Мемлекеттік тіл мәртебесі: шетелдік тәжірибе

Біріншіден, шет мемлекеттердің бар­лы­ғында заң жобалары мен басқа да құ­жат­тар тек мемлекеттік тілде әзірленеді. Мә­селен, Германияда, Ұлыбританияда,  АҚШ-та мемлекеттік тілдің сақталуына қатысты мәселе жоқ. Мысалы, Германия Конституциясында мемлекеттік тілге қатысты норма көрсетілмеген. Бірақ бұдан неміс тілі өз мемлекетінің жалғыз ресми тілі ретіндегі рөлін жоғалтқан емес, өйткені бұл – онсыз да айқын әрі дау­сыз қағидат. Оның үстіне 90-жылдары Германияға басқа елдерден көшіп келген неміс отбасыларына қойылған талаптың бірі – неміс тілін үйрену еді. Бұл талап әсіресе мемлекеттік органдарға қызметке орналасу кезінде міндетті шарт ретінде қарастырылады. Кейінгі кезде бұл елге мигранттар ағынының артуына байланысты депутаттар Конституцияға мем­лекеттік тіл туралы норманы енгізу мәсе­лесін көтерген. Алайда бұрынғы канц­лер Ангела Меркель неміс тілі негіз­гі заңда мәртебені қосымша бекітуді қажет етпейтінін айтып, бұл ұсынысты қолдамады.

Ал Франция француз тілінің мемле­кет­тік мәртебесін қорғау үшін ғасыр­лар бойы байыпты шара қабылдап келеді. Кейінгі жарты ғасырда елде ағылшын тілінің қолданыс аясының кеңеюіне байланысты тіл саясатын заңнамалық рет­теу күшейтілді. 1972 жылдан бастап фран­цуз тілін байыту мақсатында арнайы ұйым жұмыс істейді. Ұйым айына бір рет жалпыға бірдей міндетті қолдану үшін жаңа терминдердің тізімін бекітеді. Француз тілін қорғау туралы бірінші заң 1975 жылы қабылданған, ал қазір осындай екінші заң іске қосылған. Француз тілі мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар, халыққа қызмет көрсету және азаматтықты алуда міндетті болып саналады. Тіл туралы заңның бұзылу фактілері хаттамамен ресімделіп, респуб­лика прокурорына жолданады. Жыл сайын Үкімет Парламентке Тіл туралы заңның қолданылуы туралы есеп береді. Француз тілінің мәртебесін сақтау үшін француз тілі бойынша Бас делегация да (DGLF) құрылған. Жақында Францияның Мәдениет министрі азаматтарды тағы да француз тілінде сөйлеуге шақырды.

Ресейде орыс тілі федерация субъекті­ле­рінің тілдеріне қатысты басым болып танылады. Орыс тілінің мемлекеттік тіл ре­тіндегі мәртебесі Конституцияда бе­кі­тілген (68-баптың 1-тармағы), ал оны қолдану ережелері «Мемлекеттік тіл тура­лы» Федералдық заңда белгілен­ген. Федерация субъектілерінде республи­ка­лар­дың мемлекеттік тілдерін оқыту мен үйретуде орыс тіліне зиян келтірілмеуі тура­лы ереже бекітілген («Ресей Федера­ция­сындағы білім туралы» Федералдық заңның 14-бабы). Сонымен қатар орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қолдану кезінде қазіргі орыс әдеби тілінің нормалары мен орыс тілінің емле және тыныс белгілерінің ережелерін сақтау талап етіледі. Осыған қарамастан ресейлік ғалымдар орыс тілін мемлекеттік тіл деп жариялаған Конституция мен заңның 15 жылдан аса уақыт бойы өз нормаларын жүзеге асыру құралдарымен қамтамасыз етілмегені туралы айтып келеді.

Ресейде орыс тілі басым түрде қол­дана­тынына қарамастан, зерттеу­шілер заң­намада мемлекеттік тіл туралы ере­же­лерді бұзушыларға қарсы санкция­лар­дың жоқтығын, бақылау органдары, олардың өкілеттіктері мен іске асыру тетігі анықталмағанын атап өтті.

