Жаңа мемлекеттік аппарат қалыптастыру

Бұл ұлттық реформаның ең өзекті және күрделі буыны Саяси ғылымдар докторы, профессор Нәубат ҚАЛИЕВПЕН әңгіме – Нәубат аға, «Ұлт Жос­пары – қазақстандық арманға бас­­тай­тын жол» деген тақы­ры­п­та жарық көрген бағдар­ламалық мақаласында Елбасы ел ішінде жүргізілуі тиіс бір­қатар реформалар жайын­да сөз қозғайды. Солардың бірі – мем­л­екеттік қызмет төңіре­гіндегі реформа. Яғни, алдағы уақытта «Мемлекеттік қызмет туралы» жаңа заң негізінде мемлекеттік аппараттың тиімділігін арт­тыру қолға алынбақ. Бұл қалай жүзеге асуы мүмкін? – Бес ұлттық реформаның ішіндегі ең өзектісі, ең күрделісі, негізгі буыны – жаңа мемлекеттік ап­паратты қалыптастыру еке­нін­де дау жоқ. Егер дәл осы мәсе­лені біздің мемлекеттік бас­қару институттары Президент стра­тегияларында анықталып, тұжырымдалғандай, ойдағыдай тез және тиімді шешсе, ол өзімен бірге басқа реформаларды да шешудің, жүзеге асырудың нақты әрі аса қуатты тетігі бола алады. Яғни, осыдан 80 жылдай бұрын, кеңес кезеңінде айтылған: «Бәрін де кадрлар шешеді!» деген белгілі қағидат бүгінде, жаңа заманда бұрынғыдан да өзекті әрі ауқымды болып тұр. Сіздің мемлекеттік қызметтің тиімділігі туралы сұрағыңызға тікелей жауап беруден бұрын мына бір мәселеге тоқтала кетуді жөн көріп отырмын. Қай заманда да қай мемлекеттің алдында мемлекеттік басқару машинасын қалыптастыру, оның ырғақты, іркіліссіз ел мен ұлттың мүддесіне қызмет істеуін қамтамасыз ету­дің күрделі проблемалары тұра­ды. Тәуелсіздік алған күннен бас­тап біздің мемлекетіміздің алдын­дағы ол міндет, міне, ширек ғасыр бойы, менмұндалап тұр және үнемі жаңа талаптармен күр­деленіп, жаңа деңгейде күн тәртібіне қойылып келеді. Осы жолда, сөз жоқ, 1998 жылғы «Мем­ле­кеттік қызмет туралы» Заң ма­ңызды кезең болғаны сөзсіз. Ол Заң белгілі мөлшерде өз мис­сиясын орындады. Ал енді ши­рек ғасырға жуық мемлекет­тік бас­қару тәжірибесінің жа­ғым­ды да жағымсыз тәжірибесі­не сүйеніп, аяққа тұсау болған кедер­гі-қателіктерге қайта сүрін­беу, оларға жол бермеу – бүгін­гі басқарушылардың маңыз­ды міндет-парызы. Бұдан былай, байырғы кедергілер мен бі­лік­сіздіктерге қайта-қайта сүрі­ніп-қабынуға болмайды. Кейде, тіпті: «Біздің басқару жүйе­сін­дегі, әсіресе, атқарушы билік сала­сындағы мемлекеттік қыз­меттің сапасы мен тиімділігі мәсе­лелерімен түбегейлі, яғни құзыреттері мен өкілеттіктері бойынша тікелей жауапты ше­шім­­дер қабылдайтын, тал­дау жа­сай­тын кадрлар өз мемле­кеті­мізде қабылданған іргелі, стра­те­гиялық құжаттармен жұмыс істей ме, солардың төңірегінде ойлана ма?», – деген сұрақ туады... Ал енді кәсіби мемлекеттік ап­парат­ты қалыптастыру мә­се­ле­сіне келсек, бүгінгі «Қазақ­стан-2050» Стратегиясын жүзеге асырудағы мемлекеттік билік институттарының, басқару ор­гандарының жауапкершілігі, қызметінің тиімділігі мен сапасы ерекше орында. Стратегия тағ­дыры мен орындалу дең­гейі мем­лекеттік басқару инс­титут­­тарының қызметіне тіке­лей байланысты. Олардың қызметі­нің құрылымы да, сапасы да, кадрлардың жауапкершілігі де стратегия талаптары мен мүд­десіне сай келмейтіндігін Мем­лекет басшысы соңғы бірер жылда әлденеше рет, оның ішінде Үкімет отырыстарында да талай айтты. Енді нақты не істеу керек? Ең алдымен, «Мем­лекеттік қызмет туралы» жаңа Заңд­ағы іргелі қағидаттар мен талаптарды мұқият орындау міндеті тұр. Мәселен, конкурс жария­лаған мемлекеттік орган бірін­ші сол конкурсқа қатыс­қандардың барлық дерегін, қанша балл жинағанын өзінің сайтында немесе тиісті жерде көрнекті етіп, ашық жариялауы керек. Ал бізде қалай? Әр мемле­кет­тік органның жанында кон­курстық комиссия деген бар. Ол сол аппараттың адамдарынан құрылған. Төрағасы мемлекет­тік орган басшысының неме­се аппарат басшысының орын­басары. Сырт көзге сол комиссия ашық жұмыс істеген сияқты, бірақ іс жүзінде ол сол орган басшысының меңзеген адамын жұмысқа алады. Ол адамның басқа үміткерлерден артықшылығы айтылмайды, басқаларын: «Біз сізді болашақ резервке қойдық» деп шығарып салады. Осылайша, конкурстың мәні, талаптары, мағынасы құрдымға кетіріледі. «Сол баяғы, бай мен қожа таяғы» дегенге ұқсас көріністер. Мемле­кеттік қызметтің беделін түсіретін осындай ескі, қитұрқы тәсілдер. – Елбасы өз мақаласында Қазақ­станның барлық пост­кеңес­тік елдердің ішінде алғаш болып мемлекеттік қызмет­ші­лердің жаңа кадрлық кор­пусын конкурс және мери­то­кратия қағидаттары арқылы қалыптастыруға кіріс­кенін айтты. Сол арқылы қазақ­стандық мемлекеттік қызметті дамытудың жаңа кезеңі бастау алғанын жеткізді. Сіз­дің ойы­ңызша, ол кезеңнің ерек­ше­лігі қандай болмақ? Жалпы, меритократияның мәні неде? – Біз мемлекеттік қызметтің жаңа жүйесін қалыптастырмақ болғалы ширек ғасырдай уақыт өтті. Ол кезеңнің өз жетістіктері, тәжірибесі, олқылықтары мен кемшіліктері болды. Ал жаңа кезеңнің, жаңа уақыттың бастау көзі, шебі белгілі де нақтылы. Ол 2013 жылы Елбасы Н.Назарбаев жариялаған «Қазақстан-2050» – қалып­тасқан мемлекеттің жаңа саяси стратегиясынан» бас­тау алады. Стратегияда былай деп нақты айтылған: «Біздің мақсаты­мыз – мемлекеттік басқарудың жаңа түрін қалыптастыру». Сондай-ақ, Мемлекет басшысы «Біз әкімшілік реформасының екінші кезеңін бастап кеттік» деп түйген болатын. Міне, жаңа кезең деген – осы. Ал оның ерекшелігі қандай болмақ десек, ең алдымен, осы уақытқа дейінгі жағымсыз тәжірибені еңсеру. Бізде мына мәселелер күрделі болып тұр: олар – мемлекеттік қызметтің құрылымының оралымсыздығы, оның мемлекеттің, тиісті саланың алдындағы күрделі мүдделерді шешуге сай келмейтіндігі, құ­ры­лымдық-функционалдық жа­ғы­нан тиімсіздігі, кадрлар сапа­сының төмендігі, өткен заман­­ның білім жүгімен жүрген адамдар­­дың көптігі, кадрлар тұрақсызды­ғы, мемлекеттік қызметтен жеке секторға кету үрдісінің