Қаралы жұрт жас қабірден кері ысырылып, тарқай бастады. Бірауық қимастықпен ошарылып тұрып қалған ет жақындары да амалсыздан ілби басып ыдырады. Бейіт басында шоқиып жалғыз Әнуар қалды.
«Талақ еттің мені, опасыз тағдыр!– деп үнсіз егілген Әнуар деміне шашалды.Тынысы тарылып, буынғандай ауа қармады. Оның үстіне осыдан төрт жыл бұрын тізеден жоғары кесіліп тасталған сол аяғы кәдімгідей жан бардай сыздап, көзі қарауытып кеткендей. Сыздағаны қара саны болар, әрине. Әйтпесе протезге жан бітпеген болар. Амалсыздан оң жақ жамбасына лықсып, протез аяғын кең көсілмек болып еді, оған әл-дәрмені жетпеді. Манағы әзірде есі кіресілі-шығасылы бір шақта, қошқармүйіз таяғы анадай жерге ұшып түскен екен. Соны қалай қолыма алсам екен деп, көз қиығын салды. Бауырын көктесінге төсей жиырыла жазылып, кәдімгі мың қатпарлы жемдік құрттай бунақ-бунақ сақиналарын созып, пошымы ұзарып, қолы жетті таяғына. Ілгекті тұтқасынан сығымдап алды. Енді таяғын тіреп, оңтайлы тіктеліп, протез аяғының сырқырауын басты.– Уһ! Апам-ай! Мені кімге тастап кеттің! Құдай-ау, енді менің кімім қалды?! Кімім қалды?! Кімім қалды, қу тағдыр?! Не жауабың бар? Апа, сен не айтар едің? Қалай жұбатарсың мені? Жұбатшы, жұбатшы! Советай ағамнан айрылғанда, көзіңнің жасын көл қылып басу айтқан өзің едің ғой. Осы қайғыдан араға бір жыл түскенде тұңғышым – Ілиясым опат болып, жүрегім үзіліп, есім ауғанда жан шақыртып едің маған. Жан Апа, енді кімге жалынам? Кім менің күйреуік тағдырыма араша түседі. Өзің кеттің. Өзіңмен мені ала кетсеңші. Несіне қалам артыңда? Ала кетші, ерте кетші, тастамашы, Апа-а-а-а!»
* * *
...Алматыға оқуға бір топ сыныптастарымен аттанған шағы ше? Бәрі де есте. «Боранбайдың баласы әке жолын қуып, ауыл шаруашылығы саласының білдей маманы болуды армандапты», деген үмітті сөзбен қатарласып: «Аудан әртісі атанған Әнуар соның оқуына түспегенде қайтеді?» деген кесімді пікір де ел ішін аралап кеткен. Қос пікірдің де жаны бардай. Ендігісін өмір көрсетер... Осы тұжырымдардың қайсысының жалынан ұстарын анық білмеген Әнуар алыс жолға аттанатын көлікке келіп мінген... «Әртіс бол, атағың дүйім елге жайылған актер бол. Сонда-а-а...», – деп жанарына жас іркіп қалған бір бейненің қоштасарда нені мезгеп тұрғанын да түсінетін... «Елге шаруашылық директоры болып кел», деген анасының аманатын қайтпек?!.. Екіұдай сезіммен, дүбара күймен үлкен жолға түскен...
* * *
«Ол ініңнің сабағы сұйықтау», деп қалды бірде доцент жолдасы Әнуардың ағасы Сайлауға. «Ол інің «сопраматты» оқудың орнына театрға қатысты әдебиеттерге үйірсек екен», деді екіншісі. Осылайша бәрін сезіп жүрген. Әнуардың өзімен де оңаша сөйлескен. «Оқимын, оқимын ғой», деп құтылатын. Бір жолы студияның кешкі, актер шеберлігі мектебіне барып жүргенін естіп, қатты қысып сөйлескен. «Аңсарым ауған соң артық болмас деп, жай үйреніп жүргенім ғой», деп сытылып кеткен аға қыспағынан. Сайлау сұрайды. Әнуар інісі алдайды. Бәріне қанық. Өзі оқитын ауыл шаруашылығы институтын тастағысы кеп жүр екен... Міне, мұндай жалтарма ойынның енді жалғаса беруін уақыт та шектейтін кез келгендей еді.
