
Қыш құманды музей қорына қазақ кино және театр саласында ерекше қолтаңбасын қалдырған танымал өнер тұлғасы Әмина Өмірзақованың отбасы (немерелері) табыстаған. Бүгінде музейдің қосымша қорына тұрақты сақтауға алынған жәдігер Әмина апамызға кезінде сыйға тартылған көрінеді. Ал қыш ыдыстың өзі Сырдария өңіріндегі ортағасырлық Сауран қаласынан табылған деседі.
Бүйірі шар тәріздес көне бұйымның су ағар мойыны бүйірінен шығарылған. Ал ыдыстың қақ ортасынан қиғаш шыққан тұтқа суағар мойнына барып жалғасады. Құман ернеуінің диаметрі – 2,8 см, тұтқасына дейінгі биіктігі – 18,5 см, түбінің диаметрі – 8,1 см, шар тәріздес бүйірінің диаметрі – 13,2 см және иығына дейінгі жалпы биіктігі – 12,3 см. Бүйірінен жоғары қарай айнала өсімдік стилінде қызыл-қоңыр түсті ангобпен өрнек түскен. Бірқатар өрнек арабша жазуға да келеді.
Қыш құманның тарихи-археологиялық параллельдері еліміздің оңтүстік өңірлеріндегі ортағасырлық ескерткіштерде кездеседі. Мысалы, Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевичтің зерттеулерінде осыған ұқсас құмандар табылған. Алайда бүйіріндегі өрнектері сызық түрінде түскен. Авторлар қыш құман тарихын VIII–X ғасырлармен безбендеп, қарлұқ кезеңіне жатқызады.
Т.Н.Сенигова зерттеулерінде ежелгі Тараз қаласынан да осыған ұқсас құмандар анықталған. Алайда тараздық құмандардың ернеулері үлкен болуымен ерекшеленеді. Т.Н.Сенигова құмандарды VIII–XI ғасырларға тиесілі дейді.
Е.А.Смағұловтың Қаратөбе (ежелгі Сауран) қаласындағы зерттеулерінде біздің қарастырып отырған құманға ұқсас ыдыстар табылған. Ғалымның зерттеулерінде қарастырылған құманның өлшемі біздің зерттеп отырған құманға өте жақын. Сонымен қатар мұндай құманды мұсылман қауымның діни ғұрыптық амалдарды орындау алдында жуынуға пайдалануы мүмкін деп көрсетеді. Алайда осы тектес құмандар Орта Азияда көп таралмағанын және пайдалану мақсаты тек жуынуға ғана емес, асханалық мақсатта да қолданылғанын тілге тиек етеді.
Олай болса, «Анаға құрмет» музейінің экспозициясынан орын алған қыш құманды археологиялық ұқсастықтарымен сәйкестендіріп, алдын ала болжам бойынша VIII–X ғасырларға мерзімдеуге болады. Құманның өз заманында қандай мақсатта қолданылғанын қазір дөп басып айту қиын. Алайда ғалымдардың зерттеулерінде асханалық ыдыс немесе арнайы жуынатын құман ретінде пайдалануы мүмкін деген пікірлерге қарап әрі құманның арнайы шарықта өте сапалы жасалғанын ескере келе, орта ғасырдағы дәулетті отбасының асханалық немесе тұрмыстық жағдайларында қолданған болуы мүмкін деп тұжырымдаймыз. Құманның бүйіріндегі жазудың араб графикасына () сәйкес екені байқалды. Араб тіліндегі аталған сөз – «білетіндер» немесе «біледі» деп аударылады. Дегенмен құмандағы жазу әлі де терең зерттеуді қажет ететіні анық.
Балгүл ТІЛЕУБЕРГЕН,
«Анаға құрмет» музейінің экскурсия жетекшісі