Аграрлық кешенге ауқымды қолдау

Қазақстан Тәуелсіздік жыл­дарында аг­роөнер­кә­сіптік кешеннің барлық сала­ла­рын қайта құ­ру­дың ауыр жо­лын бастан кешті. Осы уақыт ара­лы­ғында агроөнеркәсіптік кешен кәсіп­орындары жекешелендіру, кейін қар­жылық оңалту, сондай-ақ дәрменсіз шаруашылықтардың банкроттығы үрдістерін өтті. Ауыл шаруашылығы саласының өт­пелі кезеңіндегі құлдырауы Қазақстанда басқа елдермен салыстырғанда ертерек еңсе­ріл­ді. 1999 жылдан бастап аграрлық сектор тұрақты қар­қынмен дамып келеді. Бұған біршама деңгейде жүргізіліп жатқан аграрлық саясат пен тиісті қаржылық қолдау ық­пал етті. Агроөнеркәсіптік кешенді қолдау көлемі өткен онжыл­дық­та ғана іс жүзінде 20 есеге ұлғайып, 2010 жылы 235,5 млрд. тең­гені құрады, оның 20%-ы дерлік не­месе 44,4 млрд. теңгесі субси­дия­ның үлесінде. Ағымдағы жылы агро­өнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қол­дау көлемі 223,4 млрд. теңгені, оның ішінде, субсидиялар – 33,9 млрд. теңгені құрады. Соңғы жылдары аграрлық саланы мемлекеттік қолдау тетіктері айтар­лық­тай өзгертіліп, оларға ынталан­ды­рушы бағыт берілді. Осының арқа­сын­да, ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар ұлғаю­да. Осылайша, егер 2000 жылы сала­ның негізгі капиталына инвестиция көлемі 8,2 млрд. теңгені құраса, 2010 жылы 83,5 млрд. теңгені құрады немесе 2000 жылға қарағанда 10 есе артты. Несие беру бағдарламалары шең­бе­рінде ауылшаруашылық тауар­ла­рын өндірушілердің қажеттіліктеріне бағдарланған егіс жұмыстарын жүр­гі­зуге, ауылдық тұтыну кооперативтеріне жеңілдетілген несие беру, ауыл­шаруашылық техникасы мен техно­логиялық жабдық лизингі, ауылдық несие серіктестіктері жүйесі, шағын несие беру, астық қолхаттары және оларды кепілдік ретінде пайдалану секілді қаржы құралдарының жүйесі қалыптасты. Оларды іске асыруға жетекшілік ету бүгінде құрамына жеті маман­дан­дырылған ұйым кіретін «ҚазАгро» ұлттық холдингіне беріліп отыр. «Қаз­Агро» ұлттық холдингі» АҚ-тың қызмет ету кезеңінде аграрлық салаға барлығы 762,3 млрд. теңге жұмсалды, оның ішінде бюджеттік қаражат 22,5% (171,2 млрд. теңге), өз қара­жа­ты – 18,3% (139,6 млрд. теңге), тар­тыл­ған қаражат – 36,5% (278,1 млрд. теңге), Ұлттық қордың қаражаты 22,7% (173,4 млрд. теңге) құрайды. Ұлт­тық холдинг агроөнеркәсіптік кешенді несиелендіруге 500 млрд. тең­геге жуық қаражат жұмсады. Осы­ның барлығы белгілі жетістіктерге қол жеткізуге және ішкі рыноктағы жағ­дайды тұрақтандыруға мүмкіндік берді. Ауыл шаруашылығы өнімі мен оны қайта өңдеу өнімдерінің экспорты соң­ғы 10 жылда 3 есеге ұлғайды, ұн экс­порты бойынша біз соңғы төрт жыл бой­ына әлемде жетекші орынды иеленіп, жыл сайын шамамен 3 млн. тонна ұн (астыққа шаққандағы) экспорт­тай­мыз. Астық экспортының көлемі жы­лы­на шамамен 5-7 млн. тоннаны құрап отыр. Мал шаруашылығы саласында 90-жыл­дардың аяғында өндірістік көр­сеткіштердің төмендеуін