Фестиваль шымылдығын Х.Бөкеева атындағы Батыс Қазақстан облыстық қазақ драма театры «Қаралы сұлу» спектаклімен ашты. Ұлы жазушымыз М.Әуезовтің аталған әңгімесін асқан шеберлікпен пьесаға айналдырған (1996) Р.Мұқанованың бұл туындысына жас режиссер Алмат Шәріпов басқаша үңілген екен. Ол спектакль жанрын метафизика деп анықтап, алты жыл бойы сүйген жарын жоқтап, жүзінен қайғы табы кетпеген Қарагөздің жан дүниесіндегі арпалысты ашуды мақсат еткен. Режиссер Қарагөздің жалғыздығы мен ауыл адамдарының буырқанған тіршілігін қатар көрсетуге тырысқан. Сахна түкпіріндегі көпшілік домбырамен ән салып, ойындар ойнап, өзара қалжыңдасып жүреді. Бірақ сондай жарқын өмірге Қарагөз – Х.Шамелова тарапынан ешқандай қызығушылық жоқ. Тіпті қаралы сұлу оларға көзінің қиығын да тастамайды. Осы тұста А.Шәріпов келіншек сезімінің оянуына айналасындағы думанды тіршіліктің әсер еткенін актерлік ойын арқылы көрсетуі қажет еді.
Содан соң режиссерлік оқылымда Қарагөз өз нәпсісін жеңе алмай соның құрбанына айналады. Ал драматург идеясы бойынша жас әйел тән қалауын жеңіп, адам рухының мықтылығын паш етеді. Біздің пікірімізше де қойылымның сахналық үлгісі мен шешімін әдеби шығарманың терең зерттелген мазмұнынан, көркемдік сипатынан туындайтын өзіне тән ерекшелігінен іздесе үлкен нәтижеге жетуге болар еді.
Келесі өнер көрсеткен С.Амутаев атындағы Мензеле Мемлекеттік татар драма театры Ф.Буляковтың «Сүйесің бе, сүймейсің бе?» деп аталатын трагикомедиясын ұсынды. Спектакль оқиғасы өмір бойы қатар жүріп бірге қартайған ерлі-зайыптылардың өзара жарастықтары туралы. Жаныңдағы сүйікті жарыңды бағалау, оның қадірін түсіну аса маңызды екені туралы ойлар қозғалады. Бірақ режиссер Ильсур Казакбаев (Башқұртстан) қойылымды трагикомедиялық биікке көтере алмаған. Спектакль бір сарынды баяндауға құрылып, тұрмыстық драма деңгейіне түсіп кеткен. Актерлер қанша тырысқандарымен де қойылымның екпін-ырғағы бір қалыптан өзгерген жоқ.
Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының «Йерма» қойылымын фестиваль қатысушылары мен көрермен қауым әрқилы қабылдады. «Йерма» деген сөздің мағынасы испан тілінен аударғанда «жеміссіз», «тұл», «бедеу» деген мағынаны білдіреді. Сондықтан да бұл спектакль бедеу әйелдің тағдырын көрсетуге құрылған. Дина Жұмабай қай шығарманы қолына алса да сахналық тың идея, басқаша көркемдік үлгі-үрдіс, көзіміз үйрене қоймаған пластикалық шешім тауып, кейіпкерлердің жан дүниесіндегі сезім шарпылыстарын актерлердің ойыны арқылы жеткізуге көңіл бөледі. Бұл қойылымның сыртқы пішіні де бөлек. Спектакль оқиғасы сахнаның үстіне жайғасқан көрермендердің алдында ойналды. Режиссер топырағы бұрқырап терең қазылған төртбұрышты көрге бірнеше семиотикалық мағына сыйдырған. Бастапқыда көр – Йерма мен оның күйеуі Хуан екеуінің отауы болып елестейді. Олардың арасында бала жоқ болса да әдемі жарастық бар. Әйелі күйеуін жұмысқа қимастықпен шығарып салады. Уақыт өте келе баласы болмай шарқ ұрған Йерма өз үйінде нағыз тұтқынға айналып, жаны ышқынады, психологиялық күйзеліске тап болады.
