Егер дау туындаса

Тамызда Алматы қаласындағы маман­дан­­дырылған қаржылық соты (бұдан әрі – мамандандырылған қаржылық соты) өзінің бес жылдығын атап өтеді. Ол «Алматы қала­сында мамандандырылған қаржылық сот құру туралы» Қазақстан Республикасы Пре­зидентінің 2006 жылғы 17 тамыздағы № 158 Жарлығымен Алматы қаласының өңiр­лiк қар­жы орталығы (бұдан әрі – қаржы орталы­ғы) қатысушыларының азаматтық-құқықтық дауларын қарауға уәкiлеттi, облыстық сотқа теңестiрiлген сот ретінде құрылған болатын. Осы сот Президенттің 2009 жылғы 29 жел­тоқсандағы Жарлығымен таратылды. Заңна­маға бірқатар түзетулер енгізілгеннен кейін, 2010 жылғы 1 қаңтар­дан бастап, аудандық сотқа теңестірілген, бірінші инстанциядағы сот болып табылатын Мамандандырылған қаржылық сот ретінде қайта құрылды. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес бұл сот қаржы орталығы қатысушыларының қаржы орталығының лауазымды тұлғалары мен ор­ган­дарының әрекетіне (әрекетсіздігіне) ша­ғымдануды, екінші деңгейдегі банктердің қайта құрылымдау туралы істерді, сондай-ақ қаржы орталығының қатысушысы тараптар­дың бірі ретінде қатысатын басқа да азамат­тық істерді қосқанда, қаржы орталығы қатысушыларының дауларын қарайды. Қаржы орталығының қатысушылары деп бағалы қағаздар нарығының: • қаржы орталығының қызметін реттеу жөніндегі уәкілетті орган берген заңды тұл­ғаны мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) тура­лы куәлігі не қаржы орталығының қатысу­шысы ретінде аккредиттеу туралы куәлігі; • қаржы нарығын және қаржы ұйымда­рын реттеу мен қадағалау жөніндегі мемлекеттік орган брокерлік және (немесе) дилерлік қызметті жүзеге асыруға берген лицен­зиясы бар кәсіби қатысушыларын айтады. 2010 жылы Мамандандырылған қаржы­лық соты 29 талап-арызды, 2011 жылдың бірінші тоқсанында – 4-еуін қарады. Бүгінгі күні Мамандандырылған қаржылық соттың құрамы үш судьядан және Жоғарғы сот кеңесінің ұсынымы бойынша ел Президенті тағайындайтын төрағадан тұрады. Республика тәжірибесінде алғашқы рет іс-қағаз­дарын тек қана мемлекеттік және орыс тілдерінде емес, ағылшын тілінде жүргізу заң­намалық жағынан бекітілді, бұл қаржы ор­талығының қатысушылары – шетелдік компаниялар өкілдерінің де осы сотқа өтініш жасауларына мүмкіндік туғызатын болды. Кеңестік дәуірден кейінгі кеңістікте осы сияқты қаржылық соттар әзірше жоқ екенін атап өткен жөн, бұл Қазақстанның  – ТМД ел­дері арасындағы бағалы қағаздар нарығы жә­не банк секторын дамытуда ғана емес, со­ны­мен бірге сот жүйесін дамытуда да та­ныл­ған көшбасшы екендігін білдіреді. Қаржылық соттар Нью-Йорк, Дубай, Сингапур, Дублин және Лондон (Лондон Ком­мерциялық соты) қаржы орталықтарында жұмыс істеп отыр. Мамандандырылған қаржылық сотты құру еліміздің Үкіметі Алматы қаласында қаржы орталығын құру жобасына байланыс­ты ынтымақтастық үшін тартқан Бостон Консалтинг групптың ұсынымына негізделген. Ол бұдан әрі халықаралық қаржы орталықтарын құру саласындағы әлемнің алдыңғы қатарлы тәжірибе жетістіктерінің тұжырымдамасын әзірлеуге және пайдала­нуға, нарық сегменттеріне түрлі қатысу­шы­лардың әлеуетін баға беруге қатысты. Бұл басқа қаржы орталықтарының институцио­налдық органдарымен қатар, қаржы орталы­ғы қатысушыларының дауларын шешетін дербес мамандандырылған сот құрудың қажеттігі көрсетілген, жұмысқа арналған тиісті ұсынымдар дайындауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар шешімдері тікелей ҚР Жоғарғы Сотында қайта шағымдалуы үшін, мәртебесі облыстық сотқа теңестірілді. Мамандандырылған қаржылық сот істе­рінің сотта қаралуын айқындауға жұмыс істеп отырған Дубай, Дублин, Сингапур және Лабуан қаржы орталықтарының сот және реттеу жүйесін зерттеу бойынша алдын ала жұмыс жүргізілгенін атап өткен жөн. Мәсе­лен, Сингапур мен Дублиндегі қаржы орта­лықтары соттарының мейлінше кең ауқым­ды заңды құқықтары бар және олар  тұрып жатқан елдің заңнамасын, не келісімшартқа қатысушылардың таңдаған заңнамасын қолдана алады. Бұл соттарға қаржы орталы­ғының аумағында туындаған немесе