашырлық сияқты асыл қасиеттер бәрінен биік тұруға тиіс» деп атап көрсеткені мәлім. Ойлана қарасақ, қиын да күр­де­лі кеңес заманында өмір сүріп, қыз­мет еткен министр, академик, дипломат Төлеген Тәжібайұлы­ның болмыс-бітімінен осындай айрықша өнегелі қасиет аңғарыла түседі.

Биыл туғанына 115 жыл толуы­на орай тарихи елшіл қай­рат­кердің еңбегін елімізде және шетелде лайықты насихаттау, мұрасын халықаралық білім мен ғылым бағытында жаңаша зерттеу, деректі және көркем фильмдер шығару – маңызды міндет деп санаймыз.

 

Зұлфухар Ғайыпов,

Президент жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы

Басқару институтының директоры,

Ұлттық құрылтай мүшесі