Коммуналдық қызмет: кім қанша төлейді?

Қазір әртүрлі саясаткерлердің, партиялар мен эстрада жұлдыз­дары­ның мезгілдік рейтингілерін түзіп тұру үрдіс пен сәнге айналды. Ал біз бұл сараптамалық мақала­мыз­да еліміз өңірлерінің комму­нал­дық қызмет тарифтері бойынша ба­ғалар рейтингін анық­тауға тал­пы­нып көрдік. Мұнда өлшем ком­му­нал­дық қызметтің су, жылу және электр қуаты секілді негізгі үш түрі бойынша түзілді. Бағалар байымы Табиғи монопо­лия­ны реттеу агент­тігінің үстіміз­дегі жылғы 1 мау­сым­да қосымша құн салығын есепке алмай ұсын­ған мәліметтерінен алынды. Біз ұғымға жеңіл болуы үшін тізімдегі барлық 16 өңірді көр­сет­кіштеріне орай екіге бөліп алып, жоғары жағын – қымбат­шылыққа ұрынған, төменгі жағын арзан­шы­лық ауылына аялдаған аймақтар ретінде қарастырдық. Бірінші талдау “өмірдің нәрі” атанған судың төңірегінде болсын. Бұл додада өзінен шығып жатқан ауыз су тұрмақ, аяқ суы да жоқ Ақ­тау абаты алдына жан жолат­пайды. Кәрі Хазар жағасынан жай тапқан бұл қалада бір текше метр судың ақысы Қызылорда қала­сында саты­лып жатқан бір кило күріштің баға­сынан да құнды. Мұнда ол артық-кемі жоқ тура 157,21 теңгеге тең. Бұдан кейінгі қым­батшылықты Көкшетау енші­леп отыр. Ақмола облысы орта­лығының тұрғындары әр текше метр су үшін 89,28 тең­ге­ден ақы төлейді. Ал үшінші орын­ды көмірлі астанамыз – Қара­ғанды қаласы талассыз алып тұр. Себебі, одан кейінгі қатарға қонысын сай­лаған басқа өңірлерге қарағанда, мөлшерлі суға жіберетін шығыны біраз артық (44,55 теңге) болып көрінетін шахтерлер мекеніне қалғандарының жуыр маңда жете қоюы қиын сияқты. Дегенмен, сол салынған ізбен қымбатшылық қамытын кигендер санатына кіріп кеткен аймақтарды санамалап өтсек, бұдан соңғы лекте Шымкент (36,53), Талдықорған (31) және Қостанай (30,92) қалалары сап түзейді. Көштің аяғын сулары бұлардан гөрі арзан көрінгенімен, өзінен кейін­гілерден қымбат болып шығатын екі қала – Қызылорда мен Петропавл тиянақтайды. Бұл екеуінде су тиісінше 24,77 және 23 теңгеден сатылуда. Мұнда Ақтаудың жағдайы түсінікті, ал Шымкентте судың неге соншама жоғары болып отырғанын түсіне қоюымыз әсте қиын. Арзаншылық көшіне келсек, күллі Қазақстан бойынша ең төлемі аз су Өскеменде екен. Алтай ая­сындағы қалада оның текше метрі 15,61 теңгеден ғана. Бұдан кейінгі арзаншылық Орал мен Павлодарға қатар қонған. Оларда судың баға­ла­ры тиісінше 16,3 және 17,17 теңгеге телінген. Сегіздікті бұдан әрі Алматы (19,17), Атырау (20,14), Тараз (22,05), Ақтөбе (22,08) және Астана (22,59) қалалары толықтырады. Енді аймақтардағы судың биыл­ғы тамыздағы бағасының өткен жыл­дың желтоқсанындағы тарифімен салыстырғандағы өсімін де қара­с­тырып көрейік. Бұл жерде су салқын және ыстық болып екі түрге бө­лінеді. Соның “салқын” деп атала­тын бөлігін қымбатшылық бойынша Ақмола облысы бастайды. Ол 2009 жыл­дың соңғы айынан бері 314,1 пайызға көтерілген! Мұның есесіне Көкшетауда осы кезең аралығында ыстық су 92,2 пайыз көрсеткішімен қайырымын қайтарыпты. Бұдан кейінгі қымбаттаудың үлкен үлесі Қостанай қаласына тиесілі – мұнда ол 114,5 пайызға жеткен. Қалған қалаларда аздаған пайыздық өлшем­мен ғана құн қосылған немесе бұрынғы өлшемдері сақталып қалған. Ал Сыр бойының басты қала­сында төлем жүдә төмен де түсіпті – 96,0 пайыз. Келер кезекте ыстық судың жайына келсек, баға өсімінің ең биік белдеуі Ақтөбеден көрінеді. Он­да бұл көрсеткіш 120,4 пайызды то­қайлаған. Алматы қаласында 106,3 пайыздық баға өсімі бар. Оның есесіне өзге өңір­лердің барлығы бұ­рын­ғы деңгейдің негі­зінен көп ұзай қоймап­ты. Со­нымен бірге, салқын судан арзандау ба­ғытын ұстанған Қы­зылорда қала­сын­да ыстық су баға­сының өсімі 100,0 пайыз етіп көрсе­тілген