Жеңіс-жүрек (Эссе)

Қызық. Іштей мырс етті. Әлгі домбыра жасаттырып алған құр­­дасының «Жеңіс-Жүрек» де­геніне таңырқап отыр. Тәтті тір­кес, ә? Мәні терең секілді. Және өзіне қаратып, сен сондайсың, дегендей ырзалықпен, күлімдеген көзінен тәнтілігін шашыратып, аса бір мейірленіп, беделін асқақ­татқаны есінен кетпес, сірә. Есік­­тен домбырасын құшақтап шығып бара жатып, қайыра оралды да өзінің жауырынын ала­қанымен аялай қысыңқырап тұрып: «Сенің жүрегің Жеңістен жаралғандай ғой, досым, Ұлы Жеңістің хабаршысындай боп бір ай ерте іңгәладың. Сол себепті де өмірің өңкей Жеңістерден тұрады», – деді де мұның бетіне бетін тақады. Оның ыстық лебі әлі есіп тұрғандай сезінген Се­рікбай шекесін ысқылап жі­бе­ріп, денесі жеңілейіп, орны­нан лып көтерілді. Жүрегі елжіреп: «...Толтырып мен ту­ған жыл кем-кетікті, Күні-түн жаң­быр құйып селдетіпті. Жеңісті – Ты­ныштықты асыл анам, Ме­німен бірге бөлеп тербетіпті». Иә, Жеңіс­тің төлі екенімізді мы­на жет­піс бестің қиясында да мақ­­тан тұтатынымыз рас-ау», деп толғанған ақын, шебер­хана­­сының биіктеу тұсына тізіп, ілінген болашақ домбыра қаң­қаларына көзі түскенде, досы­ның әлгіндегі «домбыра жасап байыдың, маған сыйлағаның нешіншісі?» дегені есіне түсіп жымиды. Есебін өте дәлдемесе де нобайы белгілі ғой. Қазір іштей санамалап көрсе, екі жүзге жетіп жығылады екен... Сәйкестікке таңданбаңыз, шығарған әнінің мөлшері де осы шамалас.

Тек домбыра ма? Бала бесігі, ет астауы, түрлі жиһаздық дүние­лер қолынан шығып жатыр. Өтеді, сұраныс көп. Тегін таратып жібергендерін тізбелесе, қал­таға түскен ақшадан гөрі солар көбірек көңіл қуантады. Маңдай тердің сатылмайтын кезеңінде өмір мәнісін түйсінген түлек емес пе еді... Әлі күнге қолына бірдеңе түссе, маңдайы шыпшып қоя береді... Әкесі марқұм қолөнерлік еңбегін бұлдамайтындықтан ауыл-аймаққа «пұлсыз Оспан» атанбады ма? Бірақ өз аяғымен келіп жататын бұйырған несі­бемен шиеттей балаларын қа­тар­ларынан қалдырмай бағып-қақты. Майданнан шолақ қолмен оралған әкесін сегіз жасында жо­ғалт­қан Серікбай мен бес қыз­­дың тағдыры енді Күләмза ананың жүрегіне байлаулы боп қал­ған еді-ау! Кейін белгілі ақын, сазгер, әнші боп елге таныл­ғанын көре алмай кеткен ана бай­­ғұстың өмірде қалдырған ұлы ерлігіне, өшпес ізіне разыланып, бас игің келеді. Идік, міне! Кө­зін көріп, мейіріміне бөленген пенде ретінде ықыласымыз тым ерек еді.