Дина Жұмабай алғашқы сахнадан бастап көрдің шетімен жүріп келе жатқан Йермаға «әлди, әлди» деген сөзді айтқызып, көрермен назарын қойылымның басты мәселесіне бұрады. Сахналық жарық пен музыка да спектакльге ерекше серпін беріп, кейіпкердің контрастық хал-күйін жеткізуге мол септігін тигізді.
Йерма рөліндегі А.Рахат өз кейіпкерінің психологиялық толғаныстары мен ой ағымының даму үрдісін, яғни оның күйеуіне, төңірегін қоршаған адамдарға деген қарым-қатынасын, күйзелісінің асқыну себептерін шынайы бейнеледі. Актрисаның Йермасы эмоциялық желіде өте әсерлі өріліп, шатасқан ойлардың шырмауына маталған әйел үшін бедеуліктің жазылмас дертке айналғанын жүріс-тұрысынан, сөйлеген сөздерінен және сәт сайын құбылатын мұңды жүзімен көрсетті. Мұның ақыры балалы болғысы келмеген күйеуін тұншықтырып өлтіруге жеткізген трагедиялық жағдайға ұласқанына сендіре алды.
Е.Отарбаевтың Хуаны аса байсалды, өз кәсібіне берілген адам болып бейнеленді. Әйелінің бетін қақпайды, бірақ сыртқа шығып, басқалармен араласуына қарсылық білдіреді. Ішкі дүниесі қайғы мен зарға толған әйелінің бала туралы сөздерін жүре тыңдап, немқұрайдылық танытады. Сонымен қоса актер Хуанның қызғанышы мен секемшілдігін Виктормен кездесетін сахналарда ашуға күш салды. Бірақ режиссерлік шешімде Йерма мен Виктордың арақатынасы анықталмаған. Содан болар, бұл кейіпкерді сомдаған Қ.Төлен оқиғаға араласа алмай, үнемі бөлектеніп жүрді.
Тұтас алғанда спектакльде актерлік ансамбль мықты болды. Шағын рөлдердің өзі сахналық айқындылығымен, даралығымен шығарманың көркем идеялық мазмұнын ашуына мол ықпал етті. Атап айтқанда, Д.Шымырбаева (Мария), Г.Қазақбаева (1-кемпір), К.Белжанова (2-кемпір), К.Байтілеуова (1-әйел), М.Қонысқызы (2-әйел), Н.Әбілқиясқызы (3-әйел) өз кейіпкерлеріне лайық мінез тауып, орындаушылық өнер тұтастығын көрсетті.
Бұл қойылымнан кәсіби өнерге тән сахна мәдениетін, режиссер мен актерлердің тандемін, театрдың күрделі драматургиялық туындыны меңгере алатын шығармашылық өресін байқадық. Спектакль «Үздік актерлік ансамбль» жүлдесімен марапатталды.
Фестивальдың үшінші күні Қырғызстан Республикасының А.Жайнақов атындағы Баткен облыстық музыкалық драма театры С.Раевтың Ш.Айтматовтың «Ғасырдан да ұзақ күн» романының желісімен жазылған «Маң» деп аталатын драмасы бойынша қойылған спектаклін көрсетті.
Режиссер Н.Әбдіқадыровтың бұл қойылымынан жаңалықтың нышанын байқамадық. Сахнада өтіп жатқан оқиғалар режиссер тарапынан айқындалмағандықтан да оның көркемдік-идеялық мазмұны түсініксіз болды. Өлген адамның мүрдесін кілемге орап алып, әрі-бері сандалған көпшіліктің қимыл-қозғалыстары қайталана берді. Қойылымнан режиссердің өзіндік қолтаңбасын, актерлердің шама-шарқын барлай алмадық. Ең бастысы, шығармаға бүгінгі талап тұрғысынан келу жетіспейді. Біздің қазіргі өміріміздің өнерден мазмұндылық пен күрделілікті, шығармашылық жауапкершілікті талап ететіні ескерілмеген.