екен. Ал бұл қалада ең соңғы рет қашан ыс­тық судың болғанын онда баяғыдан бері тұрып келе жатқандардың өзі қазір ұмытып қалған шығар. Екінші талдау жылудан өріс алады. Коммуналдық қызметтің бұл түрі бойынша қымбатшылық көшінің басында Қостанай қаласы тұр. Тобыл жағасындағы шаһарда жылудың 1 адам үшін бір шаршы метрге төле­нетін төлем 92,43 теңге. Алдыңғы тараудағы қымбатшылық көшінің басында тұрған Көкшетау мен Шымкент мұнда да еселерін жібере қоймайды. Екі тізімде де екінші болған астаналық облыстың орталы­ғы жылу ақысын 82,25 теңге­ден ал­мақшы. Ал алдыңғы төртінші орын­нан бұл жолы үшінші позиция­ға жылжып жеткен шымды қалада баға 77,35 теңгеден қайыры­лады. Басқа-басқа, күні жылы, қысы қысқа оң­түстік өлке астанасында неге мұн­дай алабөтен қымбат тариф белгі­леніп отырғаны тағы түсініксіз. Ал оның екі жағындағы Тараз бен Қызылордадағы баға бұған қарағанда біраз иман­таразылау. Олардың жай­ына сосын келеміз, әзірге бұл керуен келесінің төртінші тұғырынан 71,55 теңгемен Орал қаласының ойып тұрып орын алғанын айтар едік. Содан кейінгі орындарды Атырау (66,46) мен Петропавл (64,78) мен­шік­теп алыпты. Көш соңын Қара­ғанды (60,33) мен Астана (59,43) тұйықтайды. Жылу бағасы жөніндегі ең арзан қала Талдықорған болып отыр. Мұнда ол бар-жоғы 31,25 теңгеден са­тылады. Ақтау мен Өскеменде де баға тым жоғары емес, олардың бі­рін­шісінде бұл қызмет түрі үшін 37,87 теңге қаралса, екіншісінде 38,21 теңгеге таман барады. Содан соңғы арзаншылық Павлодар мен Алматы жылу орталықтарында тір­кел­ген. Бұл бағалар 41,61 және 45,16 теңгеден хабар береді. Арзандар тіз­бегінің 6-8 орындары бұдан әрі Қы­зылорда (50,51), Тараз (55,61) және Ақтөбе (55,66) сынды қалаларға бұйырады. Бұл бағаларды былтырғы жыл­дың желтоқсан айындағы төлемдер өлшемімен салыстырып көрсек, алдымыздан мынадай көріністер шығар еді. Ақтөбеде содан бері тариф 120 пайызға көтерілген. Одан кейінгі жоғары өсімге Өскемен (109), Атырау (107,9) және Павлодар (107,5) ұрынған. Сонымен бірге, қа­лалар арасында жылу пұлын арзан­датуға тәуекел еткендері де бар. Он­ың біріншісі 74,2 пайыздық көр­сет­кіші бар Көкшетау болса, екіншісі 99,7 пайызға қазық байлаған Қы­зыл­орда болып табылады. Осы жерде жоғарыдағы көрсеткіштерге қайыра бір көз салсақ, көкшетаулықтар үшін бұл төмендеу үдерісі төлем мөлшерін бәрібір айтарлықтай азайта алма­ғанын аңғарар едік. Келесі талдау электр қуаты төңі­регінен түйін тарқатады. Бірден ай­тып қоятынымыз, еліміздің өңірле­ріндегі электр энергиясы төлемде­ріне байланысты біржақты әңгіме айту қиындау. Себебі, бірқатар қалаларда оның тарифі біртұтас болса, тағы бір кенттерде керісінше жылдың әртүрлі мезгілдері мен тәу­ліктің уақытына қарай түрліше ба­ғалар белгіленген. Біз кестесін пай­даланып отырған агенттік те осының жайын тарқатып айта келіп, мұндағы бағалардың электр плиталарын па­й­даланбайтын жеке тұлғалар үшін белгіленген тарифтер бойынша алынғанын ескертеді. Бұл бағыттағы қымбат бағаны мұның алдындағы көшті бастаған Қостанай қаласы көрсетіп отыр. Еліміздегі ең астықты өңірдегі тұрғын­дар әр киловатт-сағат электр энергия­сы үшін 12,29 теңге ақша шығарады. Екінші орындағы Алматы одан сәл ғана кейін – 12,19 теңге. Ал үшінші орынды тағы да құрметті Шымкент шаһары алады. Мұнда жарық­қа төленетін пұл 11,04 теңгеге теңеседі. Осыдан соңғы үш орынға жайғасқан Талдықорған, Көкшетау және Қы­зылорда қалаларының көрсеткіштері бір-бірінен тым алшақ кетпейді. Айталық, бұлардың алдың­ғысында ол 10,91 теңге болса, кейінгі екеуінде тиісінше 10,69 және 10,66 теңге болып белгіленген. Көштің соңын жабатын Астана мен Таразда тиісті төлемдер 9,38 және 9,24 теңге болып бекітілген. Жоғарыдағы бағаларға