Жергілікті әкімшілік жөнді көңіл бөлмейді
Дана Абай: «Артық ғылым кітапта, ерінбей оқып көруге», деп білімсіз адамның күні қараң, жолы тұйық екенін айтып кетті. Алайда рухани қаталап, білімге шөліркеп тұрған қоғамда оқылып жатқан кітап, қолдан-қолға өтіп тозған журнал бірен-саран. Баба жолынан үлгі алып, рухани уызға жарымаққа ниетті жан да азын-аулақ. Оны айтасыз, сол даналықтың сарайы саналған кітапханалардың күйі көңіл қынжылтады. Оқырман тарту процесі қолға алынбаса, шыбындай құжынаған шағын ақпараттар адамның санасын улап бітірері хақ. Әрине, біз көпке топырақ шашудан аулақпыз. Қолдағы деректерге сүйене отырып, солай ойлауға мәжбүрміз.
Мәселен, бүгінде елімізде әр салаға арналған 11 130 кітапхана бар. Мәдениет және спорт министрлігіне қарасты 3 940 көпшілік кітапхана болса, соның 3 137-сі ауылда орналасқан. Ауылдағы кітапханалардың 581-і ғана – жетілдірілген «модельді кітапханалар» қатарында. Яки аз болса да заманына сай бөркін киген мәдени мекемелер деп түстеп көрсетсек болады. Ал қалғаны баяғы жартастың үстінде отыр.
Осыдан-ақ жағдайды болжап, білуге болатындай. Есеп бойынша көпшілік кітапханалардың 4 682 561 тұрақты оқырманы бар десек, соның жартысынан көбі – ауылдағы ағайын. Демек қалаға қарағанда, ауыл тұрғындарының кітап оқуға құмар келетінін аңғаруға болады.
Жалпы, қала мен ауылды қоса есептегенде Қазақстанда 90 кітапхана жабылып, 18 жаңа кітапхана ашылған. Бұл – былтырдың өзінде 72 кітапхананың есігіне құлып салынды деген сөз. Жоғарыда айтқанымыздай, оның 80 пайызын ауыл кітапханалары құрайды. Енді қызықты қараңыз, бюджеттік салада ірі кітапханалар Мәдениет және спорт министрлігіне қараса, ауыл кітапханаларының тағдыры жергілікті әкімдікке байлаулы. О, баста мемлекет тарапынан солай бекітілген. Өзі жарымай отырған жергілікті атқарушы органдар оңайлықпен кітапханаға көмек бере қойсын ба? Оған қаржы бөлуге құлықсыз, бөлген күннің өзінде де керегіне жетпейді. Әкімшілік өз кезегінде мерзімді басылымдар және журналдармен қамтамасыз етіп отыруы қажет. Оның үстіне, қоғамға қажет әртүрлі кітаптарды жеткізіп беруі шарт. Оның бәрі ақшаға келіп тіреледі. Сондықтан жоғары жақтан жұмыстан қысқарту туралы міндеттеме келсе, алдымен кітапханашыларға шүйлігетіні сол. Мұны бір деп түртіп қойыңыз.
Екіншіден, тәуелсіздікке қол жеткізгелі урбанизация мықтап етек жая бастады. Қазір Қазақстан халқының жартысынан көбі қалада тұрады. Биыл қала халқының саны 1,8 пайызға, ал ауылдікі небәрі 0,5 пайызға өскен. Шырайлы шаһарлардан қызмет іздеп, шаң-тозаңы көп ауылдан ауа көшкен халықтың қарасы көп. Мұны неге айтып отыр дейсіз ғой? Заң бойынша тұрғын саны мыңға жетпесе, ауылдық кітапхана жабылуы тиіс. Жыл сайын ірі елді мекендердің іргесін кеңітіп, туған жерінен теріс айналған жұрттың мөлшері артып келеді. Бұл деген – ауылдың рухани өмірінің де астан-кестеңі шыққанын аңғартатындай. Өкініштің ең үлкені осы болып отыр.
Біз осы орайда Ұлттық академиялық кітапхана Ғылым, менеджмент және маркетинг қызметінің жетекшісі Оңай Мырзағалиевамен хабарласып, ауылдық кітапханалардың хал-ахуалын сұраған болатынбыз.
