«Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы еліміздегі таңдаулы лингвист ғалымдардың қолдауымен латын әліпбиіне көшу жұмысын бастағалы да бір жарым жылға таяу уақыт өтіпті. Осы кезең ішінде елдік істі атқару барысында бүгінге дейін қол жеткізген нәтижелер төңірегінде, алда тұрған міндеттер туралы оқырмандармен ой бөліссек дейміз.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің рухани жаңғыру идеясы аясында 2017 жылғы қазан айында «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» арнайы Жарлығын шығарғаны баршаға аян. Бұл айрықша құжатты жүзеге асыру мақсатында іс-шаралар жоспары түзіліп, ол Премьер-Министр өкімімен бекітілді. Сөйтіп қазақ тілі әліпбиін 2025 жылға дейін латын графикасына кезең-кезеңмен көшіру бойынша нақты жоспар жасалды. Соның нәтижесінде Ұлттық комиссия қазақ тілі емлесінің негізгі ережелерінің жобасын жасады, ол мақұлданды. Ендігі жерде осы нақтыланған жұмысты жүйелі атқару үшін өткен жылдың шілде айында Үкіметтің арнайы қаулысымен «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы құрылды.
Орталық Мәдениет және спорт министрлігінің тапсырмасымен осы уақыт аралығында Тіл білімі институтымен, университеттермен, ғылыми мекемелермен бірлесе отырып, көптеген игілікті істерге ұйытқы болуда. Сөз орайында мына бір ақиқатты айту парыз. Біздің еліміз латын әліпбиіне көшу ісіне үлкен дайындықпен келді. Бұл жауапты істе байсалдылық, тиянақтылық танытты. Ұлттың тілі сол ұлттың төл әліпбиімен төрге озары белгілі. Ол дегеніңіз – сөз төркінінің түзелуіне жол ашады. Ала-құла жазылып жүрген тіркестер бір арнаға түседі, бұрмалаудан құтылады. Бір қуанарлығы – ұлттық әліпбиге көшуді халық өзі-ақ бастап кеткен сияқты. Байқайсыздар ма, соңғы уақытта көшедегі жарнамалар, мекеме, қала атаулары, көше аттары, елді мекендер – латын қарпінде жазылуда. Ондай қадам жасағандарға «сен сөйт» деп тапсырма беріп жатқан да ешкім жоқ. Халықтың өз еркімен латынға бет бұрғандығының көрінісі бұл. Мұндай талпынысты елжандылық намыстың, мемлекетшілдік рухтың оянғаны деуге болады.
«Тіл-Қазына» орталығы осы уақыт ішінде жаңа емле-ережелерін оқыту, латын әліпбиінде жазу үлгісін қалыптастыру, Отанымыздағы азаматтардың аты-жөнін латын-негізді әліпбимен жазуды бір жүйеге түсіру, географиялық атаулардың латыннегізді әліпбимен жазуда бір ізділікті сақтау мақсатында қыруар шаруа атқарды. Әдістемелік құралдарды шығару мәселесі де өз шешімін тауып жатыр. Соның бір дәлелі ретінде профессор Т.Аяпованың әдістемелік оқулығы, жаңа емлені танып-білуге қатысты оқулықтар, өзге де танымдық дүниелердің жарық көруі дер едім. Ақиқатына келсек, биылғы жылды әдістеме жылы деуге негіз бар. Өйткені жыл бойы 12 сағаттық және 72 сағаттық әдістеме курстары өткізілумен келеді. Курстан өткендерге сертификат, анықтамалар тапсырылады. Өңірлерден, түрлі министрліктерден, алуан мекемелерден арнайы келіп оқыған ондай азаматтар саны қазір мыңдап саналады.
Тамыз айында Тараз өңірінде «Қазақ тілін латын графикасына көшірудің маңыздылығы» деген тақырыпта ақпараттық насихат апталығын өткізген болатынбыз. Мақұлданған емле-ережелерін түсіндіру бойынша өткізілген бұл апталыққа ұлт зиялылары, қоғам қайраткерлері, ғалымдар, жазушылар, Сенат пен Мәжіліс депутаттары қатысты. Сол алқалы жиында Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, көрнекті жазушы Бексұлтан Нұржеке: «Мен латынға көшуді қолдаймын. Бұл тәуелсіз елдің елдігін көрсетеді. Ұлт тілінің өркендеуіне, тілдік мақамның бұзылмай жазылуына кең жол ашады» десе, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, қаламгер Кәдірбек Сегізбай: «Жаңа әліпби түркі жұртымен жақындастырады, төрткүл дүниедегі бауырлармен қауыштырады, әлемдік өркениетке өтуге септеседі» деп, бұл жауапты іске белсенділік танытуға шақырды.
