Шаһидолла шапағаты

Ом­быдан бері қарай ертедегі Мұздыкөл, Тереңкөл, Ұрық болыс­тары мен Ресейдің Новосібір облы­сының көптеген жерін қосып алғанда, бұл өңірді «Сары­шұ­бар елі» деп атаған. Сары­шұбар деп аталуы даладағы шоқ-шоқ болып өсіп тұрған ақ қайың то­ғай­ларының алыстан қара­ғандағы көрінісінен шыққан. Сонау жау­гершілік заманда Абы­лай хан осы жерге келгенде: «Сары­арқа­дан шығып созылып жатқан Сары­шұбарым! Сайын даланың сайып қырандарын­дай найзасын қолына алып тұр­ған ақ қайыңды өлкем. Қазаққа пана болдың, қолдан қолға өтіп, енді қазақпен құтың кірген, жай­қалып жасарып тұр екенсің. Сары­­шұбарланып бөлек-бөлек, шоқ-шоқ ел қылмай халқымды бір­­лігіңнен айыра көрме, қасиетті мекенім», деп тілек тілеген екен.

Біз сөз етпек болып отырған діни ағартушы Шаһидолла (халық аузында Сейілдә деп аталған) Түйтебекұлының есімі көптеген тарихи құжатта, ел аузындағы аңыздарда сақталған. Хазіреттің туғанына биыл 150 жыл толып отыр. Туған елі – Тереңкөл ауданы биыл әйгілі жерлесімізді ұлықтап, басына кесене тұрғызды. Ислам діни орталықтарынан білім алып, бар жиған рухани байлығын өзі ашқан медреседе шәкірттеріне үйреткен ағартушының мерейтойына орай, ауданда облыстық ғылыми конференция ұйымдастырылды.

Ғалым-әдебиетші Серікқазы Қорабай жазып келтіргендей, Шаһи­долла Түйтебекұлы текті әулеттен шыққан. Бесінші атасы Есенқұл батыр (ел арасында Жалаң­бас батыр деп аталған) жоңғар шапқыншылығына қарсы соғыста ерлігімен ел даңқына бөленген тарихи тұлға. Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде және оның айналасына жерленген 67 батыр тізімінде «Уақ Әжібекұлы Есенқұл (Жалаңбас) батыр ‒ 1690–1766 ж.» деп көрсетілген. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының жазбаларында Сейілдә қажының бабасы Жалаңбас батырдың ата-тек шежіресі таратып берілген. Бұл туралы ғұламаның 20 томдық шығармалар жинағының қазақ шежіресіне арналған 10-томында бар.  Соған қарағанда Шаһидолла Түйтебекұлы Мәше­кеңді ұстаз тұтып, жақын аралас­қанға ұқсайды. Шежіре деректерді де өзі туған ауылына немесе өзі салдырған мешіт-медресеге ол кісі келгенде берген сияқты. Мәшекең де Ертіс өңірін қоныс еткен уақтар арасынан Сейілдәның ата-бабаларын ғана таңдап, шежіреге жеке енгізуі бекер болмаса керек.

Кеңестік қызыл саясат өткен тарихты ұмыттырып, дінге ты­йым салған зұлмат тұста хазіреттің мешітін бұздырып қана қоймай, өзін де ескіліктің насихатшысы ретінде қарастырып, ұрпақ санасынан өшіруге тырысты. Соның салдарынан абыздың артында қалған мұрасы ‒ мол кітап қоры мүлдем құр­тылды, ол туралы архив, құжат деректері жойылды.

Жазушылар одағы­ның мүшесі, Павлодар облыстық Бұқар жырау атындағы әдебиет және өнер музейінің басшысы Ербол Қайыров жуықта ағартушы жа­йында «Шаһидолла шапағаты» атты кітап шығарды. Онда архив­тік мәліметтер келтіріліп, діни тұл­ғаның еңбегі кеңінен көрсетілген.