«14 өңірде 16 кітапхана бар. Семейдегі және Арқалықтағы кітапханалар – облыс деңгейіндегі мекемелер. Иерархиялық жүйе бойынша аудан облысқа, облыс бізге сараптамаларын жіберіп отырады. Біз соған сәйкес анализ жасап, олардың болашағын болжаймыз. Бұрынғыға қарағанда, қазіргі ауыл кітапханаларының жағдайы жаман емес. Интернет желісіне қосылған, заманауи техникалармен жабдықталған. Жыл сайын «әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» республикалық бюджеттік бағдарлама желісінде жарық көрген кітаптармен қорларын толықтырады. Дәстүрлі түрде облыс көлеміндегі білікті мамандар ауылдық кітапханашыларға кәсіби біліктілігін шыңдауға көмек көрсетеді», деді О.Мырзағалиева.
Кітапханашылардың жағдайы жаман емес дегеннен шығады, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің төртінші отырысында: «Баланың оқуға деген қызығушылығы, қоршаған ортаны кітап арқылы тануы мектеп қабырғасында қалыптасу керек. Ал кітапхана оқушының сол ынтасын оятып, оны қызықты кітап әлеміне жетелеуі қажет», деген болатын. Мұны естігенде кітапхана өлмейді екен деп разы болғанбыз. Одан кейін Жолдауында мәдениет саласында жұмыс істейтін азаматтарға жеткілікті түрде көңіл бөлмей отырғанымызды тілге тиек еткен еді. «Бұл – ең алдымен, кітапхана, музей, театр қызметкерлеріне қатысты мәселе. Олардың еңбекақысы соңғы жылдары мүлде көбейген жоқ. Соның салдарынан мәдениет қызметкерлері, әсіресе жас мамандар жеңілдігі бар тұрғын үй бағдарламаларына қатыса алмайды. Мұндай ахуал осы кәсіптің беделін түсіріп, лайықты кадрлардың тапшылығы айқын сезілуде. Келесі жылдан бастап Үкімет мәдениет қызметкерлерінің еңбекақысын көбейтуі тиіс», деді Президент. Осы ретте қалалық жердегі мәдениет саласының қызметкерлерінің жалақысын 50 пайызға, ал ауылдағы мамандардікін 30 пайызға көбейтті. Бірақ бұл бұрынғымен салыстырғанда көп көрінгенімен, бүгінгі заман шеңберінде басқа салаларға қарағанда едәуір төмен.
Кітапхана қорлары моральдық тұрғыда ескірген
Бұрындары шопанның қонышында жүріп тозған рухани қазына бүгінде экран бетінде сөйлейді. Смартфонға телмірткен онлайн оқулықтар сұранысқа ие. Әйтсе де оған бәрінің қолы жете бермейді. Әсіресе ауылдағы ағайынның кітапхананың маңын маңайлап, жаңалық іздейтін әдеті. Осыдан кейін, кітап жайлы сөз қозғаудың өзі шабымызға шоқ басқанмен бірдей. Кезінде мемлекеттік тапсырыспен баспа бетінен 100 мың дана болып таралатын кітаптар бүгінде екі мың данадан ары аспайды. Қаламгерлердің зар қақсайтыны да сол. Енді ойлап қараңызшы, еліміздегі 3 940 кітапханаға 2 мың данамен шыққан кітаптың жетпейтіні анық. Бұл есепке шорқақтық па, әлде «заманына қарай адамы» демекші, оқырманына қарай оқулықтар да азая бастағаны ма? Негізінен халықаралық формат бойынша 1000 адамға 250 жаңа басылым тиесілі. Биыл мына ауылды жарылқайық, келесі жылы арғы ауылға береміз дейтіндей емес. Ауыл жұртының бүгінгі ақын-жазушыларды танымайтыны да сол. Баяғыдай ауылына қонақ болып бара қалса, алып ұшпайды. Бұл да өз алдына бөгенайы бөлек әңгіме.
Бәрі жақсы дегенімізбен, әлі де шешімін таба алмай келе жатқан түйінді мәселелер жетерлік. Біз өңір-өңірдегі кітапханашылардан жағдай сұрап хабарласқанымызда, көптеген проблемаға қанықтық. Кейбірі ақиқатын айтуға қорқып, басын алып қашса, кейбірі руханияттың кісендеулі екеніне кіжінді.