еңсеруге қол жеткізілді. Соңғы 10 жылда бұл сала ауылшаруашылық малдары мен құс­та­ры­ның саны жағы­нан да, өнім өндірісі жағынан да өсімге ие. Осы кезең ішінде мал мен құс ба­сының, сондай-ақ мал шаруашылығы өнімінің ортажыл­дық өсімі орта есеппен 5%-ды құрады. Асыл тұқымды мал шаруашылығын қайта қалпына келтіру, отандық тауар өндірушілердегі ауылшаруашылық малдарының және құстарының өнім­ді­лігін ұлғайту мақ­са­тында 1998 жылдан бастап респуб­ли­калық бюджеттен асыл тұқымды мал шаруашылығын қолдауға субсидия бө­лі­не бастады, бұл ретте мемлекеттік қол­дау асыл тұқымды төл, бұқа ұры­ғы­ның, асыл тұқымды жұмыртқаның құ­нын арзандатуға бағытталды. 1998 жылы көрсетілген шараларды қаржы­лан­дыруға 159,3 млн. теңге көлемінде субсидия бөлінгенін, ал бүгінгі күні аталған бағдарламаның бюджеті 5080,3 млн. теңгені құрайтынын атап өту қа­жет, бұл өз кезегінде республикамызда асыл тұқымды мал шаруашылығын мем­лекеттік қолдаудың елеулі өсіп отырғанын көрсетеді. Республикамызда асыл тұқымды база ұлғаюда, егер 2000 жылы респуб­ли­ка­мызда 209 шаруашылық субъектілер базасы болса, ал бүгінгі күні субъек­ті­лер саны 720-ға жетті немесе 3 есеге өсті. Асыл тұқымды өнімді (мате­риал­ды) субсидиялаудың арқасында асыл тұқымды төлді сату 10-15%-ға өсті. Асыл тұқымды малдың үлес сал­мағы өсуде, егер 2000 жылы жалпы мал басындағы асыл тұқымды ірі қара малдың үлес салмағы 3,2% болса, 2011 жыл­дың 1 қаңтарына бұл көрсеткіш 6,1%-ды құрады, қой 3,5%-дан 12,1%-ға, шошқа 1,4%-дан 13%-ға, жылқы 1%-дан 6%-ға ұлғайды. Сапалы мал шаруашылығы өнімінің өндірісін арттыру, орта-ірі тауарлы өн­дірістер құру және соның негізінде им­порттың үлесін төмендетіп, ішкі ры­нок­ты қамтамасыз ету мақсатында 2006 жылдан бастап мал шаруашылығы өні­мін өндіру үшін пайдаланылатын құ­ра­ма­жемнің және маңыздандырылған азық­тың құнын ішінара (45%-ға дейін) арзандатуға бағытталған бюджеттік бағ­дарлама іске асырылады. 2006 жылы тек құс етін өндіру субси­ди­я­ла­нып, оған 1000,0 млн. теңге бөлінген болатын. Бүгінгі күні бұл бағдарлама сиыр етін, шошқа етін, бройлерлік құс етін субсидиялауды, сүт, қымыз, шұбат, биязы қой жүнін және тауарлық жұ­мыртқаны өндіруге кеткен шығын­дар­ды ішінара өтеуді, сондай-ақ ірі қара малды азықтандыру үшін пайда­ла­нылатын шырынды және кесек азық­тың құнын ішінара арзандатуды көз­дей­ді. Осылайша, бюджеттік бағдар­ламаны қаржыландыру көлемі оны іске асыра бастаған кезбен салыс­тырғанда 17 есе өсті. Көрсетіліп жатқан қаржылық қол­дау арқасында субсидиялау бағдар­ла­масына қатысатын ауылшаруашылық құрылымдарының мал шаруашылығы өнімін өндіру көлемі өсті. Мысалға: сиыр еті 3 есеге өсті (2007 жылы 9,5 мың тонна өндірілсе, 2010 жылы бұл көрсеткіш 28,5 мың тоннаны құрады). Шошқа еті 4,8 мың тоннадан 2010 жылы 16,2 мың тоннаға дейін немесе 2 есеге өсті. Құс еті 3 есеге, 26,6 мың тоннадан 94,9 мың тоннаға дейін өсті. Та­ғам­дық жұмыртқа 1973,0 млн. данадан 2008 жылы 2297,5 млн. да­наға дейін немесе 116,4%-ға өсті. Сондай-ақ, ауылшаруа­шы­лық құрылымдарындағы мал­дың және құстың өнімділігі жо­ға­ры­лады. Егер, 2008 жылы союға өткізілген ірі қара малдың орташа салмағы 332 кило болса, 2010 жылы 350 кило болды. 