Осыдан бір-екі жыл бұрын отандық телеарналардың бірінен арабтар түсірген «Сұлтан Бейбарыс» (2005 жыл) атты 28 бөлімді телехикаяны көрсетті. Телехикая қанша жерден жақсы шықса да, ондағы бас кейіпкерді бәрібір Нұрмұхан Жантөриннің Сұлтан Бейбарысындай қабылдай алмадық. Бұдан кейін де талай фильмдер, телехикаялар дүниеге келе жатар, бірақ Сұлтан Бейбарыс дегенде санамызда алдымен міндетті түрде Жантөрин сомдаған Бейбарыс бейнесінің жаңғырып тұратыны анық. Жантөриннің Бейбарысы – сөзсіз актердің маңдайына жазылған шығармашылық бақыт еді. Қазақ киноэкраны Сұлтан Бейбарыстан да өзге тарихи тұлғалар туралы біраз дүниелерді ұсынды. Бірақ олардың барлығы сәтті шыға қоймады: кейбірін қабылдадық, кейбіріне сын көзбен қарадық, ал енді қайсібір дүниелердің бояуы күткендегімізден әлдеқайда солғын, әлсіз шыққандықтан бір көруден бағы аса алмай жатты. Осы тұста тарихи тұлғаның бейнесін экранға алып шығудың жауапкершілігі соншалықты күрделі әрі екінің бірінің маңдайына жазыла бермейтіні белгілі болып қалды. Неліктен араб елі түсірген Бейбарысты тұшына қабылдай алмадық? Өйткені, оның алдында өзіміз құлай сенген, батыр баба бейнесін жадымызда жаңғыртқан Бейбарыс бар болатын. Біздің сенімімізді сол Бейбарыс әлдеқашан иеленіп қойған. Одан кейінгілеріне сене қою да қиындау еді. Өнердің құдіреті сол ғой – илану, сендіру. Әсіресе, тарихи тұлғаның экрандық бейнесі дегенде мәселе осы «сенемін-сенбеймінге» келіп тіреледі. Ал, ол «сенемін-сенбеймін» ең алдымен, актердің түр-тұлғасымен, тұлғалық болмысымен байланысты. Сондықтан, тарихи кейіпкерлерді сомдауда актерлерді таңдау, талас тудырмастай табу – фильм немесе телехикаяның сәтті шығуының басты кепілі болары даусыз. Фильмнің режиссурасы да, сценарийі де тәп-тәуір болуы мүмкін, бірақ экрандағы актерге тарихи тұлғаға селкеусіз сеніміңіз болмаса, бәрі бекершілік екені соңғы жылдары түсірілген кейбір отандық телехикаялардан айқын дәлелденіп жүр. Егер, актері дұрыс таңдалмаса, ол өзінің кімді ойнап (немесе сомдап) жүргенін аса сезінбесе, онда көрерменнің сезімін селт еткізуі, яғни қапысыз сендіруі екіталай. Мұндай жағдай туындап жатса, әлбетте, ешқандай грим де, мимика да, сөз де, шебер монтаж да, сәтті операторлық жұмыс та, тіпті жақсы драматургия да көмектесе алмайды. Бұл әрине, тек актердің дарынсыздығы деген сөз емес. Керісінше, ол өте дарынды болуы мүмкін және басқа тақырыптар мен жанрларда түсірілген картиналарда мінсіз өнер көрсетіп жүрген актер болуы да ғажап емес. Осы тұста актерді дұрыс таңдау ең алдымен, фильм немесе телехикая авторларының жауапкершілігі мен талапшылдығына байланысты деуіміз керек. Алдымен актер сомдайтын кейіпкеріне өздері нық сенбей түк өнбейді. Ал егер көрерменнің көңіліне сенім ұялата алмайтын тарихи тұлға бейнесіне өздері көзсіз иланып жатса, онда ол авторлар тақырыпты, жалпы тарихи кейіпкердің болмысын, тұлғалық қасиетін аса сезінбеген болып шығады. Сондықтан аса жауапкершілік пен талапшылдық ең алдымен, сценарий авторы мен режиссердің өздерінен басталуы тиіс. Өкінішке қарай, біздің кейбір телехикаяларымыздағы тарихи тұлғалар көп жағдайда мелодраманың немесе драмалық оқиғалардың басты кейіпкеріне айналып кете барады. Ондағы кейіпкердің есімін қалай деп өзгертсе де, аса ештеңе біліне қоймайды. Өйткені, ол жерде тұлғаның өмірін, киноның сюжетін тартымды детальдар мен әсіре әсерлермен әрлей алмайсыз. Мұндай батыл қадамдарға баруға тәжірибелі режиссерлердің өзі жүрексінеді. Сол себепті көбі көркем туындыны тұшымды ету әрекеттерін жанама персонаждар арқылы жүзеге асырып жатады. Ал таза тарихи дерекке ғана құрылған фильмде тұлғаның сыртқы бет-пішініне қоса іс-әрекетінде, қимыл-қозғалысында дәлдік, ұқсастық болғанмен, бірақ кейіпкерге тап Бейбарысқа сенгендей илана қоймайсыз. Шынын айтқанда, соңғы төрт-бес жыл бедерінде экранға шыққан тарихи-биографиялық жанрдағы телехикаялардан өмірде болған, халыққа етене таныс ірі тұлғалардың бейнесін нанымды, шынайы шеберлікпен ойнайтын, көңілге сендіре сіңдіретін актерлердің әлі де болса елімізде некен-саяқтығы, тіпті жоқтың қасы екені білініп қалды. Болған күннің өзінде, мұндай аса маңызды тақырыптар мен кейіпкерлерді сомдауға дайындық пен жауапкершіліктің тым жетпейтіні көрініп жүр. Асығыстық байқалады. Сондықтан, тарихи тұлға туралы экрандық дүниені түсіру ғашықтар туралы мелодрама, драма немесе шытырман оқиғалы детектив түсіру емес екенін авторлар да, ондағы ойнайтын актерлер де ұмытпаса екен деген тілек бар. Ендігі жерде саннан сапаға көшетін уақыт жеткен секілді...
Нәзира РАХМАНҚЫЗЫ,
кинотанушы, өнертану кандидаты
