Құтты мекен – Түгіскен

Жаңаарқа топырағының әр тасы мен көдесі, ұшқан құсы мен жортқан аңына дейін маған ыстық. Осы өңірде мен баспаған тау-тас жоқ. Таң алакеуімде тұрып, беттен өпкен Арқаның самалына шомылғаннан артық бақыт жоқ деп білемін. Түгіскен сынды құтты мекен туралы қаншама айтса да көптік етпейді. Осы өңірден есімі алты Алашқа танымал талай марғасқа дүниеге келген.Түгіскенімнің азаматы – мәрт, жері – құнарлы. Ғалымдардың айтуынша, осы топырақта 540 түрлі өсімдік өседі екен.

Адамзат қоғамы сан мәрте өзгергені­мен, табиғат-ана өзгерген жоқ. Түгіскен­нің атауы сан мәрте өзгергенімен, мәні сол қалпында қалды. Осы жерден қанат қағып ұшқан, есімдері жалпақ жұртқа танымал арыстар аз емес. Алты Алашты аузына қаратқан қобызшы Ықылас Дүкенұлы, Мамай батыр, Бердіқожа батыр, Шора батыр, Арап батыр дүниеге кел­ген өңір бұл. Кенесары ханның жасақ­шысы болған Жағалбайлы Мыңжасар бабам осы топырақта туған.

Өткен ғасыр басында аумалы-төкпелі заманда елдің мәселесіне белсене ара­лас­­қан аталарым Бәйсейіт Әділұлы, Дін­мұхаммед Әділұлы, ҚазКСР Халық ко­мис­сарлары кеңесінің бірінші орынба­сары, кейін «Социалды Қазақстан» газетінің редакторы, Алматы қалалық, одан соң Алматы облыстық партия ко­митеттерінің бірінші хатшысы болған Жанайдар Сәдуақасов та осы өңірден тү­леп ұшты. Осы берекелі өңірде Кеңес Одағы­ның батыры Амантай Дәулетбеков, Бәкен Серікбаев, Шәбден Ералиев дү­ниеге келді.

60-жылдардың басында осы жерде «Жеңіс» кеңшары құрылды. Ұжымшар кезінде де атағы шартарапқа жайылған шаруашылық бұдан соң дамудың жаңа сатысына көтерілді. Қатарынан әлденеше мәрте Қазақстан Орталық комитетінің, Жоғарғы кеңесінің, Министрлер кеңесінің Құрмет грамоталарымен марапатталды. 1971 жылы Қазақстан Орталық Комитетінің, Жоғарғы кеңесінің, Министрлер кеңесінің қаулысымен кеңшар республиканың «Алтын кіта­бына» жазылып, Еңбек Қызыл Ту ордені­мен марапатталды. Кеңшар директоры Ыдырыс Жұмабеков пен шопан Сатан Ысқақов Еңбек Ері атанды.

Осының бәрі тер төге атқарған адал еңбектің нәтижесі еді. Уақыт жүйрік, ол үнемі ілгеріге жетелейді. Егер осы құдіретті уақыт талабына сай әрекет жасап, тірлік етпесең, далада қаларың анық. Өйткені ол сенің кешегі табысыңды, атақ-даңқыңды қажет етпейді. Иә, өткендегі жетістік, кешегі шыққан биік пен алған асу бүгінгіге өлшем емес. Өмірдің қатал заңы да осындай. Себебі өмір бір орында тұрмайды, оған ілесе білуің керек. Бұл күнде заман өзгерді, соған қоса адамдардың да ойлау машығы, өмірге деген көзқарасы өзгеруі қажет деп білемін.