– Иә, Абай атамның өлеңдеріне құмармын, аға! Көрерсіз, күні ертең сахнадан Абайдың өлеңдерімен қоса қара сөздерін де тамылжытып, тамсантып, әр жүрекке ой тастап, тұлпардайын ойқастап, әр сөзін нәшіне келтіре айтып тұрғанымды көрерсіз, аға! Ант етемін алдыңда, ағатайым! Бата беріңіз, актер болайын, асыл аға!– деп Әнуар кәнігі әртістей көсіліп, әсерленіп, аруақтанып сөйлеп кетсін. Шабыт қысқан өзін.
– Бауырым-ау, дайын әртіссің ғой,– деп Сайлау ағасы қос қолын еркінен тыс жая берді...
* * *
Оқу бітті. Диплом қалтада. Өзге құрбыларындай қызмет іздеп, сабылып жатпады Әнуар. Сол бұрынғы қазақ өнерінің қара шаңырағы – «әкемтеатрда» онан сайын мызғымастай орнығып қалды. Шығармашылық ізденіс жалғаса берді. Тынымсыз тірлік. Бір биік алынса, екіншісіне ашқарақтанып ұмтылады. Өресі барын сезгендіктен бе екен, әйтеуір өрге өрлегісі келеді. Бұл кезде талай жаңа рөлдерді шеберлікпен сомдап үлгерген еді. Енді дипломды актердің шабысын өзге қырынан аңдатпаққа бекінген. Иә, сәтін салып А.Афиногеновтің «Ана жүрегіндегі» Ильяны, В.Шекспирдің «Асауға тұсауындағы» Люченционы, Қ.Мұқашевтің «Дала дастанындағы» – Ілиясты келістіріп бейнелеп, кәнігі шеберлердің сеніміне толық кіре бас- тады.
...Әлгі өзі сомдаған отыз рөл Әнуардың әйелінен ажырасу қайғысын бірте-бірте көмескілендіріп, ұмыттыруға көмектесті...
...Содан соңғы үш жылда жеті рөлдің жүгін арқалапты. Ойынан соларды моншақтай тізіп өткізер болса, мынадай маржан тұлғалар менмұндалап шыға келер алдынан: Е.Шварцтың «Күл қыз – Күн қызындағы» Орманшы, М.Әуезовтің «Абайындағы» Әбдірахман, Ш.Айтматовтың «Ақ кемесіндегі» Момын шал, Ә.Әбішевтің «Кәусарындағы» Жанайдар Абзалов, С.Санбаевтың «Бір құты мұнайындағы» Эм, Офицер, С.Сматаевтың «Жұлдызым менің жоғарыдағы» Рақмет, С.Мұқановтың «Шоқан Уәлихановындағы» Семенов Тянь-Шанский. Осыларды сахнаға «сүйрелеп» жүріп, күйзелістен ес жиды. Өмір мәнін бұрынғыдан да тереңірек ұқты. Ыңыршағын әбден айналдырып барып сенімді сүрлеуіне салды. Өнері өрлеп, ілгеріледі.
...Сәтімен жалғасқан екен осының бәрі. Әнуар 1985 жылдың наурызында атақты актер Камал Қармысовтың қызы Ақбөпеге үйленіп, той жасады. Өмірлік сүйікті жарын тапты. Тәрбие көрген, аса ибалы келін түсіргеніне ағайын-туғандары қуанды. Әнуардың әйелден бағы ашыларын сезгендей бәрі. Енді Ілиястың күтіміне қам жемейтінін ойлап шаттанысты.
...Кешкіпей өмірге іңгәлап, Әсел есімді сәби келді.
...Әнуар мен Ақбөпе шаңырағының түтіні түзу ұшып, бақыт құсы олардың төбесінен кетпей, айналсоқтап ұшып жүрді. Қимайтын бір қызық шақтар екен-ау!