күшеюі, ең қасіреттісі, турасын айту керек, әр деңгейдегі мемлекеттік орган­дарды кеулеген сыбайлас жемқорлық. «Мемлекеттік қызмет туралы» жаңа Заңда меритократия осы саланың аса маңызды қағидаты ретінде бекітілген. Заңға сәйкес, меритократия дегеніміз – мем­лекеттік қызметшінің сіңірген еңбектері мен жетістіктерін мо­йын­дау, оны қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес, мем­лекеттік қызмет бабында ілгері­лету. Демек, жаңа кезең­нің ең басты ерекшеліктері мыналар деп ойлаймын: олар – меритократия қағидатының толық қызмет жасауы, мемлекеттік қызметке тың, жас күштердің, әсіресе, «Болашақ» бағдарламасымен оқып келген, өткен кезеңнің руди­менттерінен ада, қазіргі заманғы басқару теориясын, мемлекеттік қызметтің еуропа, жапон, неміс үлгісіндегі жетістіктерін, талап-тәжірибесін білетін, жемқорлық дертінен қолы да ойы да мүлдем таза жастардың келуі, қоғам алдындағы мемлекеттік қызметтің беделінің өсуі және оған деген халықтың сенімі, мемлекеттік қызметтің барлық деңгейлерінде жаңа этикалық-психологиялық ахуалдың қалыптасуы. Меритократияны асыра ба­ға­лауға да болмайды. Оның шеңберінде жүзеге асырыла­тын үнемі бәсекелестік, инди­ви­дуализм еңбек ұжым­дарындағы ахуалды шиеленістіретінін, біз­дің менталитетте құрметтелетін ұжым­дық ынтымақтастық, өзара қолұшын созушылық пен сенім­ділік тәрізді құндылық­тармен қайшы келетінін де ұмытпауымыз керек. – «Мемлекеттік қызмет туралы» Заң негізінде «Б» кор­пусы­ның әкімшілік мемле­кет­тік қызметшілерін жаңа білік­тілік талаптарына сәй­кес­тігі бойынша кешенді аттес­тациядан өткізу көздел­мек. Сонымен қатар, қызмет­шілер­дің біліктілігін 3 жылда бір рет­­тен кем болмайтындай етіп арт­тырып отыру да заң тұр­­ғы­сы­нан бекітілмек. Бұл мемле­кет­тік қызметті сапалық деңгейге қалай көтереді деп ойлайсыз? – Мемлекеттік қызметшілерді ат­тестаттауда біршама жинақ­тал­ған тәжірибе бар. Оны келешекте нақты, ашық, әділетті және сол саланы басқарудың негізгі мүдде­леріне жақындатып өткізу керек. Бізде, әдетте, аттестаттау белгілі төрт-бес заңның төңірегіндегі сауалдамалар түрінде болады. Оларды мамандар жоғары оқу орындарында өткен, көбісі оны жатқа біледі. Одан аттес­таттаудың тиімділігі артқан жоқ. Аттестаттаудың міндеті, біз­дің ойымызша, сол салада тұр­ған соны, жаңа, ондағы шешіл­меген күрделі міндеттерді, проб­ле­ма­ларды, оның даму перс­пек­ти­валарын бүгінгі кадрлар қалай біледі, оның қандай жолдарымен таныс, оны шешу жөнінде қан­дай ұсыныс, пікірлері бар деген сұрақтарға жауап беруі керек. Сондай-ақ, мемлекеттік қыз­мет­шілердің лауазымдық санат­тарына байланысты аттестаттау талаптарының үнемі күрделеніп, жетілдіріліп отыруы маңызды. Ең бастысы – бұл істегі форма­лизмді, оны жай бір бюрократ­тық рәсім ретіндегі кешегі көзқарас­ты еңсеру керек. Бізде кейінгі кезде жастарды біліктілікті көтеруде бірден шетелге, Еуро­паға жіберетін