Ісмерлігі ақындығының кө­рігі іспетті. Бірінсіз бірі же­тім. Қалам мен балға қатар жұ­ты­нып, «мені ал, мені ал», – дейтіндей бәсекелік күй кешкенде Серікбайдан өткен әулие-жүрек жоқ шығар. Қайсысының қалауын табарын жүрегі жүйелеп береді. Осы қос тізгіннің екеуі де шабыттан құйынданып, құйыла құйқылжи кеткенде, абдырап, айылын әрең жияды да, әлдебір тылсымның құдіретімен біреуінің ыңғайына қалай беріле салғанын өзі де аңдамас еді. Әп, бәсе... бұл жолы қаламға қолы тартылыпты-ау. Енді мұның түсі кенет өзгеріп, аялы көзінен жалын шашырап, танауы қусырылып, келісті ерні жыбырлап, кең маңдайынан әрі қоюлана тұтасқан қайратты шашын саусақтарымен салалап, арасынан шымшылап бірдеңе іздегендей шыдамсыздана түс­кен кейпінен ақынның шабыт шатқалынан бір-ақ шыққаны аңғарылар еді... Осы сәтін шабыт-жүрекке ұқсатпай көріңізші. Сондай бір ретте ісмерлікке ықы­­ласы ауғанда балға-жүректің өзін­дік аңсары, күй-күмбірі, ты­қылдауық таланты боларын да бажайлап отырған боларсыз, тегі.

Қаламнан ойы өрілгенде, өлең өті жарылғанда, ұйқастары ұйып түскенде, бәтір-ау, бір бү­йір­ден балға дауысы шәкілдеп, ағаш иісі мұрнын жарып, он саусағы салалана тарбиып, балуан дене әлдене шалт қимылды – бүрленіп-түрленетін ағаш иін­ділерін бұрап-бұғалықтауды аң­сайтынын қайтерсіз. Қаламды тастап, балға алуға ынтығады. Қайдан, ол босата қоя ма? Өзі де бай­­ланып қалған. Өлеңнің құл-жүрегіне айналғанын өзі де сезіп-сезбей қалғалы қашан...

Түннің біруағы. Ол бесік жасап жатыр. Мына бір қисыны келмеді, ә?.. Кеудесі күмбірлей жөнелді. Жыр шумақтары шуда­ланып, көңілін арбап, қызық­тыра қол бұлғап, «келші, кел­ші» дегендей, бірде көйлегін желбіретіп, ендігі сәтте қынама белі­мен көз күйдіріп, омырау ойы­ғына жанар қадатып, сезім біткенін қылбұраумен қыл­ғынта бастағандай еді. Көзі тұман­данып, қабағын уқалап, қасын сау­сағымен батыра түртіп, шырт ұйқыдан оянғандай болып, балғасын лақтырып тас­тап, қаламға құмарлана көз қадаған-тын... Құлағына бесіктегі сәби­дің уілі жеткенде, бойын тез тік­теп алды. Бесік жыры баяу қал­қыды. «Бесігіңді түзе!» деген ұлы аманат ағаш шегені иінді тұс­қа бармағымен қаққызып жібер­гендей болды. О, ненің құдіреті? Табиғат дарытқан шеберлік шең­берінен шығармай, қайтадан ісмер­лігіне шұқшитты. Бәтір-ау, Серікбайдың бұл тылсымы балға-жүрек байламына әбден келеді екен.

Осылайша күндер мен түндер алмаса беріпті. Бұлақ басы қайдан түрт­кіленген еді? Балауса-бал­ғын шағының берекелі мекені Бестау ауылынан еді. Қайран қағі­лез кезең: Мектеп. Өлең. Іс­мер­лік ынтықтық. Уыздайын сыр­ғалылар. Үркек үміттер. Ай­дын­ды армандар... Осы алма-кезек ауысатын сиқырлы әуен боз­баланың жеңіске құштар жас жү­регін ару Алматыға ғашық етті. Алда Серікбайдың қандай қа­малды да алуға қауқарлы ға­шық-жүрегі атойлап соғып, кең кеу­­десіне сыймай, жарылыс жа­са­­ғысы кеп, алабұртты, аласұрт­ты.