1 сиырға есептегенде сүт сауы­лымы 2851 килодан 3 286 килоға дейін жоға­рылады. Қазақстанның тәуелсіздігі жыл­да­ры тамақ өнеркәсібінде оның әрі қа­рай беталысы мен даму динамикасын алдын-ала анықтап берген маңызды құрылымдық өзгерістер болды. Бұл сала өңделетін өнеркәсіп құ­рылымы­ның бесінші бөлігін құ­рай­ды. Тек 10 жылдың ішінде орташа жыл­дық өсу қарқыны 8-10%-ды құрады. Бұл ішкі ры­ноктағы негізгі азық-түлік тауар­ла­ры­­ның үлес салмағын айтар­лық­тай дә­ре­жеде ұлғайтуға мүмкіндік берді. 2003-2011 жылдары ауылшаруа­шылық өнімдерін қайта өңдейтін кә­сіпорындарға республикалық бюд­жеттен 18,6 млрд. теңгеден астам қара­жат бөлінді. Аталған қаражат қайта өңдеушілердің қаржы институттары­ның несиелері бойынша төлейтін сый­ақы мөлшерін орта есеппен жыл­дық 14,6%-16,0%-дан 4,1% - 5,4%-ға төмендетуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ, несиелер бойынша сыйақы мөл­шерін субсидиялау 9 жыл ішінде са­лаға қосымша қаржы институттары­ның жалпы сомасы 307 518,0 млн. теңге несие ресурстарын тартуға мүм­кіндік берді, яғни бюджеттік субси­дияның әр 1 теңгесі 16,6 теңге несие қаражатын тартты және бюджетке шамамен 4 теңге салық түсімінің қай­тарылуын қамтамасыз етті. Халықаралық менеджмент және сапа жүйесін ендіріп жатқан кәсіп­орындардың санын 2003 жылға қара­ғанда 60 есе арттыруға мүмкіндік туды. Қазіргі уақытта елімізде өз өндірісінде ИСО және ХАССП сапа менеджменті жүйесін 360 агро­өнеркәсіптік кешен субъектісі енгізді, оның ішінде 228 кәсіпорын бюджеттік бағдарламаны іске асыру кезе­ңінде. Олар алған субсидия сомасы 218,2 млн. теңгені құрады. Сегіз бағыт бойынша, атап айтқан­да, ет және ет өнімдерін өндіру; жемістер мен көкөністерді қайта өңдеу және консервілеу; өсімдік пен жануарлар майларын және тоңмай өндіру; сүтті қайта өңдеу және ірімшік өндіру; ұн-жарма өнімдерін өндіру; жануарлар үшін дайын азық өндіру; нан өндіру; крахмал өндіру бойынша жеңілдікті салық салуды (ҚҚС-ты 70%-ға төмендету) енгізу кәсіпорын­дарға бос қаражатты өндірісті жаңар­туға және дайын өнімдер өндірісінің көлемін ұлғайтуға бағыттауға мүм­кіндік берді. Өндіріс көлемдерінің ұлғаюымен негізгі әлеуметтік көрсеткіштер де жақсарды. Тәуелсіздік жылдарында аграрлық саланы мемлекеттік қолдауды іске асыру тиімді бәсекеге қабілетті аг­ро­өнер­кәсіптік өндірісті дамыту, им­порт­ты алмастыру, экспорттық мүм­кін­дік­тер­ді кеңейту және ауыл хал­қы­ның өмір сүру деңгейі мен әл-ауқатын жо­ға­рылату үшін қажетті жағдайлар жасауға мүмкіндік бергенін айта кеткен жөн. Марат ТОЛЫБАЕВ,  Ауыл шаруашылығы министрінің орынбасары.