Мен «Жеңіс» кеңшарына 1992 жылғы қазан айында директор болып келдім. Ол бір күрделі кезең еді. Ша­руа­шылықтар жаңа үрдіске көшіп, көбі же­кешелене бастаған. Көбі емес-ау, жап­пай жекешелендіру науқаны бастал­ған. Шешім қабылданып, нұсқау түсті ме, күні ертең өзіңнің аш-жалаңаш қала­тындығыңды білсең де соны орындауың қажет. Мұны көптеген шаруашылықты тығырыққа тіреп, адымын жаздырмайтын науқаншылық деп білемін. Мәселенің мәнісіне барған ешкім жоқ, жекешелендіруді ұран етіп, жаппай ортаның малын ел-жұртқа үлестіргендер аз болған жоқ. Рас, аспаннан құймақ жау­ғандай елдің біразының қарық болғаны да шын. Алайда мұның өзі бір сәттік, бір мезеттік алдамшы құбылыс еді.

Не керек, жатсам да, тұрсам да ойлайтыным басы 40 мыңға жетіп қалған қойы­мызды шашыратып алмау болды. Бірақ та жекелешендіру деген алпауыттың орнынан қозғалып, жүзеге аса бастағанына да біршама уақыт өткен. Облыстан (ол кезде Жезқазған облысы) күнде нұс­қау түседі. «Ана шаруашылық, мына шаруашылық жекешелендіруді тап-тұйнақтай етіп қойыпты, мал басын жүз пайыз жекенің қолына берген, сендердікі не, жалпы облыстың көрсеткішіне кері әсер тигізіп отырсыңдар» дейді. Әйтеуір жариялылық деп шулап жүрген кезіміз ғой. Жоғары жақ бұрынғыдай белден басуға тайсақтайды. Десе де, артында жалаңдаған қылышы бар, ызғарын да жасырмайды.

Жекенің қолына мал кетіп қалса, билік те қолымнан кетеді дегендік емес, өз болашағымыз, шаруашылық үшін, осы жерді мекен ететін халық үшін бө­лінбеуміз қажет екенін ұғындым. Сөйтіп, басымды тәуекелге тігіп, облыс басшылығының айтқанына келіспедім. Ауылымыздың аптал азаматтарына арқа сүйеп, осындай шешімге бардым. Оным бір күндік тоқтықты емес, халқым­ның келешегін, алдағы күнімізді ойлағандығым еді.

Жекешелену бізге әлі ертерек деген ойымды мамандар Смағұл Сәлкебаев, Қайролла Жұматов, Балапан Мәмбетов, шопандар Жазыбек Құлжанбеков, Ерға­ли Сәденов, Жетпіс Нақыпов, жылқышы Сайлау Мұхаметжанов, механизаторлар Айтбай Салқынов, Ерғали Есенгелдин, Әубәкір Көшеков, Әмзе Шотанов, Жақсытай Нұрланов тағы да басқа адамдармен бөлістім. Барлық ауыл азаматтары менің ұстаған бағытымды дұрыс деп таныды. Күрделі, жауапты шақта ауыл ақсақалдарының ақыл кеңесіне ден қойдым. Көпті көріп, талайды бастан кешкен Әбілқайыр Асқаров, Сүйіндік Бәйкенов, Әбдікәрім Әбдірайымов, Сатан Ысқақов, Әбілда Хасенов, Айтжан Сұлтанбеков сияқты көненің көздері өз ақыл-кеңесімен қолдау білдіріп, мені жігерлендіре түсті.

Шаруашылық мүшелерінің жалпы жи­налысын өткіздік. Көптеген азамат өз пікірлерін ашық айтты. Сөйтіп «Бөлін­бейміз, бөріге жегізбейміз» деп жалпы жиналыстың шешімін қабылдап, бір данасын жоғарғы жаққа жолдадық. Шаруа­шылығымыз акционерлік қоғам болып, көпшіліктің ұйғаруымен акционер­лік қоғамның президенті болып сайландым.

Жекешелендірудің тырнағынан аман қалуымыздың тағы бір себебі, біздің ­ша­р­уашылық 1975 жылдан ғалымдардың бас­шылығымен қазақтың қылшық жүнді қойының ақ түсті жүн беретін тұқымын шығаруды мақсат етіп қойған еді. Бұл жол­да ғылымның соңғы жетістіктерін, түр­лі тәсілдері мен селекциялық әдістері пай­даланылды. Міне, осы асыл тұқымды мал өсіретін шаруашылық болуымыз жеке­шелендіру шеңгелінен аман алып қалды.