Иран театры мәдени шараға Еврипидтің «Электра» трагедиясын алып келіпті. Спектакль бос кеңістікте декорациясыз, музыкасыз және реквизиттердің көмегінсіз ойналды. Кейіпкерлердің бөлмелері еденде шартты түрде ақ бояумен сызылған. Электра мен Клитемнестра, Ифигения үстеріне ұзын көйлек киіп, бастарына жаулық салған. Актрисалардың бет-жүздері анық көрініп, сөздері нақты естілді. Қойылым Электраның жыл сайын өзінің туған күнінде қорқынышты жағдайлар бола беретіндігін айтып, сотқа шағымданғанын мәлімдеуден басталады. Ол әкесін өлтірген адамды тауып, жазалауды талап етеді. Осыдан кейін қатысушы кейіпкерлердің барлығы да жоғарыда отырған көзге көрінбейтін тергеушінің сұрақтарына жауап береді.
Режиссер Мостафа Насири этюдтік тәсілдерді қолданып, кейіпкерлердің іс-қимылдарын пластикалық әрекет арқылы көрсетіп отырды. Қойылым соңында Электра әкесінің өліміне қатысты барлық шындыққа көзін жеткізеді. Сахналық шығармада адам өмірінің тым шектеулі екені және кім қандай қылмыс жасаса да бір Алланың алдында түбі жауап беретіні туралы жалпыға белгілі ақиқат айтылды. Бұл спектакльден режиссерлік жаңалық көрмесек те актерлік ойындар өз ерекшеліктерімен дараланып, Агамемнонды сомдаған Жалал Шахбазнезадқа «Үздік екінші пландағы ер адам бейнесі» жүлдесі тапсырылды.
Бұдан кейін Г.Әлиев атындағы Тбилиси Әзербайжан кәсіби Мемлекеттік драма театры П.Нуралиевтің «Мен өлгенде, жылама» («Не плач, когда я умру») деген психологиялық драмасы бойынша қойылған спектаклін көрсетті. Өкінішке қарай, аталған қойылымнан режиссер Т.Вали-Заденің көркемдік қиял жүйріктігін, спектакльдің пластикалық үлгісін шешудегі ізденісін көре алмадық.
Ақмола облыстық орыс драма театрының «Бекетші» («Станционный смотритель») қойылымы фестивальдың сайыстық сәнін келтірген көркемдік шоқтығы биік мәдени жаңалық деп бағаланды. Спектакль режиссері алыс-жақын шетелдерге есімі жақсы таныс «Алтын маска», «Алтын Софит» жүлделерінің иегері Тимур Кулов (Татарстан режиссері) бұған дейін де аталған театр ұжымымен ортақ тіл табысып, М.Әуезовтің «Көксерек» туындысын сәтті қойған еді. Оның аталған спектаклі бірнеше театр фестиваліне қатысып, жүлделі орындарды иеленген болатын.
А.С.Пушкиннің белгілі повесі негізінде сахналанған бұл қойылым алғашқы көріністен-ақ көрерменді бірден қызықтырып әкетеді. Ат қорада тұрған жылқылар өздерінің қожайыны, бекетші Самсон Вырин мен оның қызы Дуня туралы әңгімелейді. Бір кездері осы бекетте қызу тіршілік болғанын тамсана айтысып, олардың тағдырына қатысты өздерінің әрқилы көзқарастарын білдіреді. Т.Кулов бүгінгі технологияның бар мүмкіндігін пайдаланып, аса динамикалы қойылым тудырған. Спектакльдің жарығы, музыкасы, лэд экран арқылы автор түсініктемесі мен әр көріністің қайда өтіп жатқаны туралы жазулардың шығып тұруы көрерменді кинофильм көріп отырғандай әсерге бөлейді. Декорация қызметін атқарған чемодандар оқиға барысында біресе ат қораға, біресе үй жиһазына, ең соңында құлыптасқа айналады.