Бұрын латын әліпбиін үйренуге келгендерге сабақты әр жерде өткізіп жүр едік, енді қыркүйектен бастап Орталықтың жанынан емле-ережелерін үйретуге арналған оқу залдары бар жеке ғимаратқа ие болдық. Ол залдар заманауи құрал-жабдықтармен жан-жақты жарақталды. Орталықтың басты мақсаты да сол ғой – жаңа әліпбиді барынша меңгерген білікті мамандар дайындау. Курсқа келгендерге сабақ беретін мамандар да – біздің Орталықта қызмет жасайтын тәжірибелі ғалымдар. Осы ғалымдардың, профессор-оқытушылардың дәрісханаларында емле-ережелерін, кәсіби оқулықтарды, ақпараттық алуан құралдарды тиімді пайдаланылуына жағдай жасалған. Оқу кезінде қазақ тілінің терминологиясына да, орфографиясына да жете көңіл бөлінуде. Таяуда Алматы қаласында «Терминдерді іріктеудің критерийлері мен принциптері» деген тақырыпта республикалық әдістемелік семинар өткіздік. Орталықтың жанынан жаңа әліпбиді насихаттауға арналған «Тіл-Қазына» атты республикалық ақпараттық-танымдық газет жарық көріп келеді.
Биылғы 9 айдағы жұмысты қорытындылау мақсатында 24 қазанда, Нұр-Сұлтан қаласында «Жаһандану және ұлттану үдерісіндегі қазақ тілінің өміршеңдігі» деген тақырыпта республикалық Тіл форумы өтпекші. Оның негізгі идеясы Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың халыққа Жолдауында «Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретіндегі рөлі күшейіп, ұлтаралық қатынас тіліне айналатын кезеңі келді деп есептеймін» деген сөзінен бастау алғанын айта кету керек. Алқалы жиынның негізгі мақсаты – мемлекеттік мәртебеге ие болғанына отыз жылдан асып бара жатқан ана тіліміздің проблемаларын жан-жақты талқылау. Тәуелсіз елдің даму үдерісінде мемлекеттік тілдің сұранысын қалайша арттыруға болатыны, өмірдің барлық саласында оның берік орын алып, орнығуы жайында талқылаулар өтпекші.
Форум аясында тіл мамандары қазақ тілінің бүгіні мен ертеңіне қатысты алты алаңда бас қосады. Осы басқосуларда білім мен ғылым, бизнес, заң, БАҚ тілі туралы кеңесіп, өңірлердегі тілдік ахуал төңірегінде де пікір алысады. Несін жасырамыз, қазір барлық жерде мемлекеттік тіл толық салтанат құрды дей алмаймыз. Оны айтасыз, барлық отбасы мемлекеттік тілде сөйлейді деуге де ауыз бара бермейді. Өзгелерді былай қойғанда, отбасында тек қана орысша шүлдірлеп, өз қандастарымыз да ұятқа қалдырып жүргендері шындық. Сол секілді құқық саласында, компаниялар мен банктерде, бизнесте жүрген азаматтар да мемлекеттік тілде сайрап тұрғандары шамалы. Оған қоса банктердегі жазудың дені тіл заңын бұзып, өздерінше ағылшын жазу үлгісіне еліктеп, көптеген сөздерді бас әріптермен «айшықтау» үрдісі де ойлантады. Біз бұл басқосуда осы секілді түйткілді мәселелерді қозғап қана қоймай, оларды жүзеге асыру жолдарын қарастырсақ деген ойдамыз. Жұрт болып жұмылсақ, көп болып біріксек тілдің толғақты мәселесі толыққанды шешілуіне, жаңа әліпбиді қолдану аясына да кең жол ашылады деген үміттеміз. Сөйтіп ұлт тілі мен ұлт әліпбиін төрт аяғын тең бастыру арқылы біз мемлекетіміздің мәртебесін көтеріп қана қоймай, төрт құбыламызды түгендеріміз тағы шындық.
Әлібек АСҚАР
«Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының бас директоры