Сұхбат • 29 Қаңтар, 2025

Жандос Әубәкір: Мақсатымыз – жаңа буын абайтанушыларды қалыптастыру

140 рет
көрсетілді
12 мин
оқу үшін

Биыл хакім Абайдың туғанына 180 жыл толады. Бүгінге дейін абайтану сала­сында қандай жетістіктер бар, қазір нендей жұмыстар атқарылып жатыр және ақын мерейтойы қалай аталып өтпек? Осы сауалдарға жауап алу мақсатында Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті жа­нын­дағы «Абай академиясы» ғылыми зерттеу институтының директоры, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Жандос Әубәкірмен сұхбат­тастық.

Жандос Әубәкір: Мақсатымыз – жаңа буын абайтанушыларды қалыптастыру

– «Абай академиясы» ғылыми зерттеу институтының жұмысы тура­лы ­айтып өтсеңіз. Осыған дейін қандай жобалар іске асырылды? Негіз­гі мақ­сат-міндет­теріңіз не?

ва

– 2019 жылы халқымыздың ұлы пер­зенті Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойы қарсаңында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың тапсырмасына сәйкес Еуразия ұлттық университетінде «Абай академиясы» ғылыми зерттеу инс­титуты құрылды. Президенттің «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан», «Абай – рухани реформатор» бағдарламалық мақалаларында көрсетіл­ген стратегиялық маңызы жоғары міндет­терді орындау – академияның негізгі бағыты. Ал «Абай Құнанбайұлы және қазіргі қазақстандық қоғамның басым­дықтары», «Абай – әлемдік мәдениеттің тұл­ғасы» бағыттары бойынша ақын­ның тұлға­сы мен мұрасын жаңа заман контекс­тінде зерттеу, Абайтанумен айналысатын ғылыми зерттеу орталықтарын академия төңірегіне топтастыру, Абайды – әлемдік деңгейдегі кемеңгер тұлға ретінде насихаттау, абайтанудың жаңа буын мамандарын қалыптастыру – басты мақсатымыз.

Қысқаша ғана атқарылған жұ­мыстарға тоқталсақ, академия осы­ған дейін арнайы сериялармен 90 ғы­лыми-танымдық кітап дайындап, жарық­қа шығарды. Бұл жалаң цифр емес. «Абай шығармашылығы және қазіргі қазақ әдебиетінің қалыптасуы», «Абай шығармаларының тілі және қазіргі тіл білімінің өзекті мәселелері», «Абайдың шығармашылық мұрасы­ның тарихи-этнографиялық контексі», «Абай мұрасы және қазақстандық қоғамның мәдени құндылықтары», «Абай шығармашылығы және қазіргі Қазақстанның мәдениет­ара­лық ынтымақтастығы», «Абай­дың қо­ғамдық-саяси көзқарастары және «Халық үніне құлақ асатын мем­ле­кет» тұжырымда­­­масы», «Абай мұрасы контексінде қазақстан­дық пат­рио­тизмді қалыптастыру», «Абай дүние­танымы және қазіргі қоғамдағы дін­нің рөлі», «Абай дүниетанымының этика-философиялық көзқарастары», «Абайдың «Толық адам» ілімі және қоғам­дық сананы жаңғырту», «Абайдың дүние­танымы және қазіргі өркениетті қоғам идеологиясы» т.б арнайы 15 бағыт­тан тұратын зерттеу еңбектердің бар­лығы да жаңашылдығымен, абай­тану­дың өзекті тақырыптарына арнайы жазыл­ған даралығымен ерекшеленеді. Осы «Абай академиясы» жобасы бойын­ша жарық көрген еңбектердің авторлары – елімізге танымал белгілі абайтанушы, әде­биет­танушы ғалымдар. Абай мұра­сына арналған осындай ауқым­ды жоба елімізде бұрын-соңды бол­ма­ған­дығының өзі академия жұмыс­тарының басты жаңа­лығын айқын­дай түседі. Абай Құнан­байұлы­ның шығармашылық мұра­сын елдік мұрат­тың темірқазығы ретін­де таныту, ұлттық ұстынымызды іздеген көптеген ұрпақтың басын бірік­тіре­тін мәңгілік рухани тірек ретінде наси­хаттау бағытында 30 әлеуметтік-таным­дық кейс дайындалды. Сондай-ақ «Абай Құнанбайұлы және қазіргі қазақ­стандық қоғамның басымдықтары» бағы­тымен арнайы салалар бойынша елі­міз­дің барлық 17 облысында және рес­пуб­ликалық маңызы бар Астана, Алматы, Шымкент қалаларында әлеу­мет­тік сауалнама жүргізілді. Зерттеу нәти­жесінде «Толық адам» ғылыми-таным­дық кешені әзірленді. Онда көрнекті абайтанушы ғалымдардың акаде­мия­лық бейнедәрістер топтамасы, Абай Құнан­бай­ұлының шығармашылық мұра­сын наси­хаттайтын онлайн кітапхана, ақын қара­сөздерінің аудиоқоры, «Толық адам» кон­цеп­циясы бойынша Абай шы­ғар­­­маларының бейнеқоры, ғылыми-та­ным­­дық мақалалар топтамасы, «Ыстық қай­рат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» тақы­ры­­бын­дағы ақынның даналық сөздерінің жиын­­­тығы әзірленді. Сонымен қатар шетел­­дерде Абай орталықтарын ашу ісінен де тысқары қалмадық. Олардың ашы­­луына септігімізді тигізіп, салтанатты жиындарға қатысып, академия кітап­та­­рын түрлі мемлекетте насихаттап жүрміз. Болашақта да алыс-жақын шетел­­дердегі «Абай іскерлік-үйлерімен» қарым-қатынасымыз дами беретіндігі сөзсіз.

