Домбыра толғауы

Ішек

Ойын баласымын. Үйге жүгіріп кір­дім. Әкем төбеге жіңішкелеу келген ұзын жіпті созып, тартып жатыр. Аққора­да­ғы біздің шаңырақ ауылдағы асты-үсті тақ­тай­ланған бірен-саран үйдің бірі. Жіпті тө­беге кергенін көргенім осы. Аңтарылып тұр­дым да, сұрай бастадым. – Е, домбыраның ішегі ғой. Қойдың ащы ішегінен созылады, – деді де қойды. Үкімет рұқсат берген бес қойдың ішінен құнандай ісек алдында сойылған. Қанша кеуіп тұрғаны есімде жоқ, әкем бір күні ішекті жиып алды. Будалап, бүктеді де, мәткедегі шегеге ілді. Қалғанын үй­де­гі мен ойнап жүріп сындырған соң өзі жөндеп алған домбыраға тақты. Дом­бырасын шертіп көрді. Дауысы бұ­ры­н­ғыдан тәуірлеп, күмбірлегендей көрінді маған. Бұрын үзілген ішегін түйіп, жалғап тартатын. Менің құлағыма таныс тәтті күйлерді біршама тартты. Домбырасына көңілі толмаған сыңайда іргеге сүйей салды. Есейгенде барып білдім, Тәтекеңнің «Қосбасарларын» шерткен екен. Бала күніңде не білесің? – Төлеубек атаң ішек сұратыпты. Қарағандыға барамыз, – деді әкем. Қуанып кеттім. Ауылда түсіңе ғана кіретін балмұздақ пен газдалған тәтті судың дәмі тіл ұшына үйіріле қалды. Ұзамай шешем барымды киіндіріп, кекілімді тарап, үлкен шаһарға шығарып салды. Мектепке барғаныма үш жыл болған. Кәдімгідей кісі сезінем өзімді. Қарағанды алып қала болып көрі­нетін. Құжынаған адам, қаптаған машинадан басың айналады. Осы Костенко атындағы шахтадан кейін Копайгород (Старый город) басталады. Зоопарк те сол маңда. Ондағы аң мен құсты да тамашалатты. Біздің ауылдың бірталай адамдары осында тұрады. Туған жерін, кең жазира даласын, ата-баба мекенін неге тастап шыққандарына миым жете қоймайды. Кейін білдік. 32-нің ашаршылығынан, 37-нің қуғын-сүргінінен жан сақтау үшін қалаға қашқан ғой. Өлгендері жолда қалып, тірілері әзер тұяқ іліктірген екен мұнда. Солардың барлығына сәлем бере бардық. Бәрі мені қолпаштайды. «Жігіт болып қалыпты ғой, жалғызың», – деп жағалай мақтайды. Менен де гөрі бұған әкей масаттанады. Не керек, үйлері ортан беліне шейін шөгіп, жерге сіңіп кеткен ескі қаланың бұралаң көшелерін таптап, бір үйге келдік. Ішек сұратқан Төлеубек ағайымыздың үйі екен. Иығына көнелеу шапан жамылған кесек денелі, селдір сақалды, қара қошқыл бетін шешек аямай айғыздаған, қос жанары жоқ ақсақал отыр. Сәлем бердім. Өне бойымды қар­ма­лап отырып, кекілімді тауып, салалы сау­сақтарымен сипалады. Алақанынан жып-жылы бір леп сездім. Жұмылып кет­кен көзіне қарай алмадым. Дәтім бармады. Шай ішкен соң ауыз үйдегі жұмыс орнына жетектеп апардым. Домбыра жасап жатыр екен. Мойны мен кеудесі бар. Бетқақпағы, құлағы, шанағы әлі әзір емес. Біздің көзімізше бетқақпағын жонып, дәл қиюластырды. Әлденеге асығып, жүретін болдық біз. – Күзге салым барамын. Сонда осы домбыраны мына жалғызыңа апарып беремін, – деп Төлеубек ағайынымыз қала берді. Сол күннен бастап, шебердің қос шырағы саусақтарының ұшында тұрған­дай болып көрінеді маған. 11 жасында шешек шығып, бала өлім аузында жат­қан­да аян келіпті. «Қос шырағыңды ала­мын. Домбыра шебері боласың» деген. Содан бері Төлеубек атам домбыра шабады екен. Күзге салым домбыра алып келді кемпірі екеуі. Тәттіге бір қарық болдық. Он шақты күн қонақ болды. Домбыраны ұстатты. – Егер ешкінің ішегі болғанда даусы мұнан да тәуірлеу болар еді, – деп Төлеубек атам әлдебір беймәлім қоңыр күй тартты. – Ешкі ұстамаймын. Аяғының желі бар жануар ғой. Бағуы қиын. Желдеп алса, қайыруы оңай емес, – деп әкем ақталып жатыр. Содан үйде домбыра үйрену сабағы басталды. Олай тарттым, бұлай тарттым. Қонбады. Бір ішекпен «Елім-айды» әзер үйрендім. Маған қарағанда тете апайым тез меңгеріп әкетті. Шешем басыма домбыра мен нанды жастатты да. Түсіме ештеңе енбеді. Әкеме жақсы болды. Дала­­­ның жұмысынан қажып келгенде не­­бір құйқылжыған күйлерді тартып, кә­­­дім­­­гідей демалып қалатын. Кейінірек ба­­рып білдім. Тәтекеңнің «тәтті күйле­рін» тартады екен. Есейгенде ептеп екі ішекті тыңқылдататын жағдайға жет­­­­­кен­де әкем тартатын күйлерден Тәт­тім­бет­­тің «Сылқылдағы» ғана шала-пұ­ла құ­ла­ғым­да­ қалыпты. Сол домбырам – шебердің өз қолы­нан алған тұңғыш домбырам екен. Бүг­інге дейін Осакаровтағы жиһаз фаб­ри­­касының дыңғырлаған домбырасын мал­данып жүрдік. Бүкіл ел солай-тын. Бертінде ғана нағыз шебер Аман Сәдуақасовпен танысып, домбыраларына тәнті болдым.

