Коллажды жасаған Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Жолдау жария етілгеннен кейінгі өткен мерзімде ел арасында, бұқаралық ақпарат құралдарында қызу талқылаулар ұласып, ұсыныс-пікірлер толқыны толассыз жүріп жатқаны да белгілі. Үкімет, жергілікті атқарушы билік құрылымдары, салалық министрліктер мен кәсіпорындар да өз іс-шараларын бекітіп, іске кірісіп жатқанын айғақтауда. Президенттің жыл сайынғы Жолдауы біздің Конституциямызда бекітілген ең басты құжатымыз. Сондықтан оның бағдарлары мен тапсырмалары орындалуға міндетті. Онсыз дамуымыз мүмкін емес.
Жалпы, біздің өткен 30 жылдық кезеңімізден алатын басты сабағымыз – айтылған сөз, қабылданған шешім, заңның орындалу тәртібін қалыптастырып, тұрақтандыруда, олардың халық күткендей нәтижелі көрінуінде болса керек.
Қасым-Жомарт Кемелұлы: «Халқымыз Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың басшылығымен осы кезеңде ауқымды жұмыс атқарды, көптеген табыстарға қол жеткізді», деп атап көрсетті. Сонымен қатар қоғамымызды асқынған індет – жемқорлық пен сыбайластық, дүниеқорлық, кейбір белгілі топтардың, жекелеген тұлғалардың өрекпіген менмендіктері жайлағаны, заңсыздықтарға жол берілгені ащы шындық екені айтылды. Қаңтар оқиғасының себептері мен ұйымдастырушыларына, мүдделі топтарға әділ баға берілетініне айрықша тоқталды.
Жоғарыда айтқанымыздай, ел Президентінің жыл сайынғы Жолдауын бүкіл халық ерекше сеніммен, бүгінгі тұрмысымызға деген зор үмітпен күтетіні жаңалық емес. Бірақ дәл биылғы Жолдауды әрбір қазақстандық жай үмітпен емес, алдымен «ел боламыз ба, болмаймыз ба?», «қаңтардағы бүліншіліктің беті, сыры ашыла ма?», деген сияқты, бұрын ойымызда болмаған күдік пен қорқыныш, алаң көңіл жағдайында күткеніміз де шындық. Қаңтардың басында күн сайын Президенттің Қазақстан халқына арнаған сөздерін тыңдап, шұғыл шешімдерін құптай отырып, «енді не болады?», деген сұраққа Жолдауда жауап берілетініне сенімді болдық.
Жауап берілді.
Жолдау үмітімізді ақтады, сенімімізден шықты. Айтылар сөз айтылды. Сонымен бірге Жолдаудың маңызды ұстанымы – елдің тұрмысын, әлеуметтік әлеуетін жаңа кезең талаптарына сай бейімдеу, ұсынылған реформалар қоғамның көңіл күйін жақсартып, елдің тұрмыс сапасын көтеру, азаматтық қоғамның белсенділігін арттыру игіліктерінің жаңа сатысына көтерілу ауадай қажет екені де, мезгілі келген мақсаттар биігі екені де айқындала жария етілді.
Яғни реформалар жүргізу – ешқандай оқыс немесе төтенше оқиғаларсыз да жоспарланған. Президент: «Мен бүгін ұсынып отырған бастамалар қаңтар оқиғаларынан әлдеқайда бұрын мұқият ойластырылып, пысықталған. Мен елімізге түбегейлі реформалар қажет екеніне бек сенімдімін...», деп өзінің ел қамын ертерек ойланып-толғанып жүргенін, халық алдындағы зор жауапкершілігін де анықтап, жария етті. Жолдауда ұсынылған реформалар негізінен мемлекетімізде саяси қоғамдық, яғни адамдардың санасы мен дүниетаным мәселелерінің түп-тамырына қатысты екені, олардың мемлекет ісіне, оның құрылымына жауапкершілігін арттыруға, саяси мәдениет қалыптастыруға маңыз беріледі. Мемлекеттік басқару институттарын заман, уақыт талабына сай бейімдеу арқылы азаматтық институттардың белсенділігін арттыру көзделеді. Осы, тағы басқа ізгілікті мақсаттарды жүзеге асыру үшін Конституциядан бастап көптеген заңдарға түбегейлі өзгерістер енгізілетіні де қоғам сұранысына, уақыт талабына нақты жауап болды. Ол жұмыстар тиісті құзырлы орындар – Үкімет, Парламент мүшелерінің, саяси партиялар мен әртүрлі қоғамдық институттардың қатынасуымен шұғыл түрде талқыланып, әртүрлі жобалар да жасалып жатқанынан қоғам хабардар. Қазақстан халқы Ассамблеясының кезекті сессиясында конституциялық өзгерістер бүкілхалықтық референдумда қабылданатыны да айтылып, тиісті Жарлық та жарияланды.