қарағанда, арзандар көшін бастап тұрған қала­лардағы тарифтерді тіпті сутегінге бағалауға болар еді. Мәселен, Ақтау, Атырау және Қарағанды қалала­рын­дағы төлем төркіндері туралы осыны айтқан ләзім шығар. Оларда электр қуатының бір киловатт-сағатына төленетін ақы 4,19-4,46 теңге ара­лы­ғынан қайтады. Бұлардан гөрі кө­те­ріңкі көрінетін Орал мен Өске­мен­дегі бағалар, жоғарыда қымбаттар қа­тарын қайыстырып тұрған қалалар­да­ғыға қарағанда, әлдеқайда әлхам-шүкір. Себебі, бұлардың бірінде жарыққа 6,14 теңгеден төленсе, екіншісінде 6,59 теңгемен есеп айырысады. Оның арғы жағында 6,89 теңгемен – Петропавл, 7,27 тең­гемен – Ақтөбе және 8,65 теңге­мен Павлодар қалалары тұр. Өткен жылдың желтоқсанынан бері электр қуатын қатты қымбат­та­тып жіберген аймақ ретінде Қызыл­орданы атаймыз. Мұнда ол пайызға шаққанда 118,2 өлшемін көрсетіп тұр. Екінші орынға 117,2 пайызымен Алматы қаласы орналасады. Үшінші орындағы Қостанайда жарық пұлы 116,5 пайызға өскен. Ал арзаншы­лықты, яғни желтоқсандағы деңгейді Атырау мен Орал ғана ұстап қалған. Еліміздегі ең арзан электр қуаты бар Ақтауда да тариф былтырғы мөлшер­ден көп көтеріле қоймаған. Мұндағы пайыздық өлшем 102,3 цифрын көрсетіп тұр. Сонымен, жоғарыдағы кестелер үш қызмет түрі бойынша еліміздегі ең қымбат және арзан қалалардың аттарын атап берді. Ол төмендегідей көрініске ие болды. “Су” көрсеткіші бойынша ең қымбат қалалар: 1. Ақтау, 2. Көкше­­­тау, 3. Қарағанды, 4. Шымкент, 5. Талдықорған. Ең арзан қалалар: 1. Өс­кемен, 2. Орал, 3.Павлодар, 4. Алматы, 5. Атырау. “Жылу” көрсеткіші бойынша ең қымбат қалалар: 1. Қостанай, 2. Көк­­шетау, 3. Шымкент, 4. Орал, 5. Аты­­рау. Ең арзан қалалар: 1. Талды­қор­ған, 2. Ақтау, 3. Өскемен, 4. Пав­ло­дар, 5. Алматы. “Электр қуаты” бойынша ең қымбат қалалар: 1. Қостанай, 2. Ал­маты, 3. Шымкент, 4. Талдықорған, 5.  Көкшетау. Ең арзан қалалар: 1. Ақ­тау, 2. Атырау, 3. Қарағанды, 4. Орал, 5. Өскемен. Сөзіміздің түйінінде аймақтар­дың айбынын көрсете алатын жоға­ры­дағы көрсеткіштерге орай ойы­мыз­ды жинақтап көрейік. Үш кестеде де қымбатшылықтың қына­сынан шықпаған Көкшетау (2 рет – екінші, 1 рет – төртінші) мен Шым­кент (2 рет – үшінші, 1 рет – төр­тінші) және екі рет көш бастаған Қостанай қалалары алдарына жан салдырмай тұр. Сол сияқты үш кес­­теде де арзан қалалар бестігінен табылған Өскемен жөнінде ерекше жылы сөз айтуға болады. Енді ежелден келе жатқан клас­­сикалық тәсілмен әрбір қызмет түрі бойынша арзандар тобы басындағы бірінші қалаға 16 ұпай жазып, одан кейінгілеріне орындары төмендеген сайын бір ұпайдан кемітіп, кесте со­ңын­дағы ең қымбат қалаға 1 ұпай бер­генше есептеулерді жалғастырып шық­сақ, үш көрсеткіштің жиынтығы бой­­ын­ша олардың рейтингілері анықталады. Қорытынды кесте төмендегідей болып шықты: 1.             Өскемен –            42 2.             Павлодар –          36 3.             Ақтау –                 32 4.             Орал –   32 5.             Атырау –             32 6.             Тараз – 29 7.             Ақтөбе –              29 8.             Алматы –             27 9.             Талдықорған –    26 10.           Петропавл –        25 11.           Астана –               24 12.           Қарағанды –        24 13.           Қызылорда –       24 14.           Шымкент –          10 15.           Көкшетау –          8 16.           Қостанай –           8 Бұл жерде баллдары бірдей қала­лардың орындарын ажыратуда олар­дың кестелерде жекелеген көрсеткіш бойынша жоғарырақ орын алған­дары алдына қойылды. Ал түзілген кесте, тұтастай алғанда, еліміздің қай қаласында коммуналдық қызметтің негізгі түрлері арзан екенін нақты көрсетіп бере алады. Серік ПІРНАЗАР. Астана.