Ауыл кітапханаларының қазіргі ахуалына нақты тоқтала кетсек. Мәселен, қызметкерлердің жалақысы аз болуы себепті, штатқа жоғары білікті техникалық кадрларды (программистер, жүйе әкімшісі, веб-дизайнерлер, т.б.), сондай-ақ шет тілі мамандарын алу мүмкіндігі жоқ. Аудандық кітапханаларда мерзімді басылымдарды жаздырып алуға қаржыландыру жеткіліксіз. Ағылшын тілін оқып-үйренуге көмекші басылымдар некен-саяқ. Соның ішінде жас шамасы әртүрлі балалар мен жастарға арналған сөздіктер, энциклопедиялар, бейінді көркем әдебиеттер тым аз. Оқырман балаларға арналған кітап нарығына зерттеу жүргізетін республикалық талдау әдістемелік орталығы жоқ. Қызметкерлердің білімін көтеруге қаржы бөлінбейді. Кітапхана қорлары моральдық тұрғыда ескірген. Кітапхана оқырмандары мен пайдаланушыларға компьютерлер жетіспейді, көбі талапқа сай емес. Мұның бәрін жеке-жеке тақырыпқа бөліп, жіктеп жазуымызға болатын дүниелер. Руханият босағадан қашанғы телміреді, төрге шығар уақыты жетті емес пе?
– Шығыс Қазақстан облысында 304 кітапхана жұмыс істейді, оның ішінде ауылдық жердегі кітапханалар – 259 немесе жалпы кітапханалар жүйесінің 85,2%-ын құрайды. Оңтайландыру жұмысының барысында 6 кітапхана қысқартылды: 2 қалалық және 4 ауылдық кітапхана. Интернетке қосылған облыс кітапханаларының саны 170 (56%), оның ішінде ауылдық жерде – 127 (49%) кітапхана. Облыс кітапханалары негізінде заманауи білім орталықтары – 30 коворкинг-орталықтары, оның 18-і ауылдық жерде жұмыс істейді. Жалпы, облыс кітапханалары жылдың негізгі көрсеткіштерін орындайды және өз қызметін атқаруға шығармашылықпен қарайды. Дегенмен халықтың түрлі санатының ақпараттық, білім алу және демалу мүдделерін барынша жоғары деңгейде қанағаттандыру үшін кітапхана қызметін дамытуға мүмкіндік бермейтін мәселелер баршылық. Кітапхана қорларын толықтыру және оқырман санына қарай компьютермен жабдықтау бойынша нормативтер жоқ, ал ол қазір «Рухани жаңғыру» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру кезеңінде өте маңызды. Оған қоса жаңа Типтік біліктілік сипаттамалары заман талабына сай емес және жоғары білікті мамандар тартуға мүмкіндік бермейді. Мысалы, облыстық кітапханаларда шет тіліндегі әдебиеттер бөлімі қарастырылмаған, халыққа арналған онлайн қызмет түрлерін енгізу және жас ұрпақ талап еткен бағдарламалау үйірмелерін ұйымдастыру үшін қажет техникалық мамандар кірмеген. Бұл дағдылар – болашақ мамандық таңдауда талап етілетін өзекті дүние, – дейді А.С.Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан облыстық кітапханасы директорының орынбасары Меруерт Емелбаева.
Өз шаңырағы жоқ
Шыны керек, елімізде жеке ғимараты жоқ кітапханалар қаншама. Бар болғанның өзінде көбінде көпшілік және топтық жұмыстарға арналған бөлмелер жетіспейді. Әкімшілікте немесе әртүрлі білім шаңырағындағы шағын бөлмелерде күнелтіп отыр. Кітапханашылардың дені осы мәселеге келгенде бір бармағын бүгіп қалды.
Мәселен, Алматы облысында 50 мың кітап қорымен Қаратал аудандық кітапханасы Үштөбе қаласының А.Пушкин атындағы орта мектебінің бір бөлмесін паналап отыр. Мұны жыл басында өңірлік басылымдар жазып, елді елең еткізген еді.
Мыңдаған мұрағатпен аядай жерге сыйысып, барға қанағат еткен кітапханашылардың ерлігіне қайран қаласыз. Бір ғимараттың зары өткен қызметкерлер өздеріне емес, кітапқа алаңдаулы. Тар жердегі кітап ертең құрдымға кетіп, білімнің көзіне баланған байлығымыздан айырылып қалмаймыз ба? Рухани кәусар бұлағымызды басынан тұншықтырып жатқандаймыз. Ертең қаншама құндылығымыз жарамсыз болып қалмасына кім кепіл. Аядай бөлмеде еркін орналастырылмаған кітаптар ылғал тартып, бір қалыпты температура сақталмаған соң көгеріп кетуі бек мүмкін.