Ана байғұс түнімен қимастық жасын жұтып, әкесіз өсірген бес қыздың ішіндегі жалғыз ұл­дың тілеуін тілеп, алыс сапарға ат­тан­дырып, батасын берді. «Апа, сәл шыдай тұрыңдар, өздеріңді Алматыға алып кетем, түбі», – деп кемсеңдеген Серікбай серт­ке байланып жүк көлігінің қора­бына ытқып мінді. Жүйткіп келеді. «Ақын бала, арман қала», – деп дала үкісіндей желмен жел­біреген ақселеудің шаштары тарақсыз таралып жатыр. Бейне, тарам-тарам жолдардың жамырай түскеніне, содан жаңылмай өз сүрлеуіңді дөп баса көр деген тілеулестік танытқан туған табиғатының тылсым көрінісіне тамсана көз қарықтырып бозбала келеді. Тағдыр желі ұшыртып келеді. Ақын-жүрегі ботадай боздап келеді.

Пойыз деген қара айғыр болады екен. Күнді түнге ұрған шабыстан демікпейді. Онымен жарысып, өлеңінің бәйгесі қызды. Әлемді дөңгелентіп уысына қыс­қандай ақын уілі бақсыдайын борша-борша терін алды. Шабыт шашбауынан шалдуарланып тұрған бір сәтінде о, ғажап, алдына тірі жолбарыс бауырын соза жатып алғандай болып кетсін... Көзілдірігін ысырып қойып, көзін жыпылықтатты. Мынадай алып аң патшасын алғаш көруі... Басы шың етіп, лезде мең-зең күйінен арылғанда, әлгі жолбарыс жоталы асқар тау кейпіне енгендей боп тұлабойы алапестеніп, таңырқата сиқырланды. Дала баласы тау-жүректеніп, «Алатау , осы сенсің бе?» – деп маңайын таңырқата, тамағын жырта айқайлап жіберді. Көше бойы сыңғырлап аққан бұлақ суына қалай бас қойып сіміргенін өзі сезбей қалсын. «Апа, анашым!» – деп кеңкілдеп, қара ағаштың жапырағын жұлып алып көз жасын сүртсін. Сол се­зім құйқылжыған әсерлі сәттен бастап Серікбай Алматының өзіне айналып жүре бергенін сезді ме, екен?

Содан отыз алты жыл сұлу шаһардың шат-шадыманына бөленді. Оқу бітірді, отау құр­ды, радиодан сайрады, баспа бөлімін меңгерді, кітаптары ел түкпіріне жетіп жатты. Сыр­бай, Ғафу, Шәмші қолына су құй­ды. Мұқағалидың мұңын бө­лісті. Кеңшілікті сабасына тү­сірді, Се­ріктің серілігіне кейде бірге еріп кетіпті байқамай...Орыс­бай­дай байсалды мінез дара­лығы оған дос-жүрек сыйлады. Алтынбек сазгер қолқалады. Әуенмен әулекіленіп кеткендей, сабырсыз күйгелектеп: «Сен осы, Алматыны сағынасың ба?» – деді. Бұл басын изеді. Дайын әнге лезде сөз жазды. Іңкәрлікке оралған ұйқастарын ұсына беріп, Алатауға басын иді... Мөлдір тамшы ыршып түсті... Сездірмеген болды. Бірақ кейін «Сағындым Алматымды» сызылтқан әр пен­денің көз жасын жасырмай, сығып алып тұратынын сезбеген еді сол шақта. Есімі мәшһүр орыс әншісі В.Толкунованың өзі де «Алматым сыйладың сен, Шабытты шаттығымды...» – деп тілі сәл бұралғанын ән әуенімен әдіптеп сездіртпей, жан шуағына бөлейтінінен де бейхабар-тын. Осы әр жүректі елжірететін сұлу саз ертегідей Алматының мәң­гілік бойтұмары болатынын сол сәт сезді дейсіз бе?

– Қостанайға қайт, Серікбай! – деді телефонның арғы жағын­дағы әміршіл дауыс.