Орындаушылардың барлығы да: Самсон Вырин – В.Овчиников, Дуня – О.Гречанникова, Минский – Т.Валиев, Әйел – Н.Джунусова, Қайыршы – А.Егорин режиссер ой-тұжырымының сахналық желісіне бағындырылып, бірнеше рөлді қатар ойнай алатын шеберліктерін көрсетті. Актерлер біресе аттардың, біресе адамдардың рөлдеріне лезде ауысып, театрлық шарттылық аясында еркін қимылдады.
Режиссерлік оқылымда әкесінің жанында жүрген Дуняның бір күні бір күнінен аумайтынын және бүкіл үйдің шаруасын жалғыз өзі атқаратынын чемодандарды біресе жиып, біресе құлату арқылы әдемі шешкен. О.Гречанникованың Дунясы алғашқы сахналарда өте қарапайым, елгезек қыз болып бейнеленеді. Әкесінің арқасына отырып, мәз болып жүрген әрекетінен оның балалығы байқалады. Ал жігітпен жолыққаннан кейін оның мінезінің бірден өзгергенін актриса нанымды ашты. Дуня өзіне сөйлеп жүрген әкесіне емес, жігіттің сұрағына жауап беріп, соған көп көңіл бөледі.
Кейіпкерлердің хал-ахуалы мен сезімдерін ішкі экспрессиямен жеткізуді басты нысана еткен режиссер әрбір қимыл мен әрекетке мол мағына сыйдырған. Айталық, Минскийдің үйіне келген соң үлде мен бүлдеге оранған Дуня күйеуі тарту еткен қызыл туфлимен бастапқыда жүре алмай бірнеше рет шалынып, ақыры бойын тіп-тік ұстап жүріп кетеді. Режиссер бұл арқылы Дуня тағдырының басқа арнаға бұрылғанын нақты ұқтырады. Сол сияқты әкесі қызын көруге зар болып, қақпа сыртында отырса ол би үйреніп жатады. Режиссер осылайша оның өз бақыты үшін күресіп жатқанын параллельді орындалып отыратын әрекеттер арқылы көрсеткен.
Тұтас алғанда, спектакль әке мен бала арасындағы күрделі қайшылықтарды көтеріп, көрермен қауымға ой салатын әрі қызыға көретін дүние болып шыққан. Сондықтан да қойылым фестивальдың «Үздік спектаклі» атанып, Гран-приге және өзінің режиссерлік көркемдік шешімдерімен тәнті еткен Т.Кулов «Үздік режиссер» жүлдесіне қол жеткізді.
Фестиваль бағдарламасынан тыс Н.Жантөрин атындағы Маңғыстау облыстық музыкалық драма театры Ә.Кекілбайұлының «Күй» мен «Аңыздың ақыры» шығармалары негізінде құрастырылған «Күй» (реж. Г.Мирғалиева) деп аталатын спектаклін көрсетті. Театр репертуарында бірнеше жылдан бері жүріп келе жатқан қойылымда актерлер еркін көсілді. Көпшілік сахналарының мазмұны терең, тілі айқын әрі жинақы болды.
Қ.Қуанышбаев атындағы Қазақ ұлттық академиялық музыкалық драма театрының «Қарагөз» (авт. М.Әуезов) спектакліне ақтаулық көрермендер ағылып келді. Залда ине шаншар орын болған жоқ. Г.Мирғалиева пьесаның бұрынғы дәстүрлі сахналық шешімдерін назарында ұстай отырып, трагедияны психологиялық бағытта шешуге ұмтылғаны бірден байқалды.
Мұндағы Әнуар Бектастың Сырымы жастықтың отына лапылдаған, өткір мінезді жігіт болып кескінделді. Жас актер өнер адамына лайықты көңіл күй толғаныстары мен ой арпалыстарын да сенімді бедерледі. Кейбір тәжірибе тапшылығы қылаң беретін сәттері де болды. Автор суреттеген «Жаланған ер, жалындаған ақындық» қасиеттерін көрсететін монологтерді айту кезінде әлі де болса іздене түскені жөн.
