ҚАЗАҚ БАЛАЛАРЫ ҮШІН ФРАНЦИЯДА ОҚУ ТИІМДІ

Қазақ баласының халықаралық аренада жүріп, аса маңызды қызметтер атқаратыны қазір таңсық емес болғанымен, Еуроодақтың атқарушы органы – Еуро­комиссияда экономикалық мәселелер жөніндегі сарап­шы болып, елден тысқары жерде жұмыс істейтін қазақ тіпті де көп емес. Соның бірі – Ерғали ДОСМАҒАМБЕТ. Біз онымен шетелдік сапарлардың бірінде кездейсоқ ұшырасып, сыр тартқан едік. – Ереке, мұхитта жүзген кеме секілді үлкен айдында жүрген маман екенсіз, әлемдік экономикалық дағдарыс туралы айтып берсеңіз... Оның алдын алуға әлемдік ақыл-ойдың өресі неге жетпей жатыр осы? – Экономикалық дағдарыстар нарықтық экономиканың таби­ғатына тән құбылыс, сондықтан оған үрке қараудың қажеті жоқ. Дағдарыс болса, оның арты дамуға ұласады. Әрине, оның да өзіндік түрлері мен себептері көп, соның ішінде қаржылық дағдарысты біз алғаш рет 90-шы жылдардың ая­ғын­да бастан кешірген едік. Мұны ақшаның ақша табу қабілеті өзінің мүмкіндігінен асып кеткендігінің салдары деп айтуға болады. Қарапайым сөздермен түсіндірер болсақ, банктер ақшаларын үстеме ақша табу үшін несие түрінде шек­тен тыс таратқан. Бірақ ол ақша экономикадағы түрлі себеп­тердің салдарынан өз уақытында үстеме­мен шыға алмай, малтығып қалды. Банкрот болған несие алушылар­дың кесірінен жалпы “қаражат эпи­демиясы” (fіnancіal contagіon) туын­дап, ол барлық салаға жайы­лады. Банктердің өзі де көбейіп кеткен банкрот клиенттердің кесі­рінен ақыры қаржылық дағ­дарысқа ұшырады. 90-шы жылдардың ая­ғын­да осындай дағдарыс Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде болғанда біз де оған ұшырастық. Сол эпидемия біздің елдеріміздің экономикасына да теріс әсерін тигізді. Елімізге валюта енгізетін ең негізгі көз – мұнайдың бір баррелінің бағасы 8-9 долларға дейін құлдырап кетті. Көршіміз Ресей экономикасына да бұл қатты тигенін білесіздер. Сол жылдары оның экономикасында да үлкен дағдарыс болды. Жалпы, экспорттың статьялары валюта әкелетін көз ретінде тек ресурстар бағасына тәуелді болғанда қаржы эпидемиясынан құтыла алмайды. Оның үстіне жаһандану жағдайын­да экономикалар да бір-бірімен ты­ғыз байланысқан ғой. Сондықтан, эпидемиядан аман қалу оңай емес. Сіздің сұрағыңызға байланысты айтатын болсам, қазір ақпараттық-коммуникациялық құралдар (оны қысқа сөзбен “АКТ” деп те атайды, ол – ақпараттық-коммуникация­лық технология деген сөз) өте жақ­сы дамыған. Дағдарыстың алдын алуға әсер ететін құрал ретінде осыларды пайдалануды қазір әлем­дік эксперттер қатты қолға алуда. Оның экономиканың қабі­леттілігін арттыруға және инновациялық дамуға қосатын рөлі үлкен. Міне, қазір әлемдік мамандар осы төңіректе қатты ойлануда, мен де соған маманданудамын. – Қазіргі Қазақстан экономика­сының даму бағытын маман ретінде қалай бағалайсыз? – Менің ойымша, экономи­ка­лық даму бағдарламасы жан-жақты ғылыми зерттеулермен қамтамасыз етіліп, сараптамалық ортада барын­ша талқыланып болған соң ғана бекітілгені дұрыс. Қазіргі таңдағы Қазақстанда экономиканы әртарап­тандыру бағытында жасалып жат­қан ұмтылыстар өте дұрыс. Эко­номиканың дамуы тек шикізатқа байланып қалмау керек. Ондай елдердің экономикасын “ресурстық экономика” деп атайды. Ал ресурс­ты экономикалы Қазақстанда бел­сенді қызмет ететін халықтың тек 2,5 пайызы ғана осы секторда жұмыс істейді. Қалған 