Қасым-Жомарт Кемелұлының жоғарыдағы, тағы басқа ұсыныстары қазақстандықтардың көңіліндегі сұрақтарға нақты жауап берді, күдіктен сейілтіп, үміт пен сенімді тұрақтандырды.
Өткен өмірімізге немесе еңбегімізге сын көзбен қарап, ертеңімізге, болашағымызға жарамды жұмыс істеу талаптары табиғи әрі заңды, сондай-ақ әр ұрпақтың жаңа кезеңге жаңа заңдар мен жаңа қарым-қатынастар қалыптастыруы да табиғи заңдылық. Бірақ мұндай іс-шаралар мемлекетіміздің өткен тарихын, оның айтулы кезеңдерін, қол жеткізе алған жетістіктерді жоққа шығару емес. Керісінше, сол жетістіктерге сүйене отырып, кемшіліктерден сабақ алу, заңсыздықтар мен парықсыздықтарға, шексіз дүниеқорлық пен ақшақұмарлыққа жол бермеу деп түсінгеніміз абзал болар еді.
Жолдау жариялануының жүз күндігі де тақап келеді.
Жолдаудың алғашқы жағымды әсерінен кейінгі күнделікті тіршілік кезеңіне бетбұрыс басталды. Ендігі жерде алдымыздан «не өзгерді?», «не өзгереді?», деген сұрақтар шығатыны да белгілі. Әрине, өзгерістің мақсаты да, мұраты да әділдік, адалдық, оңалу, жақсару. Жаңарудың мақсаты жақсару болуы керек.
Барлық мәселе халықтың әл-ауқатын, яғни тұрмыс-тіршілігінің сапасын жақсартуда. Оның салалары сан алуан. Ұзақ жылдардан бері елдің тұрған мекенжайына қарап, бүкіл статистиканы үлкен екі топқа бөліп қараймыз. Олар – қала, ауыл тұрғындары болып бөлінеді.
Өкінішке қарай, тәуелсіздігіміздің өткен отыз жылында қаншама бәсекелестік нарыққа көштік десек те ауыл шаруашылығындағы дағдарысты еңсере алмадық. Ауыл тұрғындарының басым көпшілігі жасағысы келген шаруа қожалықтар егістік жерге де, жайылымға да қолдары жетпей, жергілікті құзырлы орындар, нақты лауазымды қызметкерлер оларды ынталандырып, көмектесудің орнына толып жатқан ұсақ-түйек кедергілерді желеу етіп, толыққанды жұмыстар ұйымдастырылмады. Кейбір өңірлерде әкімдіктер, әртүрлі салалық мекемелер, құқықтық орындар тарапынан ұсақ шаруашылықтарға бюрократиялық қысым көбейіп, күшейіп кетті. Сондай-ақ жер мәселесі де көп жағдайда әртүрлі қайшылықтардың, қоғамдық даудың себебі болып жүр. Сондықтан да референдумға зор үміт артылуда.
Ел экономикасы мен халықтың тұрмыс-тіршілігіне, көңіл күйіне Конституцияға, Жер туралы заңға енгізілетін өзгерістер өте маңызды екені айтпаса да түсінікті.
Біріншіден, жерге қатысты заң бұзушылық көптеген облыстарда, аудандарда орнығып, әділетсіздік, әлімжеттік, зорлық-зомбылық, қарама-қайшылық, шонжарлық өршіп тұр. Латифундистер, монополистер мен кейбір құқық қорғау орындары қызметкерлерінің арасында сыбайластық тамыры терең жайлаған.
Еліміздің көп өңірінде түрлі деңгейдегі басшы қызметкерлердің пәрменімен көптеген ықпалды адам кезінде күрке тауықша бауырларына жүздеген, мыңдаған гектар жерді, оның ішінде, суармалы, табиғи егістік, тіпті жайылымдықтар, пішендіктер, тұтас жайлауларды басып, иемденіп алған. Есесіне көптеген ұсақ шаруашылық иесі, қолындағы оншақты мал басымен күн көріп отырған адамдар малын бағатын жері жоқ, жем-шөп жоқтығынан зардап шегіп, малын сатып, қалаға көшіп, тозып жүр.
Референдумға шығарылып отырған өзгерістер жүзеге асса, жер түгел мемлекет меншігіне алынып, игерілген иеліктерге ғана белгілі бір мерзімге жалға (арендаға) берілуі керек. Өзгерістер осы жағдайды заңдастыра алмаса – проблема жойылмайды.
Республика халқының 42 пайызы, яғни 10 млн-ға жуық адам ауылда тұрады, бірақ олар болашағына сенбейді. Үкімет, Ауыл шаруашылығы министрлігі, әкімдіктер «субсидия» төңірегінен шыға алмай, нақты істен сөздері көп, «субсидия» нағыз мұқтаж адамдарға жетпей жүр.
Ауыл, елдің әлеуметтік жағдайы тереңде. Ауылды жерде тұрақты, сенімді жұмыс орнын ашып, жер, мал азығын, егістік, бау-бақшалық, жайылымдық мәселелерін кешенді түрде шешпейінше жастар тұрақтамайды.
Урбандалу – жүз жылдан бері дамылсыз келе жатқан қозғалыс. Болашақта да ол тоқтамайды. Қазір бізде мәжбүрлі урбанизация тасқындап тұр. Ол – қалалық жерден күнкөріс көзін іздеу, табу. Күнкөріс көзі ауылда болса – қалаға ағылу азаяды.
«Дипломмен ауылға» деген ұранның әуел бастан ешнәрсеге негізделмегені, бос сөз екені белгілі болса да инерциямен біраз ұрандадық. Диплом алған екі мұғалім, бір дәрігер бүкіл ауылды ұстай ма? Олар да өз қатары болмаса ұзақ тұрмайды.
Мәселе «дипломда» емес, жұмыс орындарында. Мектеп пен ауруханадан басқа кәдімгі жер жырту, егін себу, жер суғару, шөп шабу, жемшөп дайындау, құрылыс жүргізу, жол салу, мал бағу, техника жөндеу сияқты сан-салалы ауыл тіршілігінде ел еңбек ету мүмкіндігіне ие болса урбанизация деңгейі де қазіргіден әлдеқайда төмен болар еді. Мемлекеттік статистика мекемелері миграция қозғалысын дұрыс бағамдамайды. Олар адамдарды тіркелген адресі бойынша ғана есепке алады. Әсіресе, жастардың көбі ауылында тіркеліп, өздері қалада кәсібі төмен уақытша табыс көзіне ілігіп жүргенін есепке алмайды.
Екінші, іргелі әрі өте маңызды мәселе – мемлекеттік қызмет сапасы туралы отыз жыл үздіксіз айтып, заңдар қабылдап жатсақ та көңіл орнықтыратындай нәтиженің болмауы.
Басты кемшілік – мемлекеттік қызметкерлердің мемлекет қызметіне деген дайындығы, білімінің төмендігінде. Олар көп жағдайда елге, мемлекетке қызмет ету міндетін санасымен түсініп, сезіне алмайды. Қандай да қызметке тек өзінің лауазымда, мансапта болу, үстем тұрғысынан қарайды. Сондықтан да қысқа мерзімде тастүйін кәдімгі бюрократ, жанына жан жуытпайтын қабағын түйген паң «бастық» болып шыға келеді. Мемлекеттік қызметкердің ішкі, сыртқы мәдениеті қалыптаспаған. Халқымыз ежелден адамдардың өзара сөйлесу, түсінісу, амандаса білу мәселелеріне айрықша мән берген. Қазір әртүрлі себептердің зардабынан адамдар сыйласа білу мәдениетінен де ажырап барады. Әсіресе, үлкен-кіші биліктегі лауазымды адамдардың тез арада «аспаннан түскендей» бола қалатыны таңғалдырып қана қоймайды, әрине ренжітеді. Адамдармен сөйлескісі келмейді. Сөйлесе өтірік, бетіңе күліп сөйлеп, уәде бере салып, шығарып салады да, ұмытып кетеді. «Жаман атқа жал бітсе, жанына торсық байлатпас, жаман адамға мал бітсе, жанына қоңсы қондырмас», деген ұлтымыздың ғибратты мақалы өзіне өзі мәз болған, өзінен басқа адамдардың пікірі, көзқарасымен санаспайтын менменшіл, паң, тәкаппар мансапқорлар туралы айтылған. Ондайдың барлығы әрине білімсіздіктен, өмірдің, қоғам тіршілігінің қыр-сырын түсіне алмағандықтан, мемлекеттік қызметтің, лауазымның қадір-қасиетін, жауапкершілігін тек өзінің мансап дәрежесінен, өз мүддесі тұрғысынан қабылдап, қарауынан. Кейде ой тоқтатып, сараптасаңыз Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романындағы болыс, тағы басқа атқамінерлер мен жай халық арасындағы қатынас екі ғасыр шамасында түбегейлі өзгере алмағанына таңғалып, қынжылғаннан басқа шара жоқ.
Жігерлі, ақжүрек жастыққа не жетсін. Мемлекеттік қызметтерде неғұрлым жас, білімді, таза өнегелі, адал адамдар қызмет істесе дейміз. Бірақ олар бірден орталықта емес, ел ішінде, аудан, қала, облыс деңгейлерінде қызмет істеп, белгілі өмір мектептерінен өтіп, тәжірибе жинақтаса, елге шын жанашыр бола алса жалпы жағдай да көп жақсарар еді.
Халыққа арналған Президент Жолдауының тапсырмасы да, мақсаты да жоғарыда айтылған көлеңкелі келеңсіздіктерден қоғамымызды арылту болар.
Қуаныш СҰЛТАНОВ,
Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері
