![Халықтың әл-ауқатының сапасы – басты көрсеткіш](/media/2025/01/29/skrinshot-29-01-2025-084510.jpg)
Суретті түсіргендер – А.Дүйсенбаев, Е.ҮКІБАЕВ
Шешімін таппаған түйткілдер аз емес
Кеңейтілген отырысты ашқан Мемлекет басшысы осы жиында дүниежүзі түбегейлі өзгеріске ұшырап жатқан тұстағы өзекті мәселелер талқыланатынын айтып, жаһандық үдерістер, ең алдымен, еліміздің экономикалық ахуалына әсерін тигізетіні анық екенін атап өтті. Сондай-ақ Президент Үкімет жұмысының басты бағыттарын айқындап, жаппай цифрландыру дәуірі, яғни жаңа технологиялық кезең басталғанына тоқталды.
– Күллі әлем мүлдем басқа жағдайда өмір сүреді. Біз соған міндетті түрде дайын болуымыз керек. Жаңа технологиялық ахуалға сақадай сай болуымыз қажет. Бұл – еліміздің бәсекеге қабілетін арттырып, тұрақты дамуына жол ашатын аса маңызды фактор, – деді Мемлекет басшысы.
Президент Үкімет пен әкімдердің жұмысы қаншалықты тиімді екені алдымен экономиканың даму көрсеткіштері мен азаматтардың тұрмыс сапасына қарай бағаланатынын айтты. Қысқасы, Үкіметтің жыл бойы атқарған жұмысы міндет пен меженің үдесінен шыға алды ма? Былтырғы жұмыстың нәтижесі қандай болды? Басты тапсырмалар орындалды ма? Президент отырыста осы сұрақтарға тоқталып, жақын арада шешімін табуға тиіс өзекті мәселелер талқыланатынын жеткізді.
Қасым-Жомарт Тоқаев сырттағы ахуал күрделі болса да, елімізде жақсы нәтижелер бар екенін айтты. Ел экономикасы өссе де, шешімін таппаған түйткілдер әлі де аз емес екенін мәлімдеді.
– Қазіргі таңдағы басты мәселе мынадай. Әлем экономикасында болып жатқан тарифтік тартыстар мен санкциялық текетірестер қалыпты жағдайға айналды. Бұл үдерістің салдары жойқын болуы мүмкін. Климатқа байланысты ұстанымдар да үлкен өзгеріске ұшырайтын болды. Мұндай жағдайда «жасыл энергетиканы» дамыту тәсілдерін қайта қарауға тура келеді. Бір жағынан, дәстүрлі қуат көздеріне деген сұраныс сақталады. Екінші жағынан, бұл мұнай, газ және көмір бағасының тұрақсыздығына әкеп соқтырады. Қаржы саласында криптовалюталар мен басқа да цифрлық активтер кеңінен қолданыла бастады. Жасанды интеллектіні дамыту алдыңғы қатарға шықты, соған байланысты технологиясы дамыған алып елдер арасында бәсеке қыза түспек. Жаңа дәуірдің сын-қатерлері аз емес. Оны еңсеру үшін бізге тиісті стратегия керек. Мен реформалардың нақты бағыты мен оны жүзеге асыру жолдары туралы осыған дейін де айттым. Үкімет ел экономикасын тұралап қалудан сақтап, орнықты дамуды қамтамасыз ету үшін күрделі шешімдер қабылдауы керек және ең бастысы сол шешімдерді іске асыруға тиіс, – деген Президент бұны жоғары білікті әрі жауапкершілік алуға дайын мемлекеттік қызметшілердің қолынан келетін жұмыс екенін айтты. Яғни әлемдік тәжірибеге қарасақ, мемлекеттік аппараттың тиімділігі осындай күрделі кезеңдерде айқын көрінеді.
Сондай-ақ Қасым-Жомарт Кемелұлы Үкімет қаншалықты қиын болса да, жаппай үнемдеуге көшіп, бюджет қаржысын аса өзекті мәселелерді шешуге ғана жұмсауы керектігін баса айтты. Көрпеге қарай көсілетін уақыт келгенін және орынсыз шығынды тоқтатып, аяғымызды тартып басу қажеттігімізді ескертті.
Экономиканы әртараптандырудың артықшылығы
Жиын барысында Мемлекет басшысы Үкіметтің және басқа да құзырлы органдардың жақын арадағы негізгі міндеттеріне тоқталды. Оның біріншісі – экономиканы әртараптандыру.
Былтыр елімізде өңдеу өнеркәсібі саласында 180 инвестициялық жоба жүзеге асырылып, жобалардың жалпы құны 1,3 трлн теңгені құраған. Нәтижесінде осы саладағы өсім 6 пайызға жуықтапты. Президент мұны кейінгі он жылдағы ең жоғары көрсеткіш деп бағалап, осы жақсы үрдісті біржола орнықтырып, сақтап қалу керектігін атап өтті.
Мемлекет басшысы тағы бір аса маңызды мәселе ретінде экономикаға инвестиция тартуға да назар аударды. БҰҰ мәліметтеріне сәйкес Қазақстан бұл көрсеткіш бойынша айтарлықтай табысқа қол жеткізіпті. Алайда бұған тоқмейілсуге болмайтынын айтқан Қасым-Жомарт Тоқаев елдегі тұтас инвестициялық ахуалды жақсарту үшін мемлекеттік қызметшілер инвестициялық жобаларды әзірлеу барысындағы бюрократиядан арылып, жедел жұмыс істеуі керектігін тапсырды.
Жалпы, Үкіметке инвестиция саласындағы жұмысты күшейту қажеттігін міндеттеді.
– Басқа жол жоқ. Әйтпесе, инвестиция нарығында бәсеке қызып тұрған кезеңде заман ағымынан кеш қаламыз. Бізге сапалы инвестиция қажет екені анық. Озық технологияға негізделген және сыртқы нарыққа арналған жобаларды әдетте шетел инвесторлары ұсынады. Былтырғы 9 айда елімізге 12,7 млрд доллар тікелей шетел инвестициясы тартылды. Көрсеткішке көңіл толғанымен, бұл 2023 жылдың есепті кезеңімен салыстырғанда 36 пайызға кем, – деді Президент.
Мемлекет басшысы Ақтөбе, Алматы, Атырау, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында тікелей шетел инвестициясын тарту қарқыны төмендегенін сынға алды.
– Ал жеке инвестицияның азаюы бюджет есебінен өтеліп жатыр. Бірақ бүгін ғана даму бюджеті шектеулі екені айтылды. Ол ішкі жалпы өнім көлемінің небәрі 8 пайызын құрайды. Инвестициялық жобаларды бюджет есебінен өтеу қысқа мерзімдік қана нәтиже бере алады. Біз мұны түсінуіміз керек. Қазір бюджет тапшылығы бар екенін білесіздер. Сондықтан сапалы инвестиция әкелетін жауапкершілігі жоғары инвесторларға қосымша жеңілдіктер беру мәселесін қарастырған жөн. Мұндай саясат менің ел экономикасын ырықтандыру туралы стратегияма толық сай келеді. Бұл – маңызды сәт, – деді Президент.
Сонымен қатар Үкімет инвесторды іздеуге, қолдауға және қорғауға қатысты жұмыстың бәрін жүйелі жүргізетін біртұтас экожүйе құру қажеттігін айтып, бұл жұмыс барлық деңгейде, яғни аймақта, орталықта және шетелде бірдей атқарылуы керектігін атап өтті.
Сондай-ақ Қасым-Жомарт Тоқаев кеңейтілген отырыста ірі өнеркәсіп жобаларын іске қосу жұмыстары баяу жүріп жатқанына тоқталды. Мұны кезінде елден заңсыз шығарылған активтерді қазынаға қайтару ісімен қатар жүргізу қажет екенін еске салды.
– Мен бұл жөнінде ірі бизнес өкілдерімен кездесулерде айтқанмын. Қазақстанда орта буынға жататын көшбасшы компаниялар шоғырын қалыптастыру міндеті әлі де өзекті. Үкімет биылғы маусым айының соңына дейін келешегі зор әрбір орта кәсіпорынның жұмыс жоспарын әзірлеуге тиіс. Еліміздің сирек кездесетін металл кенішін, соның ішінде әлемде сұраныс артып келе жатқан литийді өндіру мен өңдеу әлеуеті өте үлкен. Бүгін Премьер-министр баяндамасында осындай 17 кен орнының ашылғанын айтты. Демек біз осы салаға инвестиция мен озық технологияларды тартуымыз қажет. Бұл ретте шетелдік инвесторларға да, отандық бизнесмендерге де басымдық берген жөн, – деді Президент.
Мемлекет басшысы Қазақстан нарығына геологиялық барлаумен айналысатын ірі шетелдік компаниялар келіп, жер қойнауын пайдалану құқығын ашық әрі қарапайым тәртіппен бөлетін Бірыңғай платформаның да іске қосылғанын атап өтті. Ал Парламент сессиясының соңына дейін бұл жұмыстың заңнамалық негізін қамтамасыз ету керек.