Қарагөз рөлін ойнаған Ақмарал Танабаева жас қыздың психологиясын, мінез ерекшелігін жете түсінген. Ол басында бостандығы мен еркі жоқ арудың шарасыздығын, Сырымға деген махаббатының кіршіксіздігін нанымды ашты. Жігітпен қоштасатын сахнада көздері жасқа толып, іштей егілуін де әсерлі жеткізді. Қарагөздің жынданатын сахналарында актриса артық қимыл-қозғалыстарға, орынсыз айқайға бармайды. Бірақ орындаушының тұңғиыққа тесіліп қараған көздерінен, селт етіп шошынуынан, жүйке жүйесі бұзылған жанның ішкі қасіреті сезіледі. Есінен адасып, жүдеп-жадап отырса да актриса қыздың тектілігін, мінезінің жұмсақтығын, әлдекімнен көмек сұрағысы келген дәрменсіздігін сыртқы келбетімен анық байқатады. Қысқасы, Қарагөзді актрисаның шығармашылық өмірбаянына келіп қосылған елеулі табысы деп бағалаймыз.
Сахна майталманы Майра Омар сомдаған Мөржан бүкіл бір рулы елді ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап отырған ақылы мен айласы қатар жүретін көпқырлы тұлға болумен бірге Қарагөздің жанашыр анасы болып бейнеленді. Актриса алғашқы сахнадан бастап қызына жаны ашитын қамқор ананың мазасыздығын, алаңдаушылығын әр қимылымен, сөйлеген сөздерімен жеткізді. Сахналық әрекет пен сөз жүйесін қатар өре білген актриса аса ширақ қимылдап, салт-дәстүрді қызғыштай қорғайтын, ұрпақ болашағын ойлайтын абзал ананың кесек бейнесін жасады. Содан болар, әже үмітін ақтамаған Қарагөз абыройының төгілуін сүйекке таңба деп түсінген Мөржан «жердің үстімен келіп, астымен кететін болдық» деген сөзді айтып көз жұмады. Режиссерлік оқылымда Мөржанның қаза табуы ата-бабаларымыздың «өлімнен ұят күшті» деген қағидасына сай шыққан.
Қойылымда ойнаған Нарша – Б.Сұлтанғазы, Ақбала – А.Жетпісбаева, Жарылғап – Е.Нұрымбет, Жабай – Ж.Төленбаев, Асан – Ұ.Қабыл, Дулат– Е.Жанпейісов, Текті құдағи – Б.Мақсұтова, Тойсары – Н.Сауданбекұлы және бәйбішелер – Г.Қылышбай, А.Нөгербек, т.б. өз рөлдерін толық меңгеріп, мінез ерекшеліктерін ашты.
Спектакльдің музыкасы (композитор О.Дәлелхан) мен би көріністері (хореографы С.Сұңғат) қойылымның ұлттық бояуын қанықтыра түскен. Киім суретшісі М.Қосмағанбетованың жұмысын ерекше бөліп айтқан жөн. Өйткені режиссер кейіпкерлердің жас ерекшелігі мен қоғамдағы орнын киімдер арқылы ашуға ерекше мән бергендіктен де, суретші де мол ізденген екен.
Қорыта айтқанда, театрдың аталған спектаклі ұлттық классикамыздың бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі қойылу үрдісінің жалғасып жатқандығын дәлелдеді.
Сонымен екі жылда бір өтетін «Abish alemi» ІІІ Халықаралық театр фестивалі жоғары деңгейде ұйымдастырылды. Бұл іс-шараның басты мақсаты – алыс-жақын шетелдерден келген театр ұжымдарының бір-бірімен ортақ қарым-қатынас орнатып, өзара тәжірибе алмасуын күшейту. Сол арқылы театрлардың рухани-мәдени деңгейін жан-жақты дамыту болып табылады. Биылғы фестивальдың басты ерекшелігі – барлық театр ұжымы соңына дейін кетпей бірінің жұмысын бірі тамашалады. Халқымыздың заңғар жазушысы Әбіш Кекілбайұлының рухын асқақтату мақсатында тұрақты өткізіліп келе жатқан айтулы фестивальдың көркемдік сапасын күшейту алдағы уақытта жалғаса беретіні сөзсіз.
Бақыт НҰРПЕЙІС,
Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының профессоры, өнертану докторы