90 пайызы­ның ресурсқа қатысы жоқ. Оларға қызмет көрсететін секторлардың өнімі экспортқа шыға алмайтыны белгілі. Бізде соңғы кезде осы ішкі сектор қатты дамыды. Соның ішін­де құрылыс, оны қаржылан­дыра­тын банк институттары, қаржы­ландыру, несие беру табиғи қалы­бынан тыс қатты шырқады. Негізі, осының арты қайда соғатыны экономистерге алдын ала мәлім еді. Қазақстан соңғы жылдары шикі­зат бағасына тәуелділікті кемітуге ұмтылып жатыр. Ол үшін эконо­миканы әртараптандырып, ресурс­тық емес секторды дамыту қолға алынуда. Мұнай бағасы қазір 65-70 доллар болып тұр. Жорамалға қара­сақ бұл баға әлі де көтеріледі. Осы­ған байланысты біздің ІЖӨ қазір Шығыс Еуропа елдері дең­гейіне жетіп қалды. Ал шын мәнін­де біздің экономика олардан көп төмен. Өйт­кені, олар бізге қараған­да ресурс­тық экономика емес. Мысал­ға, чех мем­лекетінің эконо­микасын алатын бол­сақ, оларда көптеген өнім көз­дері бар, соларды экспортқа шығару арқылы олар экономикасын оңалта алады. Жұмыс орындарын ашып, еңбек өнімділігін арттыра алады. – Дегенмен, біз секілді ресурс­тық экономикасы бар кейбір араб елдері, атап айтқанда, Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт сияқты елдер қатты дамып отыр ғой... – Оларда да сервистік эконо­мика өте қатты дамыған. Дегенмен, әр экономиканың дамуында сол елдің өзіне тән ерекшеліктері бар. Мәселен, технологиялық жағынан дамыған елдерге географиялық жағынан жақындылығы, теңізге шыға алуы, адами ресурстарының қабілеттілігі және тағы да басқа факторларға байланысты. – Экономиканы әртараптандыру бағытын жеделірек, тиімдірек жүр­гізу үшін қандай шаралар керек деп ойлайсыз? – Ғылымға үлкен көңіл бөлу керек. Бізде бұл сала ақсап қалғаны жасырын емес. Қазір ғылыммен айналысып жатқандар енді бір 5-10 жылдан кейін зейнет демалысына кететін адамдар. Орта буын дағ­дарыс кезінде ғылымнан қол үзіп, күнкөрістің қамымен базарға шы­ғып кетті. Сондықтан ғылым сала­сында осы жерде үлкен ақтаңдақ бо­ла­йын деп тұр. Соның орнын жас­тармен жедел толтыру үшін ғы­лымға қаражат көбірек бөлініп, та­лантты жастарды осы салаға тарту керек. Ал ғылымсыз жоғары техно­ло­гияны игеру, ал онсыз эко­номи­ка­ны әртараптандыру мүм­кін емес. Біз әзірше өздігіміз­ден жо­ғары технологиялар жасай алмай­мыз, тек дайынды сатып алып, меңгеруіміз керек. Олар негізінен АҚШ, Жапо­ния және Еуроодақ елдерінде. Олар­ды жұмысқа қоса алатын мамандар мәселесі ендігі жердегі ең үлкен проблема. Жас­тар­ды сол елдерге жіберіп, оқытып алудың маңызы осында. Прези­дент­тің бастамасымен қолға алын­ған “Болашақ” бағдар­ламасының мәні өте зор. Жалпы, қазақ жас­тарының білімге деген ұмтылысы үлкен, осының өзі үлкен ресурс. Ал мұндай елдің болашағы зор бола­тыны сөзсіз. – Қазақстан экономикасын әртараптандыруда Қытай факторы­ның рөлі қандай деп ойлайсыз? – Қытай факторы Қазақстан экономикасына тікелей әсер етеді десем артық емес. Жалпы, Қытай экономикасы иммитациялы эконо­ми­ка. Бұл сөз көшіріп алу дегенге саяды. Мәселен, бір елде жақсы аппарат, немесе сұранысқа ие өнім, тіпті жоғары технология шықса, Қытай оны сатып алып, дәл сондай қылып көшірмесін көптеп шығара қояды. Бұған оның мүмкіншілігі молынан жетеді және қытайлықтар­дың өнімі өте арзан болады. Өйткені, өзіндік құны тө­мен, соның ішінде еңбекақы төмен. Сондықтан ол бәсекелес­­тікте