дәстүр қалып­таса бастады. Бұл – өте қым­бат үрдіс. Жас мамандар алғаш­қы біліктілік курстарын, ең алдымен өзімізде өтіп, елдегі заңнамалық-ұйым­дық, басқарушылық тәжірибені толық игеріп, қаруланып, қабыл­дағаннан кейін ғана, келесі – екінші немесе үшінші кезекте ғана шетелге жіберілуі орын­ды. Сонда ол маманның басқа ел­дер­дегі тәжірибесі мен өзімізде қол жеткізгенді салыстыруға мүм­кіндігі, сын көзімен қарауға машығы болады. – Мемлекеттік индустрия­лық-инновациялық даму бағдарламасы жобалары үшін кадрлар даярлау деңгейін арттыру бағытындағы шаралар жөнінде не айтасыз? – Бұл сұрақ жалпы біздің тақырыптан әлдеқайда кең, елдегі жалпы кадрлар дайындауды қамтитын, жалпымемлекеттік саясат. Бұл – елдің экономикалық дамуының аса маңызды тетігі. Мемлекеттің индустриялық-инно­вациялық дамуының кадрлық құрамдасындағы адам факторын пайдаланудың аса маңызды механизмі. Бұл саясаттың маңызы мынада жатыр: бүгінде «адам факторы» маңызы жағынан ин­вес­тицияның аса маңызды нысаны, ол маңызы жағынан тіпті, жаңа технологиялар мен құрал-жабдықтардан кем бағаланбайды. Экономикадағы адам факторы­ның маңызын зерттеген ғалым­дар Т.Щульц пен Г.Беккер осы тео­риялық талдаулары үшін эко­но­мика саласындағы Нобель сый­лығын алды. «Адам фак­торы» экономиканың бәсекеге қабі­леттілігін тікелей бастай­­тын жасампаз күш. Қазіргі заман­­­­ғы ин­дустриялық-инновациялық даму саясатына байланысты ал­­­ғашқы қадамдар жасалуда. Мем­лекет тарапынан орта және жоға­ры оқу орындарында тех­никалық кадрлар да­йын­дауға мемлекеттік гранттар жыл сайын арттырылуда. Бұл жер­дегі ең күрделі, маңызды және перс­пективалық мәселе – елімізде тех­нологиялық серпіліс жасайтын техникалық кадрлар дайындау. Ең қажеттісі – биотехнология, био­инженерия, жаңа энергия көз­дері саласындағы мамандар. Мұнда қоғамның, ұлттың терең, ғасырлық мүддесі бар. Қазір үшінші индустриялық революция ғылым мен техника саласындағы озық елдердің есігінен ене бас­тады. Мәселен, Давоста өткен Әлем­дік эконо­микалық конгресте адам­затқа цунамилардың жыл­дам­ды­ғы­мен, тіпті, төртінші – цифр­лы технологиялар револю­ция­сының төніп келе жатқаны да айтылды. Бұрынғы осы тек­тес екі революцияда казақ елі кенже қалды. Енді сол үшінші ин­дус­триялық революцияның бел­сен­ді қатысушысы болуға, өз ор­ны­мызды алуға жеткілікті материал­дық, адами, табиғи ресурстар бар. Енді көштің соңында қалуға құқымыз жоқ. Елдегі ғылыми-академиялық күштер осыған жұмылдырылуы керек. Бүгінде Білім және ғылым министрлігінің тиісті құрылым­дары ж­оғары білімнің жаңа стан­дарттарын дайындауда. Ал мек­тепте оқытылуы керек деген ұстаныммен, жоғары оқу орын­дарында бүгінде оқытылып жүрген кейбір пәндер бұл стан­дарт­қа енгізілмей қалу қаупі бар. Солардың қатарында, мәселен, ширек ғасырға жуық оқыты­лып келе жатқан «саясаттану» пәні тұр. Егер, мәселе дәл осылай шешілсе, бұл орны толмас ол­қы­лық