– Институт тарапынан ғалымдары мен зерттеушілері үшін қандай қолдау көрсетіліп жатыр?

– «Абай академиясы» ҒЗИ 2020 жылы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық уни­верситетінің өз қаржыландыруымен зерт­теу жұмыстарын жүзеге асырса, 2021-2024 жылдар аралығында Ғылым және жо­ғары білім министрлігі Ғылым коми­те­ті­нің тапсырысы негізінде арнайы жобаны орын­­дады. Бұл қысқа мерзімдегі жеткен жетіс­­ті­к­теріміз – мемлекеттік дәреже­дегі қол­­дау­д­ың үлкен нәтижесі. Осы уақыт ара­­лы­­ғында қаншама сүбелі зерттеу еңбек­тер жа­зылып, жарық көрді. Абайтану сала­сына жаңа зерттеушілер қосылды. Бұл абай­­та­ну­дың жаңа бір кезеңінің нәтижелі де іргелі бастамасы болды. Болашақта да осын­­дай қолдау жалғасын табарына сенеміз.

– Жандос аға, Абайтану – күрделі әрі терең ғылым. Хакім мұрасын зерделеу­ге не түрткі болды?

– Өзім Шыңғыстауда, Абай туған елде дүниеге келгендіктен ақын мұрасы маған өте ыстық. Көкбай атындағы орта мектепті тәмамдаған соң, қазақ тілі мен әдебиеті мамандығын таңдап, Семей қаласындағы қазіргі Шәкәрім атындағы университетке оқуға түстім. Сол жылдары Абай мұрасына қатысты әжем Шәрбан Ботағазықызынан жазып алған естелік-әңгімелерім облыстық газеттерде басылды. Студенттік шағымнан бас­тап, республикалық конференцияларда Абайдың ақын шәкірттері туралы баяндама жасап, ғылыми мақалаларым түрлі жинақтарға ене бастады. Сол уақытта ұстазым, белгілі ғалым Арап Еспенбетов Көкбай тақырыбын терең зерттеу қажеттігін ұсынды. 1999 жылы «Көкбай Жанатайұлының әдеби мұрасы» атты тақырыпта кандидаттық диссер­та­циямды сәтті қорғадым. «Абайдың мем­лекеттік тарихи-мәдени және әде­би-мемориалдық қорық-музейін» бас­­қар­ған кезеңде де хакім мұрасы – зерт­теуіміздің негізгі нысанасы еді. 2021 жыл­дан басталған «Абай академиясы» ғылыми зерттеу институтының директоры қызметім де тікелей Абайдың мұрасы бағытында. Яғни қазіргі таңда хакім өмірі мен шығармашылығын зерделеу жұмыстарын жалғастырып жатырмыз. Себебі ұлы ақынның өсиет-өнегесін насихаттау – қасиетті борышымыз.

– Осы орайда алғашқы абай­та­ну­­­шылардың бірі Қайым Мұха­­мед­­­хан­­ұлынан бата алған сәтіңіз туралы баян­дап беріңізші.

– Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихында, абайтану саласында Мұхтар Әуезовтің адал шәкірті, ғалым, қалам­гер Қайым Мұхамедханұлының орны айрықша екені баршаға аян. Семей мемлекеттік университетіне түскеннен бастап, осы ұлы ұстазбен бір дидарласып, ақыл-кеңесін тыңдап, батасын алсам ғой деп армандайтынмын. Ол кісі университетте дәріс беретін. Алайда біз оқуға түскен кездері Қайым ағаны Абайдың 150 жылдық мерейтойының дайындығына, яғни Абай шығармаларының екі том­дық академиялық жинағын құрастыру ісіне және «Абай» энциклопедиясын шығарушылар алқасына кеңес беру, редакциялық басқару мақсатында арнайы Алматыға Ғылым академиясына шақырылған еді. Осылайша, біз Қайым ағаның дәрісін тыңдай алмадық. Жыл­дар жылжып өте берді. Университетті тәмам­дап, аспирантураға түскен соң, Көкбай ақынның әдеби мұрасын зерттеу­ге кірістім. Архив деректерін жинақтау мақсатында Алматы қаласына ғылыми іс-сапармен келіп жүрдім. Ойымда Қайым ағаға жолығып қалар ма екенмін, Көк­бай туралы жазғандарынан бөлек, өзге де естелік, тың мағлұматтары бар ма екен, сол жөнінде сөйлессем ғой деп жүрдім. Бір күні М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының сирек қолжазбалар қорында әдебиеттанушы ғалым Тұрсын Жұртбайды жолықтырдым. Ол кісіге ойымдағы арманымды да жеткіздім. Тұрсын аға ұсыныс, тілегімді қуана, оң қабылдап: «Көкбайды зерттейтін адам ең бірінші Қайымның ақыл-кеңесін алуы керек. Жассың. Мұхамедхановтың батасын алсаң, жолың да ашылады. Жүр, кеттік», деп Алматының жоғарғы жағындағы еңселі көпқабатты үйде тұратын Қайым ағаға ертіп барды. Ол кісі бізді қуана қабылдады. Тұрсын ағаны ерекше сағынып қал­ғанын байқадым. Абай, оның әдеби ортасы, Мұхтар Әуезов, өзге де ұлы ақын­ға қатысты зерттеуші ғалымдар жөнін­­де сүбелі әңгімелер айтылып, Тұр­сын ағаға сырын ақтарды. Маған да біраз ақыл-кеңесін айтты. Көкбайдың шығар­машылығын жеке диссертациялық жұмыс ретін­де қарастырып жатқанымызға оң пейілін білдірді. Ең бастысы, Қайым аға­ның ақ батасын алдым.

– Абай Құнанбайұлының 180 жыл­дық мерейтойына орай осы жылы қандай іс-шаралар атқарылмақ?

– «Абай академиясы» ақын мұра­сын зерттеуді атаулы кезеңдерде ғана емес, күнделікті уақытта да назары­нан тыс қалдырмайды. Әйтсе де, биылғы 180 жылдық мерейтой кезі ауқымды жұмыстардың атқарылуымен ерекше­ле­нетіні сөзсіз. Ең негізгісі, осы жылы абайтанушы ғалымдар жөніндегі үл­кен сараптамалық еңбекті дайындау үстіндеміз. Одан бөлек, еліміздегі және шетелдегі «Абай» орталықтарымен біріккен іс-шаралар ұйымдастырылады. Биыл әлемнің әр түкпіріндегі «Аbai uii» мәдени-іскерлік үйлерімен байланыс жандана түсіп, кешенді жобалар жоспарланып отыр. Белгілі қылқалам шеберлерінің Абайға, қазақ қоғамына қатысты суреттері қоса берілген «Абай даналығы» атты альбом-кітап енді тек қазақ тілінде ғана емес, түрік, орыс, ағылшын тілдерінде жарыққа шықпақ. Осы альбомның таныстырылымын бір­неше мемлекетте өткізбекпіз. Бұл – 180 жылдық мерейтой кезіндегі ізгі шаралардың бірі болары анық. Бұдан бөлек, «Abai TV» арнасымен өзара меморандумның негізінде Абайға қатысты тарихи жерлер туралы арнайы жобаны бірлесіп дайындап, «Абай академиясы» сериясымен шыққан ғылыми-танымдық еңбектер бойынша хакім мұрасын зерт­теуші ғалымдар­дың дәрістерін ел назарына ұсынамыз. Мемлекет басшысы: «Біз Абайдың «толық адам» тұжырымын қайта зерделеуіміз керек. Бұл бағытта ғалым­дарымыз тың зерттеулерді қолға алуы қажет. «Толық адам» концепция­сы, шындап келгенде, өміріміздің кез келген саласының, мемлекетті басқару мен білім жүйесінің, бизнес пен отбасы инс­титуттарының негізгі тұғырына айна­луы керек», деп нақты тапсырма бер­гендіктен, 2025 жылы «Абай академия­сы» «Толық адам» ілімін зерттеу бағы­тында ғана емес, жан-жақты насихаттау жұмыс­тарын да жандандыра түспек. Абай Құнанбайұлының шығармашылық мұра­сына талдау жүргізу арқылы заманауи мультимедиялық технологияларды қолдана отырып, «Толық адам» ғылыми-танымдық кешенін қалың жұрт­шылыққа таныстыру жоспарланып отыр. Халықаралық конференциялар, сим­по­зиумдар мен дөңгелек үстелдер, тақы­рыптық семинарлар мен кездесулер өткізу де назардан тыс қалмақ емес. Абай­ды әділетті Қазақстанның бренді ретінде кеңінен таныстыру бағытында «Абай академиясы» өз жұмысын әрі де жан-жақты жалғастыра бермек. Бұл – біздің, бүгінгі ұрпақтың қастерлі борышы.

– Әңгімеңізге рахмет.

 

Әңгімелескен –

Бекзат ҚҰЛШАР,

«Egemen Qazaqstan» 

Соңғы жаңалықтар

Жұмысшы мамандықтарға сұраныс жоғары

Жұмысшы мамандықтар жылы • Кеше

Шебер дәнекерлеуші

Еңбек • Кеше

Мал баққанға бітеді

Еңбек • Кеше