![Ізденіс арқауы – тиімді технология](/media/2025/01/29/zhas-ghalym-sureti.jpeg)
Қазір елімізде жаңа технологияларды меңгеріп, ғылыми зерттеу жұмыстарында батыл қадам жасаған жас ғалымдар жетерлік. Әсіресе биотехнология, IT, машина жасау, экология және медицина салаларындағы зерттеулер еліміздің ғылыми әлеуетін айқындауда маңызды рөл атқарып отыр.
Бүгінгі кейіпкеріміз машина жасау мамандығы бойынша PhD дәрежесін иеленген алғашқы жас ғалымдардың бірі – Аяулым Рахматулина. Ол еліміздегі механика және машина жасау саласында бірден-бір орталық академик Ө.Жолдасбеков атындағы Механика және машинатану институтында жұмыс істейді. Аяулым Бағдатқызы жетекшілік ететін BR21881957 ғылыми жоба «Саумал мен түйе сүтін терең өңдеу технологиясын және вакуумды-мұздатып кептіру жабдығын әзірлеу» деп аталады. Аталған жобаның мақсаты – сапа талаптарына сәйкес келетін жаңа вакуумды-мұздатып кептіру құрылғыларын жасау.
Саумал мен түйе сүті – Орталық Азия өңірінде кеңінен тұтынатын азық-түлік өнімі. Қазіргі уақытта бұл өнімдердің барлық пайдалы қасиетін және балғындығын вакуумды мұздатқыш көмегімен кептіріп сақтауға болатыны зерттеліп жатыр. Біз жоба жетекшісіне «осы жабдықты жасау идеясы қалай пайда болды?» деген сұрақ қойғанымызда, ол былай түсіндірді. «Бұл жабдықты жасау идеясы саумал мен түйе сүтін ұзақ уақыт сақтауға мүмкіндік беретін тиімді технология жасау қажеттілігінен туындады. Саумал мен түйе сүті құрамындағы пайдалы заттарды сақтап, олардың жарамдылық мерзімін ұзарту үшін вакуумдық-сублимациялық кептіру әдісі таңдалды. Бұл технология өнімнің биологиялық және тағамдық қасиеттерін сақтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұл жабдықты әзірлеу отандық өндірісті дамытуға, импортқа тәуелділікті азайтып, агроөнеркәсіптік салада шағын және орта бизнестің дамуына ықпал етеді», деді ол.
Біздің білуімізше, құрғақ сүттің сұйық сүтке қарағанда бірнеше маңызды артықшылығы бар. Ең алдымен, өнім ұзақ сақталады. Осы салаға дендеп жүрген ғалым Аяулым Бағдатқызының айтуынша, құрғақ сүтті өндіру және сақтау технологиясында шешілмеген мәселелер бар. Құрғақ сүт өнімдерінің қаптамасы герметикалық жағдайда сақталмаса, бос ылғалдың пайда болуына байланысты тұздар ериді, лактоза кристалданады, меланоидин түзіледі, нәтижесінде, өнім қараяды және қалдықтардың тіршілік әрекеті үшін қолайлы жағдай қалыптасады. Сондай-ақ жаңадан енгізілген қайталама микрофлора өседі. Бұл жағдай өнімнің сапасының төмендеуіне немесе оның толық бұзылуына әкеледі.
Құрғақ сүт құрамындағы лактоза мен басқа компоненттерге байланысты өте тез ылғал тартып алады. Оның ылғалдылығы әдетте 4-5% шамасында болады, ал кептіру үдерісінде өнімнің 95%-ы ылғалдан бөлініп шығады. Сондықтан салыстырмалы ауа ылғалдылығы 85%-дан аспауы керек. Бұл үшін өнімді ауадан және судан қорғауға мүмкіндік беретін герметикалық орауыш қаптама қолдану қажет. Вакуумды орауыш қаптамасы оттегіні сіңірмейді, яғни өнімнің сапасын сақтап, оның ұзақ сақталуын қамтамасыз етеді.
Аталған жоба жүзеге асса, қандай жетістіктер болмақ? Бұл жөнінде де ғалымның айтары бар. «Аталған бағдарлама жүзеге асқан жағдайда бірнеше маңызды жетістікке қол жеткізуге болады: Саумал мен түйе сүтін вакуумды мұздату арқылы кептірудің жаңа технологиясы мен математикалық модельдері жасалады. Нәтижесінде, халықаралық деңгейдегі ғылыми мақалалар, патенттер мен монографиялар жарияланады. Вакуумды мұздатып кептіру жабдығының прототипі жасалып, ол отандық сүт өндіріске енгізіледі. Бұл технология саумал, түйе сүті ұнтағын өндіруді арттырып, импортқа тәуелділікті азайтады».
Ал осы жоба аясында жаңа ғылыми кадрлар, оның ішінде PhD даярланатынын естіп, қуандық. Бұл еліміздің ғылыми әлеуетін арттырып, халықаралық деңгейдегі беделін көтеруге мұрындық болар жобалардың бірі деуге толық негіз бар. Жобаның нәтижелері отандық өндірісті дамытып, ауыл шаруашылығы өнімдерін терең өңдеуге және экспорт көлемін арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен бірге саумал мен түйе сүтінің кептірілген өнімдері шетелдік нарықта үлкен сұранысқа ие болар деген үміт ұшқыны да жоқ емес.
Аяулым Рахматулина бүгінде АҚШ-тағы Урбана-Шампейндегі Иллинойс университетінде ғылыми тағылымдамадан өтіп жатыр. Өз жобасы барысында ол үлкен деректерді өңдеу және машиналық оқыту әдістері бойынша тәжірибе алмасып, зерттеу жүргізуде. Бұл зерттеу жобасы вакуумды мұздату технологияларын оңтайландыру үшін деректерді талдау мен болжау құралдарын тиімді қолдануға мүмкіндік берді. Урбана-Шампейндегі Иллинойс университетіндегі тәжірибе ғылыми зерттеу жұмыстарында қолданылатын озық технологиялар мен құралдарды пайдалануға да жол ашады.