болады. Өзінің болашақ жоғары білімді кадрларына сол мемлекеттің саяси жүйесін, мемлекеттік құрылысын, саяси институттары қызметін, басқару, сайлау жүйесін, демократиялық құндылықтарын, көпэтносты елдегі этносаясатын, ішкі-сыртқы сая­сатының негізгі бағыттарын оқы­тып, түсіндіріп, бойына сіңір­мейтін жоғары білім жү­йесі қандай білім жүйесі?! Бұ­ған құзырлы органдар тез арада араласып, мәселені мемлекеттің саяси-идеологиялық терең мүд­делері тұрғысынан шешуге ық­пал жасауы керек деп есеп­теймін. Үстірт, шалағай шешімдер – мем­лекет мүддесі мен ел бола­шағы­на, ұлт қауіпсіздігіне, жас­тар тәрбиесіне қатер-қауіп туғы­зарын есте ұстау қажет. – Сіздің ойыңызша, қазіргі таңда мемлекеттік қызмет сала­сында шешімі табылмай келе жатқан тағы қандай мәселелер бар? – Мемлекеттік қызмет сала­сында қордаланған мәселе жет­­кі­лікті, соларды реттеуге мем­ле­кет­тік қызметке байланысты соң­ғы қабылданған Заң және басқа нормативтік-құқықтық актілер бағытталған. Ең басты мәселе – олардың сапалы және барлық деңгейде біркелкі орындалуы. Ендігі мәселе, көп ретте жаңадан құрылған Мемлекеттік қызмет істері министрлігі қызметіне келіп тіреледі. Мұндай арнайы ми­­нистрліктің болуы әлем мемле­кеттерінде сирек кездесетін тәжі­рибе. Бұл министрліктің Үкімет құрамындағы өзімен қатар тұр­ған басқа министрліктерден айтар­лықтай айырмашылығы бар, солардың қызметіне де еркін араласа алады. Құзыреттері көр­сетіл­ген. Мемлекеттік қызметті үй­лес­тіріп, ұйымдастыруда ерек­ше жауапкершілік жүктелген. Бас­қа министрліктер мен мемле­кет­тік органдарда жауапты хат­шы, аппарат басшылары бар. Осы­лардың қызметін үйлестіріп, бағыттау да оңай жұмыс емес. Мүдделер қақтығысы проблемасы осы бағыттарда тууы мүмкін. Жаңа министрліктің оған уәкілетті орган ретінде заңмен берілген құзыреттерді толық, сапалы және тиімді жүзеге асыруы үшін көп тер төгуіне тура келеді. Бұл уәкілетті органның жауап­­­­кер­шілігіне жататын мына функ­­циялардың өзінен-ақ, ведо­мство­ның міндеттерінің күрделілігі мен жауапкершілік ауқымы көрі­ніп тұр. «А» кор­пусы­ның мемле­кет­тiк әкiм­ші­лiк қызметінің кадр резервін қалыптастыру; мем­лекеттiк ор­ган­дардың мем­лекет­тік қыз­мет саласындағы заңна­ма­сын, мем­лекеттік қыз­метші­лер­дің қыз­меттік әдеп­ті сақ­тауын; мем­ле­кеттік қызмет­тер көр­сету сапасын мемлекет­тік бақы­лауды жүзеге асыру; заң­дар­ды, нормативтiк-құқықтық актi­лерді бұзып қабыл­даған шешiм­дерiнiң күшiн жою тура­лы лауа­зым­ды адамдар мен мемле­кет­тiк органдарға ұсы­ныс­тар ен­гiзу; мемлекеттiк әкiм­шi­лiк лауа­зымға орналасуға ар­нал­­ған кон­курстарды өткiзу тәр­­тiбiн ай­қындау. Осындай күр­делі қатынастарды реттеу, бас­қару және бағыттау оңай­ға түс­песі анық. Жалпы, рефор­­­­ма­лар­­дың ауқымы кең. Олар­ға үлес қосу – еліміздің әр аза­ма­ты­ның абы­рой­лы парызы. Әңгімелескен Ләйла ЕДІЛҚЫЗЫ, «Егемен Қазақстан» Астана