оригиналдың өзін жеңіп шығады. Жалпы, Қытаймен қандайда бір сұранысқа ие өнім­мен, әсіресе күн­делікті қажетті уақ-түйек өнімдері­мен бәсекелесу мүмкін емес, олар өздерінің арзан бағасы­мен кез келген өндірісті банкротқа ұшырата алады. Ол тіпті қазір азуы алты қарыс дейтін АҚШ-пен де бәсеке­лесіп отыр. Жақында Мемле­кеттік хатшы Хиллари Клин­тон бастаған АҚШ делегация­сы Қытай­ға юаньның долларға шақ­қан­дағы курсын анықтауға барды. Қытай экономикасы жоспарлы реттеліп отырады. Қытайдың ұлттық банкі экспортты ынталандыру үшін юаньның курсын жасанды түрде барынша төмендетіп отыр. Бұл экспортты ынталандырумен бірге импортты тежеуге барынша қолай­лы. Сондықтан басқа елдер бұған өздерінің наразылықтарын білдіру­де. Біздің экономикамызды әр­тарап­тандыруға кедергі жасайтын да осы Қытай факторы. Кеден одағы осыған қарсы жасалып жатқан әрекет деп ойлаймын. Бізге өзіміз­дің өндірушіні ынталандыра алатын аймақтық рынок керек. Кеден ода­ғы аумағына сырттан келетін тауар­лардың тарифтерін көтеру арқылы ішкі тауарөндіру­шінің бәсекелес­тік­ке қабілеттілігін арт­тыруға болады. Сондықтан бұл шара­ның мақсаты дұрыс деп ойлаймын. Сонымен бір­ге, өндіріс­ті бұрынғы Кеңес Одағы үлгісімен жандандыруға болатын сияқты. Бұрын бізде ауыр ин­дустрия да, жеңіл өнеркәсіп, т.т. бәрі де болды ғой. Кеден одағының шеңберінде жоғары, жаңа техноло­гияларды пайдалана отырып, осындай өнді­ріс­терді жандандырса, экономика­ны әртараптандыру деген сол болар еді деп ойлаймын. Осы жердегі барлық мәселе жоғары тех­но­ло­гия­ларға тіреледі. Оны біз бәрі­бір сырт­­тан ала­мыз. Ал оны мең­ге­ретін маман­дарды шетке шыға­рып оқыту ке­рек және олардың алған білім­дері­нің қайтарылымы жоғары болу жағын қадағалау керек. Сонда ғана біз көптен айтылып жүрген иннова­циялы экономикаға көше аламыз. Кейбір ғалымдар біздің де Қытай сияқты иммитация­лы эко­но­мика кезеңінен өтуіміз қажеттігін айтады. Қазір Қытай кейбір сала­ларда им­ми­тациялы өндірістен өтіп, иннова­циялық, аса жоғары техно­логиялы құрал-жаб­дықтар да шығарып жатыр, мәсе­лен, меди­цина саласында. Бірақ, оны өтпей-ақ иннова­цияға жетуге болатын сияқты. Оған біздің ел жастарының білімге құштарлық әлеуеті, қабілеті жол ашуға тиіс, тек соны қолдай білу керек. Қазір Үндістан да иннова­циялы экономика жасап жатыр, олар да иммитация кезеңінен өткен жоқ. Сондай-ақ Кеден одағы шеңберінде өзіміздің дәстүрлі өнімдерімізді, соның ішінде ет өндірісін барынша жандандыруға болады деп ойлаймын. – Үндістан туралы айтып қалдыңыз, осы ел экономикасының ерекшелігі қандай? Біздің білуімізше, ол экономикалық тұрғыдан барынша мешеу қалған аймақ секілді еді... – Оныңыз рас, Үндістан кедей ел. Бірақ ол факторы ерекше мем­лекет. Үндістан – англофонды қоғам. Олардың білімге құштар жан­дары ешқандай тілдік немесе басқа да кедергісіз Еуропа мен АҚШ-тың оқу орындарына түсе береді. Олар­дың мектептерінің бағдарламасы да солардікіне сәйкес жасалған. Қазір білімге ұмтылатын үнді жастарының бәрі сыртта жүр. Олар білім алумен қатар, жоғары технологияны мең­геріп, елдеріне келген соң мемлекет сатып алған оларды емін-еркін іске асырып кете береді. Жас кезінде азаматтар шетелге баруға ұмтылып тұрады. Мұны елден кету деп қорықпау керек. 