– Құралбек Досжанұлы, футболға қалай тап болдыңыз һәм аяқ добына деген құштарлық бала кезіңізден пайда болды ма?
– Мен 1949 жылы 6 тамыз күні туыппын. Үйіміз Шымкент қаласының шетінде тұрды. Бір отбасында екі қыз, төрт ұл болдық. Кешке өрістен мал қайтатын кезде көшенің балалары жиналып алып, футбол ойнаймыз. Әр көшенің өз командасы бар. Киімдерімізді шешіп, екі бөлек үйіп, жерқақпа жасаймыз да, доп тебеміз. Қасымызда «Қошқар ата» өзені ағып жатады. Ойыншылардың көбі менен үлкен ересек балалар-тын. Олар өздері жүгіріп, тер шығару үшін кішкентай мені қақпаға тұрғызады. Алда-жалда қақпаға доп жіберіп алсам, ағаларым жазалайды. Олардан қорқып қақпаға доп жібермеу үшін жанымды саламын. Менің болашақ қақпашылық кәсібім осылай басталды. Ол кезде 12 жастағы бала едім...
Мал аяғы ауыл шетіне іліккенде допты тастай салып, сиырларға жүгіреміз. Кейде доптың қызығына батып, қара терге түсіп жүргенде біздің үйдің сиырлары мені күтпей өздері үйге мөңіреп барып қалады. Ондай кезде әкейден ұрыс естіп, сөгіс аламын. Әкей жарықтық «доп ойнаған тозады, асық ойнаған азады» деп менің доп тепкенімді қаламады. Мені доп ойнаудан тиып, бақылауға алу үлкен апама тапсырылғандықтан, ол кісі төргі бөлмеге қамап, өзі есіктің аузында ұршығын иіріп, жіп есіп отыратын. Бәрібір сыртқы терезенің жақтауын ашып, қашып кете беруші едім...
– Алғаш рет кәсіби футболға қалай қадам бастыңыз?
– Көшенің жабайы футболынан қанаттанған соң кешікпей мектепішілік жарыстарға қатыса бастадым. Одан мектепаралық жарыстарға шықтым. Ол заманда футболдан әртүрлі деңгейдегі жарыстар өте көп ұйымдастырылатын. Сөйтіп жүргенде 1968 жылы Шымкенттегі «Металлург» клубы шақырды. Менің кәсіби футболға бет бұруым осы кезден басталды. Одақ чемпионатының «Б» класында өнер көрсететін «Металлург» клубы көршілес Өзбекстан, Тәжікстан республикалары және өзіміздің Жамбыл, Қызылорда облыстарының командаларымен өзара біріншілік ұйымдастыратын.
«Металлург» спорт клубының жаттықтырушысы Виктор Пляцунов дейтін адам еді. Осы кісі бірден «сенің қақпашы болуға икемің бар» деп бағыт сілтеді. Осы бапкердің көмегiмен қақпашы болу үшін тұп-тура бір жылымды сарп еттім. Нәтиже жаман болған жоқ. Екі жылдың ішінде әжептәуір қақпашы болып қалыптастым. 1970 жылдың қараша айында мені Ташкенттің «Пахтакор» футбол клубы негізгі құрамына шақырды. Шынымды айтсам, «Пахтакорға» барғым келді. Өйткені Ташкент елге жақын, барып-келіп тұруға қолайлы.
Кешікпей Алматының «Қайрат» футбол клубынан да шақырту келді. Тіпті сол кездегі қазақ спортының қайраткер-басшысы Қаркен Ахметов ағамыздың өзі іздеп үйге келді бір күні. Бірақ мен Өзбекстанға бүйрегім бұрып тұрғанын айттым. Сөйтіп нақты төрелік айту әкейге жүктелді. Әкей: «Қазақ баласы өзбек намысын қорғамайды» деп шорт кесті. Ақыры, 1971 жылы алматылық даңқты команданың сапынан табылдым.
– Сіз «Қайраттың» құрамына қабылданған 1971 жылы аталмыш клуб өз тарихында тұңғыш рет халықаралық «Теміржолшылар кубогын» жеңіп алды. Осы жарыстың басы-қасында болдыңыз. Ендеше кубок иегері атанған сәттегі ойын өрнектерін тағы бір еске түсіріп, әңгімелеп берсеңіз?