Тиек

Қазекең көп дүниесін ортақ­тас­тыр­маған. Әсіресе, өнерге келгенде. Солай бола тұра, «Шебердің қолы ортақ», «Шешеннің тілі ортақ» дейтіні бар. Бел­гі­лі жағдай. Сөйлегенде ше­шен­нің сөз сап­тасымен лебізімізді тұз­дықтаймыз. Шебердің туындысын пай­даланамыз. Екеуі де халық тезіне түседі. Озығы көкке өрлейді, тозығы күресінде қалады. Он саусағынан мөр тамған сондай қолы ор­тақ шебер – Аман Сәдуақасов. Екеуміз өте жақын танысып, тонның ішкі бауындай араласқанша Аужекең талай қиын кезең­дер­ден өтіп, біршама шаруаның басын қайырып, аты елге мәлім болып қалыпты. Тез тіл табысуымызға суқараңғы зағип домбыра шебері Төлеубек атам туралы әңгімемнің себі тиді. Сонда Аман алақан­дарын ашып, саусақтарына қарай берген. Бес жасынан домбыра құшақтап өскен Аман Ақтоғайының «Тоқырауын толқындарында» ән салып, күмбірлете күй төгілтіпті. Ең бастысы – Мағауия Хамзин­дей дәулескер күйшіге көп еріп, көп үйренеді, көп тағылым алады. Домбы­ра­сын шертіп жүріп, көмейінен өзінен-өзі күй төгіліп тұратындай ғажап аспапқа қайран қалады. Содан домбыра шабуға аңсары ауады. Ауатын жөні де бар. Ақсораңның аршасы мен қарағайы «мен домбыра бола аламын» деп Арқаның желімен тербеліп, бірі сыбдырлап, бірі уілдеп тұрса, көзі қалай қиып кетеді. Бір жағынан Алла берген өнер жын сияқты буады. Несін айтасыз, Аман бар ынты-шынтымен домбыра жасауға бет бұрады. Анау-мынау емес, хас шеберге айналады. Соның дәлелі – республикалық «Үкілі домбыра» сайысында қолынан шыққан домбыралары үш рет жүлделі орын еншілейді. Нұрғиса Тілендиевтей сүлей күйшінің, көне аспаптарды зерттеп, бүгінге жеткізген ғалым Уәли Бекеновтің, Құрманғазы оркестрінің көш бастаушы күйшісі Қаршыға Ахмедияровтай ағаларының көзіне түседі, мақтауын естіп, бағаларын базарлайды. Нұрғиса ағасы өзінің қалақ­тай ғана Дариға атты домбырасындай үні бар аршадан жасал­ған Аманның дом­бырасына қатты разы болып, қабыл алады. Аман сол аға­ларынан Әміренің Париж­де тартқан дом­бырасының аршадан жасалғанын ес­тиді. Құрманғазының 175 жылдық тойында Аужекеңнің дом­бы­расы тағы жүлделі болып, сондағы му­зей­ден орын алыпты. Балқаштағы Ағыбай батырдың ескерткіші ашылғанда Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевқа Аман жасаған домбыра сыйға тартылыпты. ... Аманға бір кезі келгенде тосыннан барып қалдым. Жаңадан шапқан домбырасын бітіріп, маңдай терін сыпырып, тиегін жонып отыр екен. Лақтың асығындай ғана әдемі тиекті орнына қондырды. – Жаңа домбыра да жүген-құрық көр­ме­ген, ертоқым салынбаған асаудай бо­ла­ды. Бірталай бастықтыру керек, Астана­­дан белгілі түркітанушы, филоло­гия ғы­лым­дарының докторы Шәкір Ыбыраев тап­сырыс берген. Соны бітіріп отыр­­ған бетім, – деп Аужекең домбыраны қолға алды. Домбыраның мойны әнжімді уысына түскеннен кейін саусақтары перне бойлап жорғалай жөнелді. Құлақ күйі келді. Әуелі ән содан кейін күйге кезек келді. Тәтекеңнің күйлері мамырлады. Дом­бы­ра­ның үні әлі құмығып тұрғандай еді. Шама­лыдан соң күмбірлеп қоя берді. Қу тақтайға жан бітіп, сөйлеп берді дейсің. Шанақтан алуан-алуан дыбыс лықсыды