40-45 жасқа келген соң адам­дардың өз отандарына қайту тенденциясы басталатынын мигра­ция­мен айналысатын мамандар бақылап отыр. Мұндайды ағыл­шын­ша “брейн гейн” (braіn gaіn) дейді екен, мағынасы милы, ақыл­ды адамдардың кейін қайтуы. Ал милардың сыртқа ағылуын ағыл­шынша “брейн дрейн” (braіn draіn) дейді. Үндістанда қазір “брейн гейн” жақсы дамып келеді. Онда иннова­циялық экономиканың қатты дамып келе жатқаны осы процестің арқасында болып отыр. – Өкінішке қарай, біз англо­фонды қоғам емеспіз, орыстілдес елміз, шет ел дегенде біз Ресей оқу орындарына ғана батыл бара алатын едік. Бірақ қазір олардың үлкен қалаларында өріс алып келе жатқан ұлтшыл, скинхедтік қозғалыстан жасқанып, бару қаупі үлкейіп отыр. Осындай жағдайда біздің жастарға қандай кеңес берер едіңіз? – Дұрыс. Менің кеңесім қазақ жастары француз тілін үйреніп, Фран­ция жоғары оқу орындарына барулары керек. Өйткені, бұл елдегі оқу әлі күнге тегін және онда ше­тел тілі ретінде ағылшын тілін үй­ре­теді. Сондықтан Францияда оқыған адам маман болумен қатар, ағылшын тілін де меңгеріп шыға­ды. Жалпы, Еуропада көп тіл біл­ген­­дік үлкен мәдениеттіліктің кри­терийі. Біздің отбасымыз төрт тілде сөйлей аламыз, ал үлкен ұлым 7-ші тілді үй­ре­ну­де. Англияның ЖОО-ларын­дағы оқу ақылы және сырттан келе­тіндерге оқу бағасы өте жоғары. Ал англофонды елдерге қарағанда Франция білімінің сапа­сы кем емес және әлдеқайда тиімді. Қазақстанда Францияның “Альянс-Франсез” атты ұйымдары Алматы, Астана, Қарағанды қалаларында бар, соларға шыққан адам толық мағлұматтар ала алады. – Енді оқырмандарға өзіңіз туралы да айта кетсеңіз... – Мен Атырау облысының ту­ма­сымын, биыл жасым 50-ге тол­ды. Алматыдағы РФММ-ді қазақша өте жақсы бітіріп, 1977 жылы Мәскеудегі П.Лумумба атындағы Халықтар достығы университетінің математика факультетіне түсіп, оны 1983 жылы бітірдім. Сол жылы француз тілінің аудармашысы ма­ман­дығын да алып шықтым. Одан Алматы Халық шаруа­шылығы инс­титутында оқыту­шы, Ұлттық банк­те басқарма басты­ғы болып істе­дім. Уақыт талабына сай 1996 жы­лы Францияның Аверн университетіне мастерлік бағдарла­маға оқуға кет­тім. Екі жылдан кейін елге келіп, Атырау облысы әкімінің орын­басары қызметінде болдым. Одан Табиғи монополияларды рет­теу агенттігінде телекоммуни­кация­ны реттеу департаментінің бастығы болдым. Бірақ, маған шенеунік не­месе бизнесмен болудан гөрі ғалым болу артық болды да тұрды. Сол себепті Аверн универси­тетіне 2005 жылдың күзінде док­торантураға түсу мақсатымен қайта оралдым. Ғылыми диссертациямды ағыл­шын тілінде жазып, халықара­лық жюри алдында 2008 жылы жоғары бағамен қорғап шықтым. Сөйтіп, Француз Республикасының экономика ғылымдарының док­торы ұлттық дипломын алдым. Қазір Париждегі Экономикалық ын­ты­мақтастық және даму ұйы­мында сарапшы болып істеймін. Сонымен бірге, Еурокомиссия сарап­шы ретін­де жұмысқа тартып тұрады. Мен үшін ең бастысы – экономи­каның халықаралық дең­гейдегі маманы ретінде танылу. Ғылыми еңбектерім Германия, Фран­ция, Тайвань және Испания мем­лекеттерінде болған халықара­лық конференцияларда жариялан­ды. Қазір, жоғарыда айтылған “брейн гейн” қағидатын жеке тұлға ретінде іске асырудамын. Елімізге экономист маман ретінде жұмыс істеп, Қазақстан экономи­касының дамуына өз үлесімді қоссам деген мақсатым бар. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Жақсыбай САМРАТ, “Егемен Қазақстан”.