Акционерлік қоғамымыздың мем­лекеттік акциялар пакеті асыл тұқымды мал өсірумен, оның генетикалық қо­рын сақтаумен айналысатын «Асыл» мем­­лекеттік акционерлік компаниясына берілді. Түбі Еділбайтұқымды 35 мың­ қойы­мыз әзірге әлемдегі «Жа­ңа­арқа» тұқымды бірегей, басқа жерде кездеспейтін ақ жүнді қой болып саналуына Ертұғыр Есентаев сынды ғалымдар отыз жылға таяу тынбай атқарған еңбегі сеп болды. Сол сияқты Түгіскен ауылы халқымызды әлемге танытар ірі жаңалық ашты. Ол – қымызға ешқандай қоспасыз, оның дәмін, қышқылдық, тағы басқа қасиеттерін жоғалтпай, сол қалпында бір жыл сақтайтын әдісті табуымыз. Ашқан жаңалығымызды ғалымдар, мамандар сарабына салудың сәті егемен ел атанған соң ғана мүмкін болды. Тиісті саланың бәрінен оң баға алған соң, 1992 жылы құжаттарымызды Қазақстан Республикасының Ұлттық патенттік ве­домоствосына патент алу үшін тап­сырдық. Ұлттық патенттік ведомствосы 1994 жылы №330 өнертапқыштық патентті берді. Жаңалықтың авторлары – Түгіскеннің тұрғындары Апахан Мусин, Бибіжамал Нұрпейсова, Өркен Бердалина. Қолымызда жеткілікті бие бар, қымыз да ашытылады. Көп жыл­дан бері осы бағыттағы шаруаны дөң­гелетіп әкетуге, шаруашылығымызға тағы бір табыс көзін қаратуымызға қымыз өңдейтін шағын зауытқа, оған қа­жет­ті құрал-жабдыққа қолымыздың жетпеуі қолбайлау болып тұр. Мұндай шағын зауыттар Италияда, Германияда, Чехо­словакияда, Болгарияда тағы басқа елдерде жасалады. Алайда оны қазір жеке өзі­міздің сатып алуға мүмкіндігіміз жоқ. Себебі оны сатып алу қыруар ақша қажет етеді.

Осы мәселе туралы 1997 жылғы 23 жел­тоқсанда, 1998 жылғы 22 желтоқсанда аста­намызда өткен ауыл шаруашылығы қызы­меткерлерінің кеңесінде айттым. 1997 жылы былай деген едім: «Қажетті құжаттарды дайындап, несие аламыз деп соңына түскенімізге 3-4 жыл болды. Бірақ түрлі себептермен шешілетін түрі жоқ. Да­йындаған қымызды өз елімізде, шетелдерге сату мәселесі әлі шешімін тапқан жоқ».

Шаруашылықта 2000 бас жылқы, оның ішінде 700-ге тарта бие бар. Осы биелердің жыл бойына 300 басы сауыл­ғанда да, күніне 1 200-1 500 литр қымыз дайындауға болады. Бұл айына 45 000 литр, жылына 450-500 мың литр қы­мыз деген сөз. Менің ойым, көздеген мақсатым бүгіндері орындалмаса да, ол келешекте қауырт қолға алынатын істің біріне айналатынына сенемін. Иә, негізгі бағытымыз – асыл тұқымды қой өсіру. Ал қымыз халқымыздың қасиетті дәмі. Кезінде Еуропа елі қазақ сахарасының қымызын тамсана ішкен. Егер ұлттық қасиетімізді, ұлттық мәдениетіміз бен деңгейіміздің өлшемі болар таңсық дәмді әлем жұртшылығына ұсынар болсақ, сол арқылы мерейіміз де өсе түсер еді. Қымыз – тек шөл қандыратын сусын емес, ол емдік қасиеті мол ерекше тағам. Бұл күнде өзіміз «Қазақстан» деген атпен дайындап жүрген осы дәміміздің әлемнің әр түкпірінде дастарқан төрінде, сүйкімді сусынның бірі ретінде тұрса, ол менің Түгіскенімнің ғана емес исі қазақ атаулының, кең-байтақ еліміздің мақтанышы емес пе?

Халқымыздың көшпелі тіршілігінде төрт түліктің алатын орны маңызды. Соның ішінде, қой – қазақтың атам заманнан бері бағып, өсіріп келе жатқан малы. Қазақ қойларының өзіндік ерекше­лігі бар. Қатал табиғат жағдайына икем­­дел­­ген олар қандай жағдайда да­ бол­­сын, өсіру­­ге көнеді. Түгіс­кен өңірін­де қазақ­тың қылшық жүнді, етті, май­лы,­ құй­рықты қойы сонау шаруа­шылық құрылған 30-жылдардан бері өсірі­ліп келеді. Дегенмен заман ағымы қой шаруашылығына да зардабын ти­гіз­бей қойған жоқ. Кеңес дәуіріндегі науқаншылық, жоспарды асыра орындау жолында көптеген шаруашылық ірі салмақты, етті қойларынан айыры­лып қалды. Себебі «шаш ал десе бас алатын» белсенділер жергілікті саулықтарды жаппай биязы жүнді қой тұқымы қош­қарларымен будандастыра бастады. Осы жағдайды көрген қазақтың зиялылары дабыл қақты. Оған мемлекет қайраткері, «Алаш» партиясының төр­ағасы, ғалым Әлихан Бөкейханның «Правда» газетіне сол 1926 жылы «Қазақ­тың қылшық жүнді құйрықты қойын сақтау керек» деген мақаласы дәлел болады. Елім, халқым деген азамат өз ма­қаласында қазақтың құйрықты қойының биологиялық ерекшелігіне тоқталып, оның тез жетілгіштігін, көнбістігін, үскірік аяздарда, борандарда қалың қарды аяғымен аршып, қорек тауып жейтіндігін (жер жүзіндегі бірде-бір қой тұқымында мұндай қасиет жоқ), жазғы аптап ыстықта 200-300 шақырымдағы жайлауға айдағанда сыр бермейтіндігін, құйрығына орташа есеппен алғанда 20-30 кг май жинайтындығын ғылыми тұрғыда дәлелдеген. Осындай ерекшелігі бар қазақ қойының тұқымын сақтап қалу, оны мүмкіндігінше жетілдіру жұ­мысы 60-жылдардың соңында аса үлкен қарқынмен жүргізіле бастады.

Халқымыздың абзал ұлдарының бірі Ертұғыр Есентаев бастаған жас ға­лымдар сонау 1975 жылы Жаңаарқа ауданындағы «Жеңіс» қой кеңшарына келгенде, қазақтың құйрықты қойының соңғы кезде жойы­ла бастаған қасиетін қайта қалпына келтіру, оны асылдандыра түсіп, одан да жақсы қой тұқымын алуды өз алдарына мақсат етіп қойған. Ертұғыр бастаған жас ғалымдар ширек ғасырға созылған еңбегінің нәтижесінде 1992 жылы Ауыл шаруашылығы министрінің №191 бұйрығымен ақ, ақшыл түсті жүн беретін «Жаңаарқа» деп аталатын жаңа қой тұқымы жеке тип ретінде тіркелді. Ізденіс мұнымен аяқталған жоқ. ХХ ғасырдың соңында қой шаруашылығында тағы бір ірі жаңалық болды. Атап айтқанда, өмірге «Сарыарқа» қой тұқымы келді. Осылайша, өтіп бара жатқан ғасырдың мал шаруашылығындағы үлкен жаңалығы, тың табысы біздің акционерлік қоғамда туындады. Ауыл шаруашылығы министрінің 1999 жылғы 22 қаңтардағы №11 бұйрығы бойынша «Сарыарқа» қой тұқымы өз алдына жеке қой тұқымы болып тіркелді. «Сарыарқа» қойының ерекшелігі – оның аяқтары мықты, ал тұяқтары болса тастай қатты. Мұның өзі Арқаның қысына нағыз шыдамды әрі қыс бойы жайылымда жүруге, қарды аяғымен аршып қоректенуге бейімделген. Бұл өте өсімтал мал, әрі шапшаң жетіледі. Етті, таза ақ жүнді, сонымен қоса қатал климат жағдайында ұстауға қолайлы, жыл он екі ай жайылымда жүріп, өсіп-өне береді.

Бүгінде «Сарыарқа» қойының жалпы саны 50 мыңға жетті. Оның 40 мыңы «Түгіскен» акционерлік қоғамында, 10 мыңы «Сарысу» асыл тұқымды қой зауытының еншісінде. Акционерлік қоғам болған соң да, бұрынғы қалып­тасқан дәстүрден жаңылған емеспіз. Шаруа­шылығымыздың барлық саласында жақсы жетістікке жеттік. Ауыл­дастарым маған үнемі сенім артумен келді. Өз басым сол сенім биігінен көрінуге тырысамын. Жергілікті кеңеске әлденеше мәрте депутат, облыстық мәсли­хатқа екі дүркін депутат болып сайландым. 1998 жылы 22 тамыз айын­да «Жаңаарқа ауданының құр­метті азаматы» деген атақ берілді. 1999 жылы 14 желтоқсанда «Қазақстанның еңбек сіңір­ген қайраткері» деген құрметті атаққа ие болдым. Бүгінгі азды-көпті жеткен табысым болса, ауыл азаматтарының сені­мін ақтағаным деп білемін.

Иә, біздің Түгіскен құтты мекен. Түгіскен топырағы туралы, Арап тауы, Сөрті, Сарысу өзендері жайында ел аузында не қилы әңгіме бар. Менің туып-өскен ауылым жайында ел аузында аңыз-ертегілерді арқау еткен Сайлаухан Әбдіқадырұлының жыр шумақтары бар. Ол біздің қасиетті Түгіскен туралы:

Желмая мініп жортқан Асан қайғы,

Жерұйық іздепті ғой мекен-жайлы.

Тоқтап, бір намаз оқып айтып кеткен,

Түгі өскен жер екен деп осы маңды.

Түгіскен Асан қайғы болған мекен,

Ат қойып, айдар тағып кеткен екен.

Егер де ат сауырына сияр болса,

Алып бір кететұғын жері де екен, – дейді.

Түгіскен маңындағы Арап тауы да киелі саналады. Ол туралы ақын былай дейді:

Арап тау тақиядай төбедегі,

Атақты Сөрті, Сарысу өзендері.

Долданып күндіз-түні ағып жатқан,

Толқыннан мүжіліпті кемелері.

Ойнаған бала киік салып асыр,

Әулие-әмбиелер бәрі жатыр.

Өткен кез сағымданып елестейді,

Жорықта қапы кеткен Арап батыр.

Ел дегенде егіледі жүрегім,

Елімді мен бақытым деп білемін,

Ел атағын, абыройын асырып

Елім деген азаматтың бірі едім.

Ел игілігі жолында аянбай тер төгіп, еңселі ғұмыр кешкен ардақты тұлға Нұр­ғали Кен­жетаевтың ел туралы естелігі осы­лай түйінделеді. Қажырлы қайраткер, абзал азамат болып, арына дақ түсірмей, ғибратты ғұмыр кешкен бас­шының ерен еңбегі ел жадында сақ­таулы. Жаңаарқа төңірегіндегі ел ол кісінің елеулі еңбегін аңыздай толғап айтып жүр. Біз де ол кісіні мақтан етіп, еңбегін ел мадақтағанына марқайып ғұмыр кешудеміз. Артында өшпес із қалдырған қайраткердің әлі де арман-мақсаты көп еді. Алайда баянсыз жалған дегеніне жеткізбей, ардақты жан 2000 жылы 29 қыркүйекте небәрі 62 жасында дүние салды. Мекені жұмақ, топырағы торқа болғай!

Дайындаған –

Қымбат Әбілдақызы,

Мәдениет қайраткері