Тоғыз жолды тоғыстырған ғалым

Біреуінің ғана етегінен ұстап, өзге­сімен сыпайы қатынаста болудың се­бебі, көріп отырғанымыздай, жаратылыстары бір-бірінен алшақтау, жуыса бермейтіндігінде жатыр. Оларды бір тер­миннің құрамына жинақтайтын ортақ негіз­дері емес, ортақ тетік – бас әріп­пен жазылады және әрқайсысы жеке нысан­ның жалқы атауы ретінде қолда­нысқа түседі, яғни ұқсас қызмет атқарады. Қазақ ономастикасының тарихында жекелеген салалар бойынша қо­мақты зерттеулер жазған ғалымдар бар, солардың ішінде Телғожа Жанұзақ аға­мыздың басты ерекшелігі – ол қазақ ономастикасының біртұтас болмысын сомдап шығуында. Сан тараулы саланың ортақ негізі ретінде жанды тіршілік иесі мен жансыз заттарға берілген жал­қы атаулардың барлығын ұлттық тіл мен таным кеңістігі аясында өзара сабақ­тастырып, тілдік құрылым жүйесі бойынша лингвистикалық сипаттамасын ұсынды.

Телғожа Жанұзақтың зерттеулері адамзат пен ғаламзат есімдерін қамтиды. Аспан мен жердің арасындағы қазақ баласы ат қойып, айдар таққан барша жаратылыстың лингвистикалық таби­ғатына ұлттың көзімен қарады, олар­ды ұлттық таныммен таныды. Осын­ша ауқымды саланың ғылыми негізін қалап, біртұтас бейнесін сомдады. Қазақ ономастикасы салаларын жер-су атаулары, кісі есімі, этнонимдер (ха­лық, ру, тайпа атаулары), жануарлар атаулары, аспан денелерінің атаулары, т.б. түрлеріне қарай жүйелегенде бір­неше ғана тақырыптың аясына жинақ­тағанмен, әрқайсысы тамырын тереңге жіберіп, жапырағын биікке жайған алып бәйтерек іспетті. Әрбір жапырағы замана желімен тербеліп сыр шертеді. Т.Жанұзақ олардың ешбірін бөтен көр­меді, барлығының ішкі әлеміне үңілді, сыбдырынан сыр аулады. Сөйтіп, қазақ ономастикасының тамыршысына айналды.

Әуел баста қазақ ономастикасының антропонимика (кісі есімдері) саласына ат байлаған. Себепші болған – белгілі түркітанушы С.Е.Малов. 1953 жылдың желтоқсан айының соңында 2 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін» жасау жұмыстары бойынша тәжірибе алмасу үшін Қазақстан Ғылым академиясы жанындағы Тіл және әдебиет институтының аманаты – академик І.Кеңесбаевтың жазып берген хатын алып Ленинградқа барған жас ғалым үлкен олжамен оралады. Сөздік жасау жұмыстарынан мол мағлұмат алумен қатар, С.Е.Маловпен жолығып көп ақыл-кеңес тыңдайды. Сол жолы ғалым «Қазақ тіліндегі кісі есімдері» деген тақырыпты ұсынады. Алғаш аты кеңінен танымал түркологтің алдында жүрексініп отырған жас ізденуші өзінің зеректігімен ғалымның назарын аударса керек, бір ай бойы үйіндегі кітапханасымен танысуына мүмкіндік жасайды, өзі де алтын уақытын қиып білгенін аямайды. Рухы желпініп, жаңаша түлеп шыға келген жас талапкерге ғалым үш түрлі шарт қояды: біріншісі – араб, парсы тілдеріндегі материалдарды пайдалана білетіндей оқу, жазуын білуің керек; екіншісі – Орхон-Енисей жазуын білуің керек; үшінші – тарихи әрі этнографиялық еңбектер­ді көп оқып, жетік білуің керек. Бұл үлкен өмірге қадам басқалы тұрған жас шә­кірттің бағытын айқындар сәттегі жанашырлық талап еді.

Елге де үлкен аманат арқалап орал­ған Телағаң содан бері бүгінге арқасын суы­тып, бір демалған емес. Қазақ ономастикасына деген сүйіспеншілігінен жаңылып көрген жоқ. Оны өмір бойы отасқан жары, үйдегі жеңгейдің (профессор Ерғазиева Нарима Исмайыл­қызы) мына бірауыз сөзінен түсінуге болады: «Мен Төкеңнің адалдығына ешқашан күмәнданған емеспін, бірақ өмір бойғы қызғанышым ономастика болды, өйткені ол ономастиканы менен гөрі жақсы көрді!» – деп жұртты бір күлдірген еді.