– Өй, сен Темірхансың ба? Неге қайтам? Алматыны қайтем? Досым-ау...

– Тез орал, екі бөлмелі пәтерің жиһазымен дайын тұр! – деді телефон тұтқасына жармасқан екінші досы Ибраш. – Нарықтың салмағынан қажи бастағаныңды сезгенбіз... Домбыра, бесік жасап күн көре алмассың, орал, давай! Ендігі қалған өлеңдеріңді ауыл жақта жазарсың... Әй, көп сөзді қой, сағынам дейсің бе?.. Сағынышыңды өзіңнің «Са­ғындым Алматымды» айтып, басатын боласың. Тез жет, күтеміз! Қиқаңды қой!

Сөйтіп сыныптас-жүрек ауыл­ға алабұртқан... Ойланды.Толғанды. Кетпекке бекінді. Ана­сы Кеңсайды мәңгі жастанып қалды... Жүрегі шаншыды. Амал жоқ, достарына берген уәдені қайтіп бұзады. Алматының ажарлы дидарында бүлк-бүлк етіп жазылмаған өлең шумақтары жапырлай жыбырлады. Талай жыл толғатып, әне-міне, сазымен сызылғалы тұрған нәзік әуенді әндеріне Алатаудан сүйінші сұ­рай алмай барады. Осылайша көкі­регіне тағдырдың ащысы мен тұщысын сіңіріп алған күйі Серікбай Қостанайына көшінің басын бұрды...

Баяғы балауса, балғын ақын қазақ поэзиясының дүлдүліне татырлық аяқ-алысымен, көркем де сабырлы мінезімен, терең ойлы иірімімен, ғалымдыққа жете­леген алғыр, салына ізде­нетін жанкешті еңбегімен, ең қымбаттысы, нағыз адамдық, азаматтық қазақы қалпымен оралған еді. Достары, жалпы ел-жұр­ты соған мейірленіп, қуан­ды. «Ортамызда ел мақтаны болар­лық тұлғамыз бар», деп шаттанды. Жарқын үміттерін де жасырмады. Ал «мұнда ол неге қайтып келіпті, қандай сыры, кілтипаны бар?» деп тыр­нақ астынан кір іздеушілер де көздерін сығырайта қойғаны, бесенеден-белгілі жайт еді.

Бестаудағы оқушының өлең­­дерін жиі басып, ақындық тұ­сауын кескен облыстық газет­тің ұжымына барып сәлем берді. Ертеректе М.Сералин, Б.Майлин, С.Мәуленов, С.Әбдібеков, Б.Жан­­­гисин басқарған қасиетті ша­­ңырақ аласармай, асқақтай түскеніне қуанды. Сосын Тобыл жағасына барып Сырбайдың буырқана жыр толғайтын қиыр-шиырлы іздерін іздестірді... Ағыс бойына әсерлене көз тас­тап тұрып, Торғай ақын­дық мек­­тебінің алыптары Н.Ах­мет­беков, О.Шипин, Қ.Жар­­ма­­ғам­бетов, Н.Бектемісов, С.Кен­­же­ах­метов, т.б. бертінгі ақ жел­кенді жыр жампоздарын есіне алды. Биікті – кеңдікке айыр­­бастаған ақын енді өмірге жаңа келгендей болып, саф ауаны құ­шырлана жұтып, поэзия әлемі­нің пырағына шабыттана мінгендей...