– Өзіңіз атап өткендей «Қайрат» футбол командасының ең жоғары жетістігі 1971 жылы халықаралық «Теміржолшылар кубогын» жеңіп алғаны. Бұл клуб тарихындағы ең жоғарғы жетістік. Біз алғашқы ойында Чехословакияның «Локомотив» командасын өз алаңымызда 4:1, сыртта 1:0 есебімен жеңдік. Екі ойында да менің әріптесім Виктор Шведков «Қайраттың» қақпасын күзетті. Келесі айналымда Болгарияның «Славия» командасынан 1:3 есебімен жеңіліс таптық. Осы оқиғадан кейін бапкерлер қарымта кездесуде қақпаға мені қоюды шешіпті. Менің үлкен футболдағы карьерам осыдан басталды. Қарымта кездесуде болгарларды 3:0 есебімен жеңдік. Футболшылар: Евгений Пиуновский, Юрий Севидов, Владислав Маркин бір-бір голдан соқты.
Финалдық кездесу тіпті қиынға түсті. Қарсыласымыз анау-мынау емес, Румынияның азулы «Рапид» командасы. Ойын басталмай жатып, көптеген футбол мамандары жеңісті алдын ала румындықтардың қолына ұстатып қойды. Ол да мүмкін еді, өйткені «Қайрат» атты команданың бар-жоғын ешкім білмейтін. Алайда біз намысқа тырысып, сыртта 1:1 есебімен тең ойнап, Алматыда 1:0 есебімен басым түсіп, кубокты жеңіп алдық. Осы тарихи жеңістен кейін, біздің бәрімізге «КСРО спорт шебері» деген атақ берді.
– Құралбек аға, сіз 1973 жылы бір маусымда қатарынан 16 пенальтидің добын қайтарып, КСРО чемпионатында «пенальти қайтарудың хас шебері» атанған екенсіз. Осы оқиға жайлы айтып көрсеңіз?
– 1973 жылы КСРО футбол тарихында «тең ойын болдырмау» туралы ереже қабылданды да, жеңісті 11 метрлік пенальти арқылы шешуді енгізді. Осы жылы мен тең ойын болған сәттерден 11 метрлік пенальтиден 16 допты қайтардым. Әсіресе есімде қалғаны: осы жылы 11 тамыз күні Мәскеуде жергілікті «Динома» командасымен ойнадық. Осы команда құрамында танымал футболшы кейін КСРО құрамасы сапында ойнаған Александр Минаев дейтін ойыншы бар-тын. Сол күні Александрдың туған күні екен. Тағы да ойын нәтижесі теңескендіктен, 11 метрлік пенальти тебілетін болды. Мәскеуліктер туған күнінің құрметіне оған алғашқы доптың кезегін ұсынды. Мәскеулік ойыншы 11 метрде тұрған допты шірене тепті. Мен оны сарт еткізіп ұстап қалдым. Осы бір доптың арқасында біз жеңдік. Менің «Қақпашы Құралбек» деген атағым аспандап кетті.
– Футбол ойынында қақпашының басқа ойыншылардан қандай айырмашылығы бар?
– Қақпашының басқа футболшылардан айырмашылығы өте көп. Өйткені қақпашы допты ұстамаса, ол допты артыңда тұрған қақпа ұстайды. Ондай жағдайда қақпашыға ұяттың жүгі артылады. Доптың жылдамдығы 130-180 шақырым/сағатқа дейін барады. Енді осындай көз көрмейтін жылдамдықпен ұшып келе жатқан допты ұстау үшін шеберліктің өзі аздық етеді. Сезім, өлшем, математикалық есеп, жылдамдық, т.б. өте көп тактикалық ойламдар қажет. Алыстан ұрылған доптың ұшып келе жатқан жылдамдығын тез есептеп үлгеруің керек, соған сай жылдамдықты сәйкестендіріп құлауың қажет. Қазір тек қақпашыларды баптайтын жеке бапкерлер бар. Біздің кезде ондай жоқ еді.
– Қазіргі ұлттық құрама сапында ойнап жүрген қақпашыларға көңіліңіз тола ма?
– Өкінішке қарай төл чемпионатымызда өнер көрсететін қақпашыларға көңілім тола қоймайды. Қақпашы артындағы қақпаны сезе білуі керек. Ал біздегі қақпашылар қақпадан сәл ұзап шығып кетсе, алақтап қақпаны іздей бастайды. Ойынның одан әрі өрбуіне қарау жайына қалады. Ал қақпашы деген қақпаны сезе білуі керек, қорғаныстағы әріптестерін үйлестіре білуі керек. Ойынды оқып тұруы керек. Айналасындағы қорғаушыларына нұсқау беріп, қауіптің алдын алуы керек. Бір сөзбен айтқанда, стратег болуы қажет...
– Қазіргі футбол мен сіздердің кездегі футболдың қандай айырмашылығы бар?
– Біздің кездегі футбол дегеніміз – жетпісінші жылдардың ойындары болып есептеледі. Ол заманда футболшылар және олардың бапкерлері, сондай-ақ футболдың маңында жүрген басшы-қосшылардың барлығы білім мен ғылымға, одан қалды жаңашылдыққа өте-мөте мән беруші еді. Сондықтан да болар, күнделікті газет-журналдарды үзбей оқитын едік, футбол әлеміндегі үздік үлгілерді естіп-біліп, сіңіріп алуға тырысатынбыз.
Осы орайда сіздің қойған сұрағыңызға қатысты айтарым, біздің кездегі футболдың қазіргіден бірінші ерекшелігі: жетпісінші жылдары Алматы қаласындағы орталық стадионда «Қайрат» ойнаған кезде көрермендер лық толып отыратын. Отыз мың адамдық алып стадионда бос орын болмайтын. Олар өз командасына шынайы жанашырлық танытып, ықылыс білдіретін. Ойыншылар жанкүйерлердің осындай ықыласынан күш-қуат алатын. Соның себебі шығар «Қайрат» өз алаңында өте сирек ұтылатын.
Екінші ерекшелік: біздің кезде намысшылдық дейтін ұғым жоғары болды. Кеңес заманын қанша жаман десек те, оның идеологиялық жұмысынан үйренетін дүние көп. Біздің ойынға партия, комсомол жастар ұйымы қатты мән беретін. Әрбір ойынды келіп көріп, оған баға беретін. Футболшыларға ойын алдында елге беделді партия қызметкерлері келіп, ақыл айтып, жігер сыйлайтын.
Үшінші ерекшелік: біздің кезде футболшылар мен жанкүйерлер арасында кездесулер өтіп тұратын. Осындай қауышулар үстінде ескертулер айтылатын, біз сын-ескертпелерден қорытынды шығаруға тырысатынбыз.
– Кіммен кездесуші едіңіздер?
– Алматыда жұмыс істеп тұрған зауыт-фабрикалар, жеңіл өнеркәсіп комбинаттары көп болатын. Осы өндіріс орындарының жұмысшы қауымымен жүздесетінбіз. Кездесуден соң олар түгелдей келіп, біздің ойынды тамашалап, қызу қолдау көрсететін. Одан кейін аптасына бір рет міндетті түрде театрға барушы едік. Концерт немесе спектакль көретінбіз. Қазір осылардың бірде-бірі жоқ. Болған күннің өзінде баянды емес...
– Сонымен, қысқасы біздің қазіргі футболға нақты не жетпейді?
– Әлем футболының шеберлік деңгейі күн санап емес, сәт санап өсіп барады. Олар «Қазақстанның футболы қалып қойған екен, күте тұрайық» демейді. Біздің футболға не жетіспейді дегенге өз басым намыс жетіспейді деген болар едім. Қазіргі футболшылар үшін елдік, ұлттық ұғымнан гөрі ақша бірінші орында. Біздің кезде ондай ұғым болған жоқ. Алған азын-аулақ жалақымыз күнкөрісімізге жететін. Қазіргі жігіттер ақша үшін өзін өсірген-жетілдірген командасын тастап жүре береді. Бір жерде тұрақтап, еңбек етіп, шеберлігін шыңдамайды, «қайда ақша көп» деп алаңдап тұрады. Сондықтан да олардың шеберлігі тұрақсыз.