Ғылыми бағытын айқындап алған жас талап алдынан ашылған ономас­тикалық кеңістіктің әр қиырына қалам сілтеді. Ілгеріде атап өткеніміздей қа­зақ тіліндегі атаулар әлемін барынша шар­лады. Ғылымы мен ғұмыры қатар өрілген ұзақ сапарда өзіндік мәдени-танымдық кеңістігі де қалыптасып жетіл­ді. Осы кеңістіктегі қомақты олжа сал­ған бағытының бірі – қазақ есімдері болатын.

Кісі есімдері – ұлттық мәдени-та­ным­ның айнасы, ғасырлар бойғы халықтық талғамның негізінде сұ­рып­талып, өзіндік қоры қалыптасып, тіл мәде­ниетінің бір тарауы ретінде өмір сүріп келеді. Ол ұлттың тарихы, тұр­мыс-тіршілігі, салт-санасы, дәс­түрімен тікелей сабақтастықта дамиды, сондықтан халық мәдениетінен тыс тұра алмайды. Осы тұрғыдан алған­да есімдердің лингвистикалық таби­ға­тын саралауға арналған ғалымның еңбектері мәдени-танымдық қырымен де ерекшеленеді. С.Е.Малов ұсынған «Қазақ тіліндегі кісі есімдері» тақырыбы бойынша 1961 жылы І.Кеңесбаевтың жетекшілігімен кандидаттық диссертация қорғады. Сол еңбектің негізінде «Қазақ тіліндегі жалқы есімдер» атты ЖОО студенттеріне арналған оқу құра­лы жарық көрді. Осыдан соң 1971 жылы «Қазақ есімдерінің тарихы» атты монографиясын жариялады. Көне түркі жазба мұраларынан қазіргі заманға дейінгі кісі есімдерінің лингвистикалық, тарихи-этнографиялық, танымдық-мәдени негіздерін зерделеген, ғылыми қауым үшін де, жалпы кісі есімдерінің тарихы мен тағылымдық мәдениетін білгісі келетін көпшілік оқырмандар үшін де аса маңызды бұл еңбек түркі әлемінде алғаш рет жарық көрген көлемді ғылыми-зерттеу болатын. Осы зерттеулердің негізінде кісі есімдерінің мағынасын, шығу уәждері мен этимологиясын айқындауға арналған еңбек қалың қауымға «Есімдер сыры» деген атпен ұсынылды. Бұл кітап уақыт талаптарымен өзгеріп, жаңғырып-жаса­рып немесе өткен тарихымызды қай­та еске алып отыратын кісі есім­дерінің табиғатына сай әр жылдарда толық­тырылып, қоғам сұраныстарына сәйкес қайтадан жарияланып отырды.

Қазақ есімдерінің күрделі ықпал­ға ұшыраған кезеңдерінің бірі, оның әсі­ресе соңғы жүз жылдық тарих­тағы тағ­дырымен байланысты. Лингвистика­лық табиғатына тікелей әсер еткен тарихи факторлар сол саланың маманда­рын толғандырғаны белгілі. Қазақ есімі орыс тіліне аударылмайды, бірақ орыс тілінің заңдылығына бейімделе жазылады. Бұл талаптың астарында үлкен шығын жатыр еді. Үлкен шығын деп отырғанымыз ұлттық болмысынан ауыт­қып, сол тұста құжаттарда не орыс­ша емес, не қазақша емес аты-жөн­дер пайда бола бастаған. Орыс тілі «мо­даға» шығып тұрған заманда оның қан­ша­лықты ұлттық табиғатымызға жат екенін тек кісі есімдерінің сырла­рын терең танып жүрген Телағаң сияқты мамандар ғана аңғара алды. Айғаймен қорқытуға, соғысып жеңуге болмайтын қатал жүйені тек жүйемен ғана жеңу мүмкін еді. Сондықтан осы қиын­дықты жеңудің жолы ретінде 1988 жылы К.Еспаевамен бірлесіп, он мың­ға жуық жиі қолданылатын кісі аттарын қамтыған «Қазақ есімдері» атты сөздігін жариялады. Бұл сөздікте ер мен әйел есімдері жеке тізіліп, тек есім­дер ғана емес, әке аттары мен фами­лияларының орысша, қазақша жазылу нұсқалары да көрсетілді. Ең бас­тысы, бұл еңбек қалың көпшілікпен қатар, Азаматтық хал актілерін тіркеу органдары мен ИМ паспорт орындарына, ауылдық, селолық, қалалық, облыстық әкімдіктерге, бұқаралық ақпарат пен мектеп оқушыларына арналып еді. Қоғам өмірінің ауқымды бөлігін қамтыған бұл еңбектің негізгі мақсатын түсіне отырып, патриот ғалымның ішкі жан шырылы деп те, ауыруды дәл табатын тамыршы деп те бағалауға болады. Бұл еңбек идеологияның бет қаратпай тұрған тұсында, үнсіз дайындалып, мәселенің ың-шыңсыз шешілуіне, яғни ресми мекемелерде біршама қиындықтардың жеңілдеп, істің оңға қадам басуына ық­пал етті. Ең бастысы, ресми мекемелер­ге қазақ есімдерінің артында іздеу­шісі барын сезіндірді.

Бұл кітап сол кезде паспорт үстелдері мен азаматтық хал актілерін тіркейтін орындарда, басқа да мекеме, ұйым, қо­ғам, мемлекеттік мекемелерде кеңінен пайдаланылатын аса қажетті құралға айналды. Белгілі ғалым Дихан Қамзабек­ұлы кісі аттарының жазылуына байланысты сорақылықтарға күйінген бір мақаласында Т.Жанұзақтың осы кітабын іздеген болатын, өкінішке қарай, қазіргі тиісті орындар өздеріне аса қажетті осы еңбекті пайдаланбағандықтан көпте­ген кемшілікке жол берілгенін сынады. Сондықтан елдігіміз бен тіліміздің ұлт­тық нақышын қайта қалпына келтіру жұмыстары қолға алынып жатқан қазіргі кезде мемлекеттік деңгейде маңызы зор осы кітап толықтырылып, қайта жарық көрсе, нұр үстіне нұр болар еді.

Қордаланған осы мәселелердің құ­қық­тық-нормативтік шешімін іздеу Тәуелсіздіктің елең-алаңынан бастап-ақ қолға алынды. Осы мақсатпен 1991 жылы қыркүйекте «Egemen Qazaqstan» газетіне «Аты-жөн тарихына терең­десек» дейтін мақала жазады. Арты­нан академик Ә.Қайдармен бірігіп, «Қазақстан Республикасында қазақ азаматтарының есімдері мен әке аттарын және фамилияларын реттеу туралы» Тұжырымдаманы ұсынды. Бұл еңбек те 1994 жылы ақпан айында «Egemen Qazaqstan» газетінде жарияланды. Осы Тұжырымдаманың негізінде 1996 жылы сәуірде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Ұлты қа­зақ азаматтарының тегі мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешу тәртібі туралы» Жарлығы шықты.

Тұтастай алып қарағанда Т.Жан­ұзақтың антропонимика саласындағы еңбектерінде қазақ есімдерінің тілдік табиғаты, тынысы мен тіршілігі, өткен тарихы мен болашақ тағдыры түгел қамтылды. Осы айтылғандардан-ақ оның ұлттық есімдердің жоғын түгендеуге қаншалықты үлес қосқанын шамалауға болады. Зерттеулерінің астарында қа­зақ тілі мәдениетінің даму тарихы мен ха­лықтың ат қою принциптеріне қатысты көптеген ақпарат берілген.

Ғалым қазақ есімдерімен қатар, оно­мастиканың топоним, этноним, космоним, зооним, т.б. салаларын қамтыған «Қазақ есімдерінің негізгі проблема­лары» тақырыбында 1976 жылы док­торлық диссертациясын сәтті қорғап шық­ты. Әуелде ономастикалық атауларды жалқы есім ретінде біртұтастықта қарастырып, құрылымдық жүйесін негіз­деп алды да, кейін әрқайсысын те­рең­дете зерттеп, жекелеген көлемді еңбек­­терге арқау етті. Ізденіс барысын­да Қазақстан Республикасының аймақ­тары бойынша жер-су атауларына ар­налған біршама еңбектер жариялады. «Орталық Қазақстан жер-су аттары, 1989 ж.», «Қазақстан географиялық атау­ларының сөздігі. Жезқазған облы­сы, 1990 ж.», «Қазақстан Республикасы­­ның топонимдері, 2001», «Қазақстан гео­гра­фиялық атаулары. Алматы облы­сы, 2005», «Қазақ ономастикасы. Казах­ская ономастика 1-том. 2006 ж.», «Қа­зақ ономастикасы. Атаулар сыры. 3-том, 2007 ж.», «Қазақ ономастика­сы. Топонимика. 2-том, 2008», «Жер-су атау­ларының түп-төркіні», «Жер-су атаулары. Этимологиялық анықтамалық, 2011 ж.», «Халықтық географиялық тер­миндер, 2013 ж.» (басуға берілген), «Ака­демик Н.Сауранбаев, 2014 ж. (жау­апты редакторы және авторларының бірі)», «Этимология древних топонимов, 2017 ж.», «Қазақстан Республикасы әкімшілік аумақтық бірліктер атаулары (Анықтамалық), 2017 ж. (жауапты редакторы және авторларының бірі)», т.б. секілді көлемді еңбектері мен әр кезеңдегі өзекті мәселелерге арналған мақалалары қазақ топонимикасына қо­сыл­ған елеулі олжа болатын.

Осы еңбектердің негізгі мазмұнын жинақтай қарағанда қазақ ғылымына және Тәуелсіз Қазақстанның тілдік-мәдени дамуына қажет бағыттарды дөп басып танығанын байқаймыз. Қол­дан­балы зерттеу жұмыстары қазақ ономас­тикасының болашағы үшін аса маңызды өмірлік қажеттіліктер екен. Көп жылдар бойы жинаған тәжірибесінен түй­гені мен зерделегені «халықтікі ха­­­лық­­қа» деген қағидаға тиянақтап тұрғандай.

Қазіргі А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы түркі және қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын диссертациялық кеңестің мүшесі ретінде 1968 жылдан 2010 жылға дейін абыройлы да игілікті қызмет атқарды. Осы тұста Т.Жанұзақтың қазақ тіл білімінің шегінен шығып, туыстас түркі халықтарының жоғын түгендеуге атсалысқанын көреміз. Кезінде қам­қор­лығын көрген түркі жұртының ға­лымдары оны үнемі еске алып отырады. Осы іскерлік байланыстың арқасында ғалым дүниежүзі лингвистері бас қос­қан XIII, XIV, XVII Халықаралық оно­мас­тикалық конгрестерге (Краков, 1978, Лейпциг, 1984, Хельсинки, 1990), Бүкілодақтық түркологиялық конференцияларға (Ташкент, 1980, Бішкек, 1986, Ленинград, 1965, Мәс­кеу, 1968, 1987, Алматы, 1985), Респуб­ликалық конференцияларға (Алматы, 1973, 1986; Ташкент, 1990, 1991; Баку, 1987, 1988) қатысып, баяндамалар жасады. Әлем ғалымдарының қазақ оно­мастикасына назарын аударды. Қазақ-түркі ономастикасы бойынша кәсіби мамандар дайындауда да айтарлықтай жұмыстар атқарды. Қазақ ономастикасы бойынша қорғалған еңбектерді айтпағанда Е.Бегматов (Өзбек­стан), Ш.Жапаров (Қырғызстан). Г.Р.Алиев (Әзербайжан), А.Камалов (Баш­құрт­стан), Г.Ф.Саттаров (Татарстан), т.б. секілді қазіргі түркологияда аттары танымал ға­лымдардың докторлық диссертацияла­рына кеңесші болды (бірнеше папка көлеміндегі кандидаттық және доктор­лық диссертацияларға, түр­лі жинақтар ­мен монографияларға жаз­ған талдау, сараптау пікірлері қазір Тел­ағаңның архивін­де сақтаулы тұрғанын осы орайда ескере кеткен орынды).

Осы орайда Телағаңның ұйым­дас­тырушылық қызметіне де тоқ­тала кеткен жөн. Желтоқсан оқиға­сынан кейін ке­ңес­тік өктемдік мініп алған қаһары­нан түс­­пей тұрған жылдарда Қазақстан Жо­ға­ры Кеңесі Пре­зи­диумы төрағасының орын­­басары В.С.Сидороваға Мемлекет­тік оно­мас­тикалық комиссия құру тура­лы ашық хат жазып, осыдан соң ол кісі­нің қол­да­уымен Жоғары Кеңестің тұрақты комис­сиясының арнайы отырысында баян­дама жасады. Қызу талқылаулардан соң Ми­нистрлер Советі жанынан Мем­ле­кеттік ономастикалық комиссия құру туралы шешім қабылданды. Оно­мас­тика­лық комиссияның ережесін Тел­ағаң өзі дайындады және 1990-2003 жыл­да­ры Үкімет қаулысы бойынша (1990 жыл 20 сәуір №150 қаулы) осы комис­сияның тұрақты мүшесі әрі ғалым хат­шысы ре­тінде халқымыз қолданған жүз­деген гео­гра­фиялық атауларды қайта жаң­ғырту, яғни заманы өтіп ескірген атау­ларды өзгерту, бұрмаланғандарын қал­пына келтіру – транскрипциясын түзету жұ­мыстарын жүзеге асыруға қоғам­дық не­гізде қызмет етіп, орасан зор үлес қосты.

Осы жұмыстарды атқару барысын­да жинаған тәжірибенің негізінде келе­лі құжаттар дүниеге келді. Академик Ә.Қайдармен бірлесе отырып, «Респуб­ликадағы Мемлекеттік және әкім­шілік аумақтық бірлестіктердің атауларын рет­теудің, елді мекендер­дің аттарын өзгерту және тарихи-гео­графиялық атауларын қалпына келтіру Тұжырымдамасын» да­йындап шықты.

Қандай жұмыс атқарса да ғылыми негізін қалыптастырып, оның бола­шағына жол ашып жүретін ғалым, қазақ топонимдерінің де өткен тарихы мен алдағы болашағының арасындағы алтын арқаудың жібі сөгілмегенін қалады. Осы сабақтастықтың үзілмеуі үшін құ­қықтық-нормативтік ережелерін да­йын­дады және шәкірттерімен бірлесе отырып, республика Тәуелсіздігінің 10 жылдығына арнап 2001 жылы «Қа­зақстан Республикасының топо­ним­дері. Топонимия Республики Казах­стан» атты қазақ және орыс тілдерін­де­гі ­көлемді анықтамалықты дайын­дап, қол­да­нысқа берді. С.Әбдірахманов, Қ.Рысбергеновалармен бірлесе оты­рып, 2002 жылы «Қазақстан Рес­пуб­ликасындағы қазақ географиялық атау­ларын орысша жазу бойынша нұс­қау­лықты (Инструкция по русской передаче казахских географических назва­ний Республики Казахстан)» қолданысқа берді. Қазақ жеріндегі тарихи атауларды қалпына келтіру, бұрмаланып, теріс жазылып жүрген атауларды өзгерту ісіне Т.Жанұзақ осылайша жетекшілік етіп, белсене атсалысқан еді.

Т.Жанұзақтың зерттеулері, сөз басында айтып кеткеніміздей, аспан мен жердің арасындағы қазақ баласы ат қо­йып, айдар таққан барша жараты­лыс атауларын қамтыды. Оларды өзара сабақтастықта тани отырып, әрқай­сысының өзіндік мәртебесін айқындады, яғни негізгі жүйесін қалыптастырды. Атаулардың табиғаты арқылы қазақ баласы, даласы, ұлттық әлемі үштігінің бірлігін анықтады. Осы үш саланың тізгінін тең ұстап, талай белестерден асқан Телағаң бүгінде мерейлі биігінде.

Т.Жанұзақ ұзақ жылдар ҰҒА жа­нындағы Тіл білімі институтының ономастика бөлімін басқарды. Ономас­тиканың түрлі салалары бойынша 300 мыңнан астам аса бай картотекалық қор жасалды, көптеген ономаст-мамандар дайындады. Бөлім жұмысы жүйелі, жоспар­лы қалыпқа түсіп, қызметкерлердің ғылы­ми-зерттеу жұмыстары қазақ ономастика­сын жаңа деңгейге көтерді.

Саналы ғұмырының 70 жылын қа­зақ ономастикасына арнаған ғұлама ғалым, ұлағатты ұстаз бүгін тоқсан бес жасқа толды. Бұрынғы жазғандарына сын көзбен қарай отырып, бірер жыл бұрын еңбектерінің бес томдық жинағын жариялады. Ешкімнің көмегінсіз, әр сөзін жүрек сүзгісінен өткізе отырып, мұқият зерделенген еңбек болып шық­ты. Сөйтіп, қазақ ономастикасы дей­тін ұғымның біртұтас болмысын сомдап, құрылымын жүйелеп, көпшілік оқырманға ұсынды. Әлі де айтары аз емес. Арман алыс, арқалаған әуелгі аманат арқасында...

Бекжан ӘБДУӘЛИҰЛЫ,

филология ғылымдарының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры,

Қыздархан РЫСБЕРГЕН,

филология ғылымдарының докторы