Армян тілі Армения Республикасының мем­лекеттік тілі болып жарияланды (Кон­с­титуциясының 20-бабы). Ұлттық жи­на­­лыс­тың депутаттары, судьялар, Үкі­мет мүшелері, Орталық сайлау комис­сия­ның мүшелері армян тілін білуге міндетті. Кез келген деңгейдегі депутаттар армян тілін білетіндігін растайтын құжаттың көшірмесін немесе Білім және ғылым министрлігі берген анықтаманы ұсынуы қажет.

Грузия да грузин тілін мемлекеттік тіл деп  жария­лады (Конституциясының 8-бабы), сот ісі тек мемлекеттік тілде жүр­гі­зіледі, ал сот ісі жүргізілетін тілді біл­мейтін адам аудар­машымен қамтамасыз етіледі. Ха­лық мемлекеттік тілді білмейтін ай­мақ­тарда мемлекеттік тілді меңгеру қам­­та­масыз етіледі (Конституциясының 85-бабы­ның 2-тармағы).

Латвияда басқа ұлттың адамдары мем­­ле­кеттік тілде емтихан тапсыру ар­­қы­лы азаматтық қабылдаудан өтуі ке­рек. Бас тартқан жағдайда мұндай адам­дар, мысалы, дауыс беру және басқа құқықтарды иелене алмайды. 2012 жылы Конституцияға орыс тіліне екінші мемлекеттік тіл мәртебесін беру туралы референдум өткен, бірақ халықтың 75 пайызы бұл өзгеріске қарсы дауыс берді. 2019 жылы 1 қыркүйекте «Мемлекеттік тіл туралы» жаңа заң қабылданып, елдің басты құжатында мемлекеттік тілді қорғау басымдық ретінде қалдырылды.

Эстония Республикасы Конститу­ция­сының 6-бабында эстон тілі мемле­кет­тік тіл деп жариялады. Өзге ұлт өкіл­дері азаматтық қабылдау үшін эстон тілін білуге міндетті. Эстон тілінің қол­данылуын мемлекеттік қадағалауды ар­найы орган жүзеге асырады. Мемле­кет­тік қызметшілер, мемлекеттік мекемелер мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметкерлері, сондай-ақ мемлекеттік заңды тұлғалардың қызметкерлері, нотариустар, сот орындаушылар, аудармашылар эстон тілін білуге және пайдалануға міндетті.

Қырғыз Республикасында 2023 жылы 17 шілдеде «Мемлекеттік тіл туралы» Кон­с­титуциялық заң қабылданды. Оған сәйкес, мем­лекеттік тіл міндетті түрде келесі салаларда қолдануға жатады: мемлекеттік, жергілікті өзін-өзі бас­қару органдарының, барлық меншік нысанындағы кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың қызметінде; сот өндірісінде, Қарулы Күштері, құқық қорғау органдарында; нормативтік-құқық­тық актілерді әзірлеуде, іс жүр­гізу­де және құжат айналымын жүргізуде; тауар­лар мен қызметтер туралы ақ­па­рат­та; нотариаттық қызметте; білім, ғылым, мәдениет, телерадио хабарларын тарату, БАҚ, кітап шығару, компьютерлік бағдарламалар мен веб-сайттардың пайдаланушы интерфейстері, бұқаралық іс-шаралар, жарнама, көлік, тұрмыстық қызмет көрсету салаларында, т.б.

Қазақстаннан айырмашылығы, Қыр­ғыз Республикасында «мемлекеттік тіл­дегі құжат түпнұсқа болып саналады», яғни қырғыз және орыс тіліндегі мәтін­дер­дің сәйкессіздігі анықталған кезде нормативтік-құқықтық актінің қырғыз тіліндегі мәтіні негізге алынады.

Түрікменстанда түрікмен тілінің мем­ле­кеттік тіл болып жариялануымен тіл саясатына түбегейлі өзгерістер енгізіліп, тек заң тілі емес, сонымен бірге бүкіл білім саласы түрікмен тіліне толығымен аударылды.

Өзбекстанда 1995 жылдан бастап өзбек тілі мемлекеттік тіл болып белгі­лен­ді. Мемлекеттік қызметкерлер ғана емес, сондай-ақ қызметінің сипаты бойынша халыққа қызмет көрсетумен байланысты адамдар үшін өзбек тілін білу – міндетті талап. Мемлекеттік билік пен басқару органдарында барлық ұйымдастырушылық, саяси, ғылыми, қоғамдық жиналыстар, отырыстар, мәжілістер тек өзбек тілін­де өткізіледі және ілеспе аудармамен қам­та­масыз етіледі.

Тәжікстанда Конституциясының 2-бабында тәжік тілі мемлекеттік тіл болып бел­гіленіп, «Мемлекеттік тіл туралы» за­ңында саяси, әлеуметтік, экономикалық, ғы­лыми және мәдени өмірдің барлық салаларында мемлекеттік тілді міндетті деп танылған; заңнамалар мемлекеттік тілде әзірленеді және қабылданады, ал заң­да көзделген жағдайларда басқа тіл­дерге аударылады (Конституциясының 6-бабы).

Францияда 1995 жылдан бастап Тубон заңының ережелерін сақтамағаны үшін айыппұл енгізілген. Бұл ретте тіл заң­намасын бұзу туралы хаттамаларды тұтынушылардың құқықтарын қорғауға уәкілетті полиция қызметкерлері жасай алады. Осылайша конференцияға қатысушыларға шет тіліндегі материалдарды француз тіліне аудармай тарату 750 еуро көлемінде айыппұл салуға әкеп соққан. 2006 жылы америкалық «Gems» компаниясына француз қызметкерлеріне француз тіліне аударылмаған құжаттары үшін 570 мың еуро төлеуге міндеттеді. «Nextiraone» және «Europ Assistance» ұқсас бұзушылықтары үшін айыппұл төлеген.

1997 жылы Арменияның Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі 1892-1896 баптармен толықтырылды, онда армян тілін үйретуді немесе оқытуды, іс қағаздарын жүргізуді, белгілерді, блан­кілерді, мөрлерді, штамптарды, плом­баларды, халықаралық пошта конверттерін және жарнаманы армян тілінде ресімдемеу, өзге тілдегі сөздердің ілеспе аудармасын қамтамасыз етпеу үшін жауапкершілік көзделген; халық­аралық ұйымдарда Армения атынан өкілдік ететін адамдардың өзге тілінде емес, ресми сөздері; қызметтің жекелеген салаларында жұмыс істейтін лауазымды тұлғалар мен азаматтардың армян тілін білмеуі де тиісті жауапкершілікке келтіреді. 2018 жылдың өзінде Армения Білім және ғылым министрі мемлекеттік тіл туралы заңнаманы бұзғаны үшін санк­цияларды күшейту мәселесін тағы да көтерген еді.

Эстонияда Тіл инспекциясы жүйелі түрде мемлекеттік тілді білуге тестілеу жүр­­гізіп, әкімшілік шаралар қолда­нады, ал ұйымдардың басшылығы оны жет­кі­лікті түрде білмейтін қыз­мет­кер­лер­ді жұ­­мыстан шығарады. Осы­лай­ша, мем­ле­кет­тік тілді білмегені үшін айып­пұл 70 еуроны құрайды.

Латвияда мемлекеттік тілді жеткіліксіз білмегені немесе қолданбағаны үшін 50-ден 400 долларға дейін айыппұл салынады. Латыш тілін жеткіліксіз меңгергені үшін Даугавпилс қаласының мэрінен де айыппұл өндіріліп, оған тілді үйренуге 6 ай уақыт берілген болатын.

Сара ИДРЫШЕВА,

М.Нәрікбаев университетінің профессоры