Одан соң сырттан шақырылған бапкерлер вахталық әдіспен ақша табу үшін келеді. Кәсіби футболда тіл мәселесі деген ұғым бар. Ал бапкерлер аудармашы арқылы жұмыс істейді. Ол мүлдем қате. Футболға жанды тіл керек. Бапкер біреуді алдауы керек, біреуге ұрысқан ұнайды, екінші біреудің жанды жеріне сөзбен әсер ету керек. Осындай нәзік дүниелерді тіл білмейтін бапкер қалай іске асырмақ. Бапкер деген ділмар-шешен, психолог-ұстаз болуы керек. Мысалы өз басым Қазақстандағы барлық футболшыларды, бапкерлерді жатқа білемін. Кімнің деңгейі қандай, жұмыс сапасы нендей – көкейімде сайрап тұр. Үнемі анализ жасап отырамын.
– Түсінікті... қазіргі футболды дамыту үшін не істеу керек сонда?
– Футболды дамыту үшін ішкі чемпионаттың деңгейін көтеру керек. Ол үшін легионерлерге шектеу қоймасақ, жергілікті ойыншылар өспейді. Біздің премьер лигада оншақты команда ойнайды. Оның жеке-жеке бапкерлері бар. Жаман болсын, жақсы болсын, осылардың басын қосып, семинар-кеңес өткізіп тұру қажет. Оларды тыңдауымыз керек, ойларын білуіміз керек. Осының бәрін жинақтап ұлттық құраманың бапкері бағдарлама жасап, ғылыми негізде жұмысты жүйелесін.
Қазір әркім әр жерде шашырап жүр. Қысқасы, бізде футболды ұйымдастыру шарасы әлі толық жүйеленбеген. Тағы бір оғаш дүние, қазір футбол алаңында доп теуіп жүрген қазақ жігіттері сәл жетістікке жетсе, мастанып, кеуде көтеріп шыға келетін ауруы тағы бар. Кезінде бізді де мақтады. Бірақ жұлдыз дертіне шалдыққан жоқпыз.
– Құреке, біздің футбол тоқсаныншы жылдары Азия құрлығында өнер көрсетті, артынан Еуропа лигасына өтті. Осы оқиға жайлы нендей ой айтасыз?
– Мен Қазақстан футбол федерациясына басшы болып жүрген жылдары біздің құрама Азия құрлығында ойнайтын еді және көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Атап айтқанда, 1998 жылы еліміздің футболдан жастар құрамасы Азияда үздік шығып, әлем чемпионатына қатысты. Ал 2000 жылы біздің футзал құрамасы Гватемалада өткен әлем біріншілігіне қатысты. Футболдан қыздар құрамасы Азияда алғашқы бестікке кіріп үлгерді. Қысқасы, ептеген нәтиже бар еді. Бірақ қазіргі федерациядағылар осының бірін де ескергісі келмейді. Мен оларды да түсінемін. Бірақ тарихты сызып тастай алмайсыз, солай емес пе?!
Бірақ өз басым қазақ футболының болашағынан үлкен үміт күтемін. Еуропадан үйренетін нәрсе өте көп. Басқасын айтпағанда, бапкерлерімізді атақты клубтарға тәжірибе алмасу үшін жіберіп, оқытып алсақ, ұтылмас едік.
– Біз болашақ футболшыларды Бразилияда оқытқан жоқпыз ба?
– Ол да дұрыс шығар. Бірақ мынаны білген жөн. Біздің балалар Бразилияда оқығанымен «бразилец» болып өзгермейді. Мен білетін екі топ оқып келді. Осылардан жарқ етіп шыққан бір ойыншыны байқамадым. Менің ойымша, Бразилияға кеткен ақшаға одан да аймақтарда мектеп ашып, футбол-интернатын салу керек еді. Әрбір аймаққа футбол базасын салмайынша, футбол ешқашан өркендемейді.
Әңгімелескен
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