оның қатысушыларының бірімен болған коммер­циялық заңнама аясынан тыс басқа да мәселелерді сотта қарау мүмкін­діктері берілген. Осындай сотта қаралатын істер ая­сына, мысалы, еңбек заңнамасына байла­нысты, жеке мүлік және дене зақымы және тағы басқалар туралы мәселелер жатады. Сингапурдағы халықаралық қаржы ор­та­л­ығының соты (мәртебесі  Дублин сотына ұқсас) жалпы заңды құқықтары бар соттармен салыстырғанда мейлінше кең ауқымды заңды құқықтарға ие және тұрып жатқан елдің заңнамасын не келісімшартқа қатысу­шылардың таңдаған заңнамасын қолдана алады. Бұл соттың Мамандандырылған қаржылық соттан негізгі өзгешелігі:  тараптар таңдап алған елдің заңнамасы негізінде дауларды қарау мүмкіндігі және қаржы орталығының аумағында туындаған даулар­ды қарау болып табылады. Өз кезегінде, Дубай халықаралық қаржы орталығының (ДХҚО) соты Бірінші инс­тан­циядағы Сотқа және Апелляциялық Сотқа бөлінеді. ДХҚО Бірінші инстанция­дағы Соты бір құрамды болып табылады. Ол мынадай айырықша сот істерін жүргізеді: орталық, оның органдары немесе мекемелері тартылған, сондай-ақ оның алаңында ішінара немесе тұтастай жасалған немесе олар бойынша транзакциялар орындалған келісімшарттардан туындайтын немесе ДХҚО аумағында болған оқыс оқиға салдарынан туындаған азаматтық немесе коммерциялық істер мен дауларды. Апелляциялық Сот мынадай сот істерін қарайды: орталықтың Бірінші инстанция­дағы Соттың шешімдері мен қаулыларына орай берген апелляциялық өтініштерді; сот­тардың бас судьяның қаулысымен қамтама­сыз етілетін олардың қанағаттандырған ша­ғым-талаптарына немесе ДХҚО орган­дары мен мекемелерінің қоятын талаптарының туындауына қатысты  ДХҚО заңдарының қандай да бір нормаларын түсіндіру. Бұл түсіндірулердің заңды күші болуы тиіс. Апел­ляциялық Соттың шешімі қайта ша­ғымдануға жатпайды. ДХҚО сотының біздің Маманданды­рыл­ған қаржылық соттан негізгі ерекшелігі: екі деңгейлі жүйеде болуы; істердің басқа жо­ғарғы соттарда қайта шағымдануға жат­пауы; ДХҚО алаңында және аумағында жасалған мәмілелерден туындайтын істер қаралады; апелляциялық  инстанция ДХҚО заңдарына түсінік беруге құқылы болып табылады. Осылайша, халықаралық қаржы орта­лық­тарының жоғарыда аталған соттары елдерінің құқықтық жүйесінің ерекшеліктеріне қарай басқа елдердің заңнамаларын қолдана алады. Қаржылық соттардың құқық қолдану тәжірибесі оларды құрудың өзін өзі ақтайтындығын дәлелдеп отыр. Осы соттар қызметкерлерінің біліктілігі және қаржылық қарым-қатынастардың күрделі саласындағы олардың тәжірибелері мен білімдерін шо­ғыр­ландыру даулардың шұғыл және тәуелсіз шешілуін қамтамасыз етеді. Алматы – Қазақстанның ірі іскерлік белсенді орталығы екендігін, сондай-ақ мұнда азаматтық және әкімшілік істер санының үнемі өсіп отырғанын ескерсек, Мамандан­ды­рылған қаржылық соттың мүмкіндіктері мұнда мейлінше ауқымды түрде іске асыры­луы мүмкін деген болжам айтуға болады. Осыған байланысты, ҚР қаржылық тұ­рақтылығы және қаржы нарығын дамыту жөніндегі кеңестің шешімімен құрылған жұмыс тобы аясында  азаматтық іс жүргізу заң­намасына Мамандандырылған қаржы­лық соттың қарайтын істеріне бағалы қағаз­дар нарығына кәсіби қатысушылардың қыз­метінен туындайтын, сондай-ақ бағалы қағаздар ұйымдастырылған нарығында мә­мілелер (операциялар) жасауға байланысты істер санаттарын жатқызу бөлігінде түзету­лер енгізу мүмкіндіктерін қарау жөнінде ұсыныс жасалды. Бұл ұсыныстар осы санаттағы істер бойын­ша сот істерінің әдетте, аса күрделі және белгілі бір ерекшеліктерімен сипатта­ла­тындықтан, қаржы нарығындағы кәсіби қызметті жүзеге асыруға байланысты дау­лар­ды жан-жақты және құзыретке сай қарау қажеттігіне байланысты. Бұл өз кезегінде, соттың тиісінше мамандығының және ос­ын­дай істерді қарайтын соттардың іс-тә­жіри­белерінің болуын талап етеді. Сонымен қа­тар, жоғарыда аталған түзетулерді енгізу инвесторлардың мүліктік мүдделерін қорғау қажеттілігіне байланысты туындап отыр. Ғалия КОКПАНБАЕВА,  АӨҚО дамыту комитеті  Мемлекеттік қызмет көрсету басқармасының бастығы.