Бүгінде 10 қызметкері бар аталған кітапхана 280 шаршы метрде отыр. Бұл дегеніміз небәрі үш бөлмені құрайды. Оның бір бөлмесін есеп-қисап жүргізетін бухгалтерия алса, қалған екі бөлме кітапханашыларға тиесілі. Ал оқырман залы қайда?
Қазір заман талабына сай барлық кітапханада интернет желісі, өз-өзіне қызмет көрсету орталығы немесе түрлі мәдени шараны өткізетін арнайы залдар бар. Бұл кітапханада ондай жаңа технологияны былай қойғанда, оқырманмен жүздесу, кітапты сақтайтын арнайы мұрағат бөлмесінің өзі жоқ. Мұндай мәселелер екі ауылдың бірінде бар. Бірақ бар екен деп жергілікті әкімшіліктердің қарекет етіп жатқандары шамалы.
Әлқисса, Отырар кітапханасы өртеніп кеткенде тауанды тарихымыз күлге айналғанына күйінгеніміз бар. Әлемдік кітапханамен теңесетін құндылық бар еді деп зар илегенде етегіміз жасқа толады. Ал айдың, күннің аманында қолдағы бар байлықты өз қолымызбен жойып жіберуге жақын тұрғанымызды аңғармаймыз. Сондықтан да әр ауданға бір жөні түзу кітапхана керек екенін айтқымыз келеді. Елдің есігін сығалаған аудандық кітапхана қызметкерлерінің өз шаңырағында отыруға толық құқығы бар емес пе?!
Ол ол ма, биыл сол ауданға қарасты Көпбірлік ауылдық Мәдениет үйі толықтай жанып кетті. Сонау Кеңес заманынан бері ауыл тұрғындарына қызмет етіп келе жатқан мәдениет ошағы әп-сәтте күлге айналды. Оның ішінде алты мыңнан аса кітап қоры бар кітапхана да отқа оранды. Ауыл тұрғындары қанша әрекет еткенімен, Мәдениет үйін аман алып қала алмады. Кітаптың азғантай бөлігін алып шыққанымен, қалғаны отқа ораныпты. Бұл да көңілге кірбің түсірер жағдайдың бірі.
Тағы бір айта кетер жайт, еліміздегі арнаулы балалар кітапханасының аздығы. Биылдың өзінде 7-і жабылыпты. Ал елордамыздың сол жағалауында балалар кітапханасы атымен жоқ. Бұл да өз алдына жеке тақырып. Алдағы уақытта оның себебіне үңіліп, толықтырып-таразылап жазармыз.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «Ұлттық салт-дәстүрлеріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз, жоралғыларымыз, бір сөзбен айтқанда ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуға тиіс. Абайдың даналығы, Әуезовтің ғұламалығы, Жамбылдың жырлары мен Құрманғазының күйлері, ғасырлар қойнауынан жеткен бабалар үні – бұлар біздің рухани мәдениетіміздің бір парасы» деп сананың ашықтығы ауадай қажет екенін меңзеп, білімнің салтанат құрар дәуірі келе жатқанын айтқан еді.
Иә, экономикамыз еңсе көтерді. Әлем мойындаған елге айналдық. Енді руханияттың түтінін түтетер сәт келгендей. Адамзат том-том кітапты тауыспаса да, білім атты бұлақтың бір тамшысын таңдайына татырса да жанына демеу, ойына сүйек. Руханияттың дамуына жас жалын білек сыбана кіріссе, рухы мықты халық болып, келешегіміз одан әрі кемелдене түсер еді. Осындайда жазушы Оралхан Бөкейдің «Адасам деген жан тал түсте қолына шырақ ұстап жүріп адасады», деген есті сөзі еске түседі. Алдымызда талай асу бар, адасып кетпейік. Қазір әрбір белесті біліммен ғана бағындырар замандамыз. Ендеше, жас болып, жасамыс болып шаң басып жатқан кітаптарды ашып алып, парақтап оқып, рухани байлығымызға мән берсек, біз алмайтын қамал, аспайтын асу жоғына кәміл сенеміз.