* * *
Күтпеген кесел Әнуарды шындап айналдырайын деді. Сол аяғының башпайына түймедей боп жабысқан қара ноқат жанды пәле боп шықты. Неден болды өзі? Тап басып анығына көзі жете қоймайды. Ана жолы киноға түсу машақатымен таудың сарқырамасын көлікпен кешіп өте бергенде моторы сөніп қап, тура өткелекте қонжиған. Итермесе машина өз күшімен ышқынып шыға алмайтын болды. Жүргізуші шарасызданып, қасындағы жолсерігіне қипақтап қарайды. Әнуар өзі де амалсыз отырған. Кабинадан лып етіп, суға қарғып түсті. Тастай екен, лезде миын қарыды. Белуарына дейін малтығып, машинаның артқы қорабына иығын төсей сала қос аяғын қайраң тастарға тіреп, ал кеп бар күшімен ышқынып, барынша берген газ ырғағымен итеңдеп біраз тұрып алды.
* * *
Міне, ілби басып ұлы Мұхтар атасының еңселі ескерткішінің дәп қасына келіп тоқтады Тілектес екеуі. Әнуар алып монументтің мрамор қабырғасын алақанымен сәл сипалап тұрды да, содан күш алғандай немесе теңдессіз суреткерге мұңын шаққандай болып еңсесін тіктеп, ішкі шеріне ие бола алмай қалды: «Мен бейбағыңа пана бола көрші, ұлы ұстазым! Жебей көрші, жеңілдік берші, ардағым. Мен Сіздің ұлы жүрегіңізден туған үлкенді-кішілі кейіпкерлеріңіздің бейнесін сомдаған қарапайым актермін ғой. Демек, Сіздің ең жақын рухани туыстарыңыздың бірімін. Соған мақтанамын. Есіңізге салайыншы, Сіздің пьесаларыңыздағы Маман мен Арыстанды, Сапа мен Сырымды, Әбдірахман мен Дәулеткелдіні, Бірсімбай мен прокурорды ойнап, халқыңыздың көңіл таразысына безбендегенмін. Шүкір, жаман қабылдамаған сыңайлы. Жоғары бағаланғандары қаншама? Демек, мен Сіздің ұлы жүрегіңіздің бір бөлшегімін деп масаттануға хақым бар актермін, жан аға! Бұрын осы қасыңыздан ойнақтаған лақтай секіріп өтіп жүруші едім-ау! Кейде ойланбай өттім білем, тағзым етпей кеттім білем! Кешіре көріңізші! Енді от басып, бір аяқсыз қалбиып қалған жайым бар. Тәубеме түскенде ғана Сізді ойлаппын. Кешіре көріңіз! Ұлы ұстазым, театрыңыздың панасына алыңыз мен сорлыны! Жүре тұрайын саяңда, мұрсат бер! Демім үзілгенше бір кәдесіне жарар болсам деймін. Соған дәнекер бола көрші, заңғарым!» деп Әнуар ұзақ толғап, досы Тілектес Мейрамовтың да жанарына мұң ұялатып, театр бабасына көңіл зарын төккен күйі жерге желімдей жабысып, тұрып алды.
Міне, қасиетті сахнаның өзінде тұр! Әнуар алғашында тынысы тарылып, демін реттегенше, бір орнынан тапжылмады. Сахнаны жаңа көрген жас сәбидей жан-жағына алақ-жұлақ қарайды. Таңғала, тамсана қарайды. Осында өзінің жиырма үш жылдай сайраны өткеніне сенбейтіндей. Әрине мұншама жылдардың ішінде үшінші курстан басталған тәй-тәй сахналық қадамы да кірігіп кеткенін іші сезеді. 1969-1992 жылдардың арасы ғой... Алшаң басқан бақытты шақтан қос балдаққа сүйенгенге дейінгі жылдар жатыр жадында. Өрелі де өркенді кезең бұл аралық. Танылмай келіп, көрермендерін табынтып тастаған табысты шақ еді ғой ол. Ерке лақтай секіріп, бақытқа лық ата кекіріп, алаңсыз өткерген күндер-ай десеңізші.
«Енді сахнаның нендей кәдесіне жарар екенмін?», дегендей, Әнуар басы қорғасын құйғандай зілденіп, қатты абыржып тұр еді. Қысымы көтеріле бастағанын сезді ме, сезбеді ме, бір кезде сыңар аяғымен жүрелей отыра кетіп, одан оң бүйіріне қиясая жығылып, бүкіл денесімен еден үстінде аунай жөнелді. Бір, екі, үш... рет аударылып түсті. Одан әріге дәрмені жетпеді. Дымы құрығандай сәл дамылдап жатты. Жай жатпады, күңірене сөйлеп жатты: «Енді қайтіп көтерілем бе саған, сахнам! Білмеймін. Мүгедекті кім сахнаға шығарады? Сахнаны мазақ қылуға бола ма? Болмайды. Болмайды. Әлде, осы қоштасуым соңғы көрісуім бе екен сахнаммен? Кім білген? Бір Алла тағалаға белгілі жайт қой. Үмітімді үзбеші! Үзе көрмеші! Сахна, сені сүйемін! Сенсіз менің өмірім қараң! Өмірім қараң!».
* * *
Шойнаңдап жүріп кезекті рөлдер ойнала бастады. Олар – Ә.Тәжібаевтың «Мә-әқабат? Махаббат!» спектакліндегі Жомарт, келесісі М.Әуезовтің «Қарагөзіндегі» Дәулеткелді бейнесі еді. Неге Сырым емес? Беу, Сырым! Бауыр басқан Сырым! Сені тағы қапысыз бейнелеу үшін сахнада жорғадай төселіп, жайқалып жүрмегесін не өнбек? Сырымды енді Әнуарға қияр ма? Қимайтынын біледі. Қия қалса да, ғайыптан қолқаласа да көрермендер алдындағы жауапкершілік мұны ондай қадамға бастыра қоймас. Баспас еді Әнуар. Себебі түсінікті. Баяғы балдай базарлы Сырымды, Қарагөзі жынданып у ұрттаған қайғылы Сырымды енді сол кейпінде мүсіндей алмайтынын біледі. Біледі де тартынады.
...Ілиясы қайтқалы да біраз рөлдің бетін қайырыпты ғой. Қайғымен алысып жүріп, бір сүрініп, бір тұрып 5-6 рөлді сәтті сомдай біліпті. Иран-Ғайып- тың «Шыңғыс ханындағы» Жебенің өзі неге тұрады? Өзіне ұнады. Өзіне ұнағасын көрермендерге де ұнайтынын біледі. А.Сүлейменовтің «Қыздай жесір – штат қысқартуы» ше? Бұл да олқы дүние емес. Ондағы Аханов рөлі оңайлықпен бұғалық салдырмайды. Әнуардың тәжірибесі мен таланаты екі жақтап алып шығуға көмектесті. Одан әрі тізбелей берсе рөлдері де шоқтықтана түседі. Мәселен, А.Бекбосыновтың «Соңғы сезім», Қ.Ысқақтың «Жан қимақ», А.Тасымбековтің «Кебенек киген арулар» спектакльдеріндегі рөлдерде өзіндік, тек Әнуарға ғана тән, қолтаңбасын қалдырды. Осылайша, рөлдерін балалатып жатып көзі ұйқыға кеткенін сезбей қалыпты...
Өзінің 50 жас мерейтойы мен Қазақстанның халық әртісі атағын алар қарсаңында маңдай терін сығып жаңа рөлдер әзірлеген Әнуардың қоржынында көрерменін тәнті етерлік біраз бейнелер жасалғаны қандай жақсы, жарасымды болды. Жан-жүрегі қайғының жалынында қақталған актерден енді мардымды жаңалық күтіп болмас деген сасық пиғылдың буынына балта шабылғандай еді. Ол Е.Замятиннің «Еділ патшасында» Маруллды, М.Әуезовтің «Қилы заманында» Прокурорды, Ә.Кекілбаевтың «Абылай ханында» Тұрсынбайды және В.Смеховтың «Мың бір түнінде» Мұстафаны шабытпен ойнап, көрермендерін тәнті еткен.
* * *
1999 жылдың 13 желтоқсаны. Аурухана. Сәбит Байзақов ағасы палатадан шығып бара жатып, Әнуардың келісті жүзіне қайырылып тағы бір рет қимай қарады... Сонда Әнуар қыбыр ете түскендей болды. Елес пе? Ернінен бір уіл безілдегендей ме? «Маңғыстаудың ұзақ сапарынан шаршап келдім ғой, аға! Дамылдайыншы енді. Үш жүз алпыс екі әулиелі киелі елдің алдында өнер есебін сәтті жасадым-ау деп ойлаймын. Бекет ата пірім де разы болар. Қолымнан бар келгені осы болды бұл өмірде. Соның түйіні түйілді ме? Елім өнеріме сүйінді ме? Бағасын елім берер. Мені іздесеңдер Кеңсайға емес, театрыма барыңдаршы. Театрыма! Тағдырыммен алыстырып-жұлқыстырған, өмірде өксіп жүрсем де сахнамда бақытыммен жолықтырған, кемшінімді келістіріп толықтырған Тәңірімдей театрыма барып тұрыңдаршы мені сағынғанда! Сағыныш екен бұл өмір. Қош, қош, қимасым, Ағам! Қош!.. Соңғы рет маңдайымнан сипаған, Ағам! Қош!.. Жеткізе гөр сәлемімді...»
...Кеудесінен ұшып кетуді қия алмай жатқан Жанның соңғы деммен ышқынған аманаты екен-ау, бұл!
...Кешкісін азалы хабар жетті.
* * *
...Әнуардың жаназасы қасиетті, мүбарак Рамазан айында шығарылды. Бұл айда жұмақтың есігі ашық болады деседі...
...Кеңсайда томпайған жас қабірге Айтбай досы Әнуардың анасының басынан түйіп әкелген бір уыс топырақты салды. «Қабіріңнің бір уыс топырағы маған бұйырсыншы!» деп осыдан үш жыл бұрын анасы Біжікенді жоғалтып тұрып зар еңіреп, Тәңіріден жалбарынып сұрағаны орындалды.
...Жаңа жылдың сыйлықтарын пойыз үстінде достарына ерте үлестірген Әнуар, жыл ауысар мезгілді көре алмайтынын күні бұрын сезіпті-ау, жарықтық!
...Жаңа жылдарға сахналық бейнелерін де мәңгілікке табыстап кеткендей ме?
* * *
...Елі елгезек екен. Екі-үш жылдың айналасында туған жеріндегі орта мектепке Әнуардың атын беріп, оның алдына ескерткішін қойды. Кейінірек Арқалық қаласынан тұлғалы актердің кинотеатры ашылды. Театр мен кино, радио мен телеарна, барша бұқаралық ақпарат құралдары жиі-жиі Әнуар жайлы тамсанып айтып тұрады...
...Тіршілігінде тағдыр тәлкегінен тайынбай, тілеулестерін терең талғамымен табындырған театр Тұлғасы уақыт төрелігімен төрдегі туын әманда тік ұстап қалары анық!
...Беу, дүние, дөңгелене берерсің. Театрға жұрт асығып бара жатыр!.. Себебі онда өмір бар, қызық пен қайғы қатар өрілген. Себебі онда адалдық пен арман бар, қапысыз қатар көмілген. Себебі онда Сырым бар, Қарагөзінің қабіріне табынып, қабырғасы сөгілген...
Қуанышым, жан серігім, Қарагөзім,
Сүйенішім – оны да алдың жаныма ерген...
Бейуақта түн жамылып тілейтінім, –
Өлейін, орын берші қара жерден!
Бұл – Қарагөзін жоғалтқан Сырымның құсқан ащы запыраны еді... Әнуардың ащы запыраны еді!..
...Жұрт театрға неге асығады екен? Мүмкін сейілмейтін мұң торлаған актер әлеміне, актер тағдырына бойлап енуді мұрат тұтқандықтан болар, бәлкім. Актердің мұңы сейіліп көріп пе? Әсіресе тумысынан талант сыбағасын еншілеген сахнагердің маңдайының бес елі соры бар, болар-болмас бағы бар, мәңгілік сейілмейтін мұңы бар...
Не туса да мұңнан туады. Шыншыл ғұмыр мұңнан сүзгіленіп, екшеп- еленіп жаратылатын секілді...
Қайсар ӘЛІМ
АСТАНА