келіп. Күмбірлейді, дүбірлейді, уілдейді, бебеулейді, саңқылдайды, сылқылдайды, сыңсиды, сыбдырлайды, сарнайды, шырылдайды, шырқырайды, шыңылдайды, мамырлайды, боздайды, атойлайды. Бұлар білемін-ау дейтін дыбыстарым. Ал біз естісек те құлағымыз қақпаған, тұла бойыңмен түйсінбеген қанша дыбыс бар? Қазекең бұрын қызыл тілімен қалай бейнеледі екен? Жақында Ұлттық музейдің Халық қазынасы ғылыми-зерттеу инсти­тутының ғылыми қызметкері Ардаби Мәулет­ұлының мақаласын («Қазақ әде­биеті», №49, 2016 ж.) оқыдым. Көне домбыра (шебері белгісіз) мен ерте­рек­тегі күй­лер­де ғана ұшырасатын және дом­бы­ра­ның домбы­расымен ғана қайыра ала­­тын дыбыс туралы жазады. «Ми мен фа» дыбысының аралығында керемет бір үзілмей естілетін дыбыс бар дейді ол. Бұл дыбысты мен қанша жыл іздедім, тартып та, нотаға түсіріп те көрдім, бірақ дәл таба алмадым. Таба алмай жүрген дыбысым, астыңғы ішек «Ми мен фа» дыбысының арасында аса шеберлікпен алынатын, Талас Әсемқұлов ағам үйреткен Байжігіт күйлеріндегі қашаған пернедегі сауып алу әдісі арқылы екі перненің арасынан сұқ саусақпен ғана көсіп шығарылатын дыбыс болып шықты. Осы қашаған пернедегі сауып алатын дыбысты Таласбек аға Тәттімбеттің «Азамат қожасын» үйреткенде де дәл осы астыңғы ішек «Ми мен фа» дыбысының арасынан сұқ саусақпен жалатып қана алатын. Ал ондай әдіс қазіргі біздің ең беделді деген музыкалық оқу орындарында да кездеспейді. Кездескен күнде, ондай әдіс ұстаздардың көзіне түрпідей тиеді» деп тұжырымдапты. Рас, қазақ күйлерін алғаш қағазға түсірген кезде нотаға басы сыймайтын дыбыстарды білгірлер қағып тастап отырған. Сөйтіп, Еуропаның жеті нотасы талай күйлеріміздегі, әндеріміздегі тамаша ша­лыстар мен қағыстардың желкесін қиған. «О, Азия, ұлысың, ұлылығыңды қайтейін, Еуропаның құлысың»-ды айтам деп ақын Бүркіт Ысқақов ағамыз он жылға сотталып кеткен. Күйлерімізді нотаға түсірушілер де Бүркіт ағамыздың кебін кигісі келмеген болар. «Алтынның қолда барда қадірі жоқ» деп, тіл мен жаққа сүйенеміз де, жеме-жемге келгенде ауызды қу шөппен сүртіп айналып шыға береміз. Аман Сәдуақасов шешен домбыраларын көп қабатты үйдегі пәтерінде жасайды. «Шәкіртсіз ұстаз тұл» деген. Аужекең шәкірт тәр­бие­­лейтін дер шағында. Ұлы Рахат әке өнерін мұрат етпек. Немересі Әміре де бір жағынан жағаласып, домбыраның ішегіне жармасады. Сонымен болды. Біздің мәдениет бас­қармасы Аманды қана­тының астына алып, шеберхана ашып беріп, қолының ебі бар жастарды сон­да ұйыстырып баулыса, нұр үстіне нұр емес пе?! Ата-бабамыздан мирас болып келе жатқан киелі өнер өркен жаймай ма, сонда?! Тіпті, жоғары оқу орын­дары, колледждер қолдап әкетсе, ғажап болмас па. Аман біреудің мойнына мініп, масыл болатын шебер емес. Қайта пай­да түсіретін болар. Тәуелсіздігіміздің арқасында келген осы мүмкіндікті уыстан шығарып алмайық. – Аужеке, осы өміріңізде неше домбыра жасадыңыз? – деп сұрадым қапелімде. – Көп қой. Кім санапты? Тәттімбет оркестрі, «Тоқырауын толқындары», бір­талай аудандар мен мектептер домбыра жасатып алған. Өздерің сияқты, жекелей келіп алушылар тіптен көп, – деді ол. Қадыр ағамыз «Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ домбыра» деп бекер айтпаған. Аман жасаған домбыра талай қазақты нағыз қазаққа айналдырған шығар.

Құлақ

Қос ағатайыма – Мұхтар Мағауин мен Тоқтар Әубәкіровке домбыра қонбапты. Тоқаңа кінә жоқ. Әскери адам ғой. Байжігіт, Қызай, Нияз, Тоқа сынды ертеде ғұмыр кешкен атақты күйшілер туралы төгілтіп жазып, күй құдіретін, күйші өнерін еркеленіп шыққан сөзбен (Абай) кестелеп беретін Мұхтар ағам домбыра шертпейді екен. – Неге екенін біле алмадым, бала күнімнен басыма жастасам да, перне басуды жаттап алсам да, домбыра қонбады. Адам шындап қолға алса үйренбейтін өнер жоқ қой. КазГУ-де оқып жүргенде мылтық атудан алдыма жан салмайтынмын. Жарыстарға қатысып, жүлделі орындар алып, спорттық разрядым кәдімгідей жоғарылап, бапкерлерім үлкен үміт күткен менен. Ағаң сол спорттың соңына түссе, әлем танитын мерген болар ма еді, кім біледі? – деп разылана бір күлгені бар. Осы екі ағама да Аман арнайы жаса­ған домбыра сыйладым. Мұхтар ағама 70 жылдық мерейтойында Прагаға апарып бердім. Құрмаш Ыбышев бауырым сол домбырамен дауысын Чехия көгіне армансыз бір дамылдатқаны бар. Мұхаң Әсеттің «Інжу-маржанын» қайта-қайта айтқызып, елге, жерге деген сағынышын бір саябырлатып, домбыраны құшақтап, сипай бергені есте. Тоқтар ағама Аманның домбырасын газеттің 85 жылдық тойынан кейін апарып бердім. Батыр өзімен бірге ғарышқа ұшқан Австриядағы Фибекке қонаққа барып, біздің тойда бола алмады. Ғарышқа ұшқандарының 25 жылдығын Еуропада атап өткен. Тоқаңның үйінде жиі болып жүргенде домбыра көре алмадым. Аманға қолқа салу себебім содан. Батыр домбыраның ішегіне қарағайға қарсы бітетін бұтақ­тар­дай жуан саусақтарын тигізіп, жайлап шертіп қалды. Домбырадан өкінішке ұқсас үн шыққандай көрінді. Маған солай сезілген шығар. – Осы домбыра тарту қолымнан кел­меді, – деп кәдімгідей өкінген рай таныт­ты. – Тоқтар аға, дыбыстан шапшаң ұша­тын реактивті истребительдің гүрілінен бәрін сезіп отыратын сізге домбыра тарта алмау әбес емес. Үйіңізге неше қилы әнші мен күйші келеді. Сонда ұялмай осы домбыраны ұсына қоясыз, – дедім. Батыр разыланды. Домбыра жасайтын Аманды сәті түскен күні таныстыруымды «бұйырды». Құп алдым. Күй күмбезі Құрманғазының, күй киесі Тәттімбеттің, олардан бұрын ғұмыр кешкен біз білеміз-ау дейтін Байжігіт, Қызай, Нияздай күй сүлейлерінің, Әсет, Біржан, Ақан, Мәдидей дауыс­та­рын көкке дамылдатқан әншілердің домбыраларын қай шебер жасаған? Білмейміз. Күйші, әнші туралы жазған М.Мағауиннің, Т.Әлім­құловтың, С.Жүні­­совтің және бас­­қа жазушылардың шы­­ғар­маларын ақ­тар­дым. Бәрінде күйші мен әнші бар. Дом­быраларын жасаған ше­берлер жоқ. Күй мен күйшілерді бір кі­сідей зерттеген Ақселеу ағамнан да ұшы­растыра қой­мадым. Өнер зерттеушілерінің құлақтарына алтын сырға болсын мұным. Тоқетері – тарих топырағына көміліп, ұмытылып, атаусыз қалған сол бұрынғы домбыра шеберлерінің маңдай тері зая кетпепті. Сол бабаларының төккен терлерінің бір тамшысы Аман. Осы тамшыдан айырылып қалмайық. Домбыраға құлақ қандай керек болса, бізге де құйма құлақтар керек-ақ. Мағауия СЕМБАЙ ҚАРАҒАНДЫ