Аңғал да ақжарқын, тұйық та тылсым, сырбаз да сарабдал, ойшыл да ойнақы, бүгіншіл де ертеңшіл, ұлтшыл да намыс­шыл Серікбай салған бетте Қос­танайдың рухани һәм әдеби, мәдени әлемінің бір алтын те­гершігіне айналып кете барды. Онсыз жиын, іс-шара өтпей­ді. Ала таңнан асығыс-үсігіс шабылып жүргені. Ө.Сұлтан­ғазин атындағы мемлекеттік пед­агогикалық университетінің профессоры, филология ғы­лым­дарының кандидаты ретін­де не нәрсенің де бүге-шіге­сін ақтара біледі. Әсіресе Ы.Ал­тынсариннің өмірін, шығар­машылығын, педагогтық қыз­метін кеңестік бұғалық шын­жы­рын үзіп тастап, таза, шынайы, әділ тұжырымдармен зерттеп, зерделеудің нәтижесінде бірнеше кітап шығарды. Шетелдік мұ­ра­ғаттармен іскерлік байланыс­ты зайыбы, ғылым кандидаты, профессор Күлзада Мыр­заға­лие­ва ғаламтор арқылы жолға қо­йып, тың деректер жиыс­ты­рады. Бір жағы өзінің де індете зерттеулеріне қажет. Серік­бай­дың да ғылыми арнамен байы­та байыптау, салыстырмалы ба­ғалау, табиғи тұжырымдау, өмірлік түйіндер жасау, сөйтіп, ғылым көкжиегін кеңейту мұ­раттары үзіліссіз жалғаса түседі. Кітап­тары үстемеленіп шығып жатыр, әндері көрнекті сахналар­дан орындалуда. Сиясы әлі кеппеген «Ар» дастанында Ахмет Байтұрсыновтың азаматтық тылсым қырлары тәпсірленіп, жан егілтеді... Тіл мен ойы – тайпалған жорғадай тең тағаланған.

Күлзада демекші, Серік­бай­дың екінші өмір тынысын ашқан, шабытына шуақ шашқан, ақылы асқан, ашық қабақ жан жары ғой бұл. Пәлі, әйел күтімін, ықы­ласын сезінген еркекте не арман бар? Ерінің аузынан май-құрты, ірімшігін айырмай, алыс жолға шықса шұбат, қымызын жол дорбасына сықап салып жіберетін, етінің өзін тобылғымен ыстап, дәмін үйіретін бесаспап әйел осы. «Мені осы, қайдан таптың?» деп әдейі жауыр болған сұрағымен еркелегенде, Серікбай: «Шилі мектебінің пионер вожатыйы октябряттың мөп-мөлдір көзінен сезім-гүлін жұлып алып кетіп, кейін біржола ораларын білмепті ғой», деп әзілдейтін.

...Бешпент-шалбарын киіп, қоңыр батпан көзілдірігін та­ғы­нып, бейне аспан аңсаған ға­рышкердей жұтына баптанып алған текті шебер, әке мирасқоры Серікбай жер үйімен жапсарлас қуықтай шеберханасына қутыңдай басып кірді. Шүкір, ана бір жылдары белінен шойы­рылып, қарыс жер аттау мұң болғанда да еңбектеп келіп, осын­да қона жатып ағаштан тү­йін түйетін. Баяғы достары сый­лаған жайлы пәтерді осы жер үйге амалсыздан айырбас­тап жіберген-тін. Балғасын қолы­на алды... тар бөлме іші «мені қа­шан кеңейтесің?» дегендей, қаңғырлап-күңгірлеп қоя бер­ді... Өзгеге бір түйір ке­селі ти­мей, момақан жүретін Серік­бай аң­тарылып қалды. Не ойлады екен?

...Ұлы Жеңістің жетпіс бесін­ші көктемі. Алдын ала сүйіншілей келіпті бір сәби. Жеңіс-Жүректі нәресте! Міне, Жеңіспен тең тетелес ғұмырында өмірі жағалай Жеңістен қаланып, құрышпен апталғандай ма? Жеңістің болмысына ұқсап, соның ғажап рухымен шегенделіп, қапталғандай ма? Иә, дәп солай екен-ау! Же­ңісті жылдар жалғаса берсінші, Серікбай!

Қайсар ӘЛІМ,

Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреатыф