«Бөкейхановты Қазақстанға жіберу қауіпті»

Бірақ Г.Ягода бірнеше күнге кеш қалған еді. И.Сталин 17 ма­мырда-ақ Ф.Голощекин мен Н.Нұрмақовтың атына жеделхат жолдап, «Бөкейхановтың Қазақ­станға уақытша сапарына неме­се сіздерде оның тұрақты жұмысы­на қарсылық білдіресіздер ме, дереу хабар­лаңыздар», деп, Қа­зақстан басшы­ларының пікірін сұрағансыған болатын.

Шын мәнінде, сол кезеңде И.Ста­линге қарсы күшейіп тұр­­ған оппози­циялық блок­қа пи­ғылдас болған, әрі Қазақ­стан­дағы Ф.Голощекинге қарсы қа­зақ қайраткерлеріне дем бе­ріп отырған Ә.Бөкейхановты Қа­зақ­станға жіберу қауіпті деп танылған еді. Сонымен қатар, Қазақ АКСР Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы Н.Нұрма­қов пен Ағарту халық комиссары әрі Ә.Бөкей­­хановтың туған күйеу баласы С.Сәдуақасовтың бұрынғы Алаш­орда басшысына деген ілтипаты 1925 жылдың өзінде-ақ БК(б)П ОК-не бел­гілі бола­тын. Сондықтан да, И.Ста­лин Ф.Голощекинге қосақтап, Н.Нұр­­ма­қовтан «пікір» сұрады. Өкінішке қарай, И.Сталиннің аталған жеделхатына Қа­зақстан басшыларының қандай жауап қай­тарғаны бізге белгісіз, бі­рақ осы 1927 жылдан бастап Ә.Бөкей­хановтың Қазақстанға ба­руына мүлдем тыйым са­лын­ды. Бұл Г.Ягоданың нақты ұсы­ны­сы еді.

Біз 2021 жылдың жазында Мәскеу қаласына барған ғылыми сапарымызда осы хаттың тү­п­нұс­қасымен танысқан болатынбыз. Бүгін хаттың толық мәті­нін қазақ тіліне аударып, Сіздердің назар­ларыңызға ұсынып отырмыз.

БМСБ төрағасының орынбасары Г.Ягоданың БК(б)П Ор­талық комитетіне және И.В.Ста­линге Ә.Н.Бөкейханов туралы жазған хаты

1922 жылы Бөкейхановтың Қазақ­станда болуы кеңестік және партия­лық құрылыстың қалыпты жүруін қиын­датады деп танылды, осыған орай ол Мәскеуге жер аударылды.

Жер аударуда болған кезін­де Бөкей­ханов өзінің бұрынғы прин­циптік ұста­нымдарынан бір де бір иотаға (өлшем бірлігі – С.Ш.) кері шегінбеді. Ұлт­тық араздықты қоздыруға, олар «отарлық» деп атайтын Мәскеу басшылығынан «азат етуге», пар­тияның Қазақ­стандағы прак­тикалық іс-ша­ра­ларына қар­сы іс-қимылға ба­ғыт­талған Бөкей­хановтың же­­лісі айқын көрініп тұратын бір­­қатар құжат (мәтінде: «Ряд до­кументов, через которые крас­­ной нитью проходит линия Бу­кейханова...» деп берілген – С.Ш.) осыны дәлелдейді.

1926 жылы Бөкейханов Ғы­лым академиясы жабдықтаған Қазақстанды зерттеу жөніндегі экспедицияға жіберілді.

Бөкейхановтың осы кезеңде­гі қыз­метіне жүргізген біздің бақы­лауларымыз Бөкейханов­тың Қа­зақстанда жүргізген анти­ке­ңес­тік үгіт-насихатының бір­қа­­тар фактісін анықтады. Бө­кей­ханов қазақтардың орыс қоныс­та­нушыларына деген өш­пен­ді­лігін қоздырды; халықты орыс­тардың Қазақстанға қоныс аударуына неғұрлым батыл қар­­сы тұруға үгіттеді; Кеңес билі­гінің жер­ді пайдалану мәсе­ле­леріндегі саясатының «дұ­рыс еместігін», Қазақстан жағ­дайында кооперация арқылы социализмге көшудің мүмкін еместігін дәлелдеді; жаңа оппозициямен ынтымақтастық­та болды.

Ол осы ой-пікірлерінің бар­лы­ғын экс­педиция мүшелері – қазақ студент­тері мен экспедиция тұрағына арнайы қажылық жасаған (бұл жерде Ә.Бөкей­хановқа арнайы барып, сәлем берген адамдарды «арнайы қа­жы­лық жасаған» деп жазып отыр. 1928 жылы Л.Троцкий Алма­тыға жер аударылған кезде де оны көруге, тілдесуге барған адамдарды ОГПУ өкілдері «совершили паломничество» деп суреттеген болатын – С.Ш.) Қа­зақстан жұмысшылары арасында дамытты. Осыған байланысты 1926 жылы қыр­­күйекте Бөкейханов БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті­нің келісімімен Қазақ­станнан Мәскеуге аластатылды.

Соңғы уақытта Бөкейханов Қазақ­станға баруға қатты талпынуда. Біздің материалдар Бө­кейхановтың бұл әрекет­терін Қа­зақстандағы антикеңестік және ант­ипартиялық барлық күш­тің бізге қарсы үлкен бірі­гу жолымен жүріп жатқан Қазақ­стандағы белгілі бір көңіл күй­мен байланыстырады.

Жоғарыда айтылғандарды ес­кере отырып, біз Бөкейхановтың Қазақстанға баруына рұқсат бермеу қажет деп есеп­тегенімізбен, жергілікті парторгандар оның Қызылордаға уақытша баруына қарсы болмай тұрғандықтан, біз Бөкей­хановтың Қазақстанда болу фактісінен туындауы мүмкін қауіп-қатерлер туралы сізді хабардар етуді жөн санаймыз.

Өз тарапымыздан біз бұл мәселені шешуді жолдас Голо­щекин келгенге дейін кейінге қалдыра тұруды және ол келген соң жеке сөйлескенді дұрыс деп тапқан болар едік.

БМСБ төрағасының орынбасары: Г.Ягода

Сәбит ШІЛДЕБАЙ,

Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінің директоры