«Шаһидолла Түйтебекұлы 1906 жылы Уфа қаласындағы «Ғалия» мед­ресесіне оқуға түседі.  ХХ ғасыр басында аталған медресе татар ұлты мен түркітілдес мұсылман ха­лық­тарының білім алатын үлкен ордасы болды. Онда ұлтымыз­дың бір­қатар бетке ұстар азаматы білім алған. Осы толқынның арасында ұлтымыздың аяулы ұлдары Мағ­жан Жұмабаев пен Бейімбет Май­лин де болды. Медресе шә­кірт­­­тері діни сауат ашып қана қой­­май, физика, жағрапия, алгебра сынды пәндердің де тере­ңіне үңілген. Сейілдә қажы кейін Қазан қаласында  білімін же­тіл­ді­ріп, құран тәпсірінен емтихан тапсырып, хазірет атанған. Шы­ғыс тілдерін меңгерген бі­лім­ді діни ұстаз. Қажылыққа екі мәр­те барып келген.  Оның та­был­ған қолжазбасына қарап, оның жан-жақты білімді, тіпті сонау ға­сыр­лар­да түркітілдес халық­тар арасын­да ең мәдени тіл боп са­налған шағатай тілін де жетік мең­гер­генін аңғарамыз. Он алты беттік қол­­жаз­басының басым көпші­­лі­г­і осы шағатай тілінде жазылған. Астана қаласын­дағы шығыс­танушы ға­­лымдарға оқы­­­тып, біраз дүние бо­­йынша түсініктеме де алдық. Онда ел арасында «молда қажы» атан­­ған атамыз  діни ағартушы ғана емес, ем-дом жасаумен айна­лыс­­қанын байқаймыз. 1911 жылы ол Терең­көл болысының имамы болып сайланады. Ел арасынан шә­кірт жинап, медресе ашқан. Мед­ресе 12 бөлмеден тұрыпты. Одан кейін айналасына иманды әрі дәулетті адамдарды тартып, мешіт салады», деп әңгімеледі кітап авторы.

Ел ішінде мынадай бір аңыз бар: Алла үйінің құрылысына біреулер ақшалай қолдау білдірсе, енді біреулер алтын білезігін, алқасын, сақинасын берген екен. Құрылысшылар мен ұсталар елдің көмегімен жиналған алтынды бал­қытып, одан мешіт күмбезінің басына орнататын айшығын жасай­ды. Сейілдә қажы қырық күн, қырық түн құран оқып, қырық бірін­ші күні әлгі айды мешіт күм­безіне орнат­­қан. Дәл сол күні күн­батыс­тан ала­пат өрт шығып, ауыл­ға жа­қындайды. Қажы атамыз қо­лы­на Құранын алып оқып, Алла Таға­ла­дан алапат өрттің басы­луын тілеп жалбарынады. Құдайдың құді­ре­тімен тілегі орындалып, ел-жұрт өрт­тен аман қалыпты. Содан кейін ел арасында «Сейілдәнің қырық бірі» деген сөз қалған. Алайда мешіт пен медресенің тағ­ды­ры көпке бармады, кеңес билігі ке­зінде бұзылып, материалдарын мек­теп салуға пайдаланған екен. Сол тұста күмбездегі алтын ай жоға­лып кеткен.

«Шаһидолла Түйтебекұлының өмір сүрген кезеңі қазақты орыс­тандыру саясаты жүріп жатқан ең бір қиян-пұрыс заман еді. 1822 жылы қазақ жерінде хандық билік жойылса, 1869 жылы шығарылған заң бойынша жер мемлекеттікі деп жариялады Ресей империя­сы. Қазақты биліктен айырған соң орыстың шығыстанушы ғалым­дары дінімізге ауыз салды. Біздің тілімізді алғаш зерттеген Радлов, Остроумов секілді ғалымдардың түпкі пиғылы да теріс болғаны белгілі. 1865 жылы орыс миссионерлерінің қоғамы құрылады. Оның миссиясы да Ресей империясы құрамындағы шығыс халықтарын орыстандыру еді. Ал 1895 жылы қазақ миссио­нерлер қоғамы құрылып, Павло­дар, Семей жерлерінде бел­сенді жұмыс істей бастаған. Олар­дың қазақты шоқындыру саясатына қарсы тұрып, асыл дінімізді, тіліміз бен ділімізді сақтап қалу жолында күрес жүргізіп, ғұмырларын сарп еткен Сейілдә хазірет секілді діни қайраткерлердің еңбегі ерен еді. Патша өкіметі қазақ жерін­дегі мешіт-медреселердің өркен жаюы­на қысымшылық жасап келді. Сондай түрлі кедергіге қара­мас­тан Сейілдә қажының мешіт-мек­тебі жүздеген саналы шәкіртті оқы­тып, білім шам­шырағына айналды», дейді Әлкей Марғұлан атындағы Павло­дар педагогикалық универси­те­тінің доценті, филология ғылым­да­ры­ның кандидаты Әділбек Әміренов.

Конференция барысында Бұқар жырау атындағы әдебиет және өнер музейі Алаш ар­дақтылары ту­ра­лы көрме ұсынды. Музей басшысы Ербол Қайыров өнегелі іс жа­сап, әйгілі перзентін ұлықтап жат­қан Тереңкөл өңірінің зия­лы қауымына, аудан басшысы Аза­мат Маңғытовқа алғысын жет­кіз­ді. Атап өту керек, бүгінде аудан орта­лы­­ғындағы мешітке діни қайрат­кер­дің есімі берілген.

Павлодар облысы,

Тереңкөл ауданы