Президент ірі кен орындарының өнімін бөлу жөніндегі келісімді іске асыру нәтижесінде Қазақстан жаһандық нарыққа қуат көзін сенімді жеткізушіге айналғанын атап өтті. Өз кезегінде бұл жобалар еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына айтарлықтай үлес қоспақ. Сондықтан Үкімет өнімді бөлу жөніндегі келісімдерді елімізге анағұрлым тиімді әрі жаңа шарттармен ұзарту үшін келіссөздерді жандандыруы қажет.
Бұған қоса Мемлекет басшысы игерілуі технологиялық тұрғыдан күрделі бірқатар мұнай кен орнын, сондай-ақ айтарлықтай қоры бар тақтатас мұнай кеніштерін экономикалық айналымға енгізу жөн екенін айтты. Мұндай жобалардың коммерциялық тартымдылығын арттыру үшін Үкімет мемлекеттік қолдау шараларын қарастыруы керек.
– Тағы да қайталап айтамын: қазіргі жаңа геосаяси және экономикалық жағдайда индустрияға болсын, ауыл шаруашылығына болсын, жалпы ел экономикасына жеке инвестиция тарту – Үкіметтің басты міндеті. Бұл стратегия еліміздің ұзақ мерзімге арналған ұлттық мүддесіне сай келеді. Сондықтан мұнда отаншылдықты желеу еткен жалған ұрандар орынсыз деп күмәнсіз айтуға болады. Сонда ғана Қазақстан өз экономикасына қосымша инвестиция тартады, ресурстық әлеуетін арттырады, жаңа өндірістік кәсіпорындардың пайда болуына жағдай жасайды. Қоғам менің ұстанымымды білсін деп мұны әдейі айтып отырмын, – деді Мемлекет басшысы.
Қасым-Жомарт Тоқаев әлем Қазақстанға зор сенім артатынын, бізді «орта держава» ретінде танитынын айрықша атап өтті. Алайда бұл жоғары мәртебе сыртқы саясаттағы нақты нәтижелермен ғана емес, экономика, инвестиция, ғылым және технология салаларындағы жетістіктермен де бекітілуге тиіс екенін айтты.
– Қазіргі геосаяси жағдай көршілермен, атап айтқанда, Орталық Азия және ЕАЭО елдерімен ынтымақтастықты жаңа деңгейге көтеруді қажет етеді. Бұл аймақтың бәсекеге қабілетін күшейтеді. Үкімет өнеркәсіп, көлік және логистика, ІТ сектор, агроөнеркәсіп кешені және басқа да салалардағы өзара тиімді байланыстар бойынша нақты шаралар әзірлеуі керек, – деді Мемлекет басшысы.
Бұған қоса Президент Қытай, Ресей, АҚШ, ЕО, Таяу Шығыс, Азия елдерімен және басқа да мемлекеттермен ірі инвестициялық жобаларды жүзеге асыру барысын айрықша назарда ұстауды атап өтті.
Қасым-Жомарт Тоқаев кезек күттірмейтін келесі мәселе ретінде туризм экономиканың өсуіне жаңаша серпін беретін сала болуы қажеттігін атады.
– Бұл бағытта біз артта қалып барамыз, жұмыс мардымсыз жүріп жатыр. Еліміздің әр аймағында көрікті жерлер бар. Шетелден және ел ішінен келген туристер біздің қайталанбас қорықтарымызды аралап көргісі келеді. Бірақ белсенді және ауқымды туризмді дамыту үшін жағдайымыз жеткілікті емес. Сондықтан жеке инвесторларды да тарта отырып, қажетті инфрақұрылым салу жұмысын дереу бастау қажет. Туризм саласының инвестициялық әлеуетін күшейтуге арналған кез келген бастамаға қарсы шығатын адамдардың жетегінде кетпеу керек. Маңғыстауда әйгілі Бозжыраға байланысты сондай жағдай болғанын білесіздер. Үкімет пен жергілікті мекеме өкілдері іскерлік ахуалды жақсарту үшін неғұрлым батыл шаралар қабылдауға тиіс, – деген Президент экономикаға инвестиция тарту мәселесін бекерден-бекер басты орынға қойып отырмағанын жеткізіп, мұның да стратегиялық маңызы зор екенін атап өтті.
Инфрақұрылымды дамытуды ілгерілету керек
Екіншіден, Президент инфрақұрылымды дамыту ісін жаңа деңгейге көтеру керектігін айтты.
– Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың күш-жігерімен біз энергетикалық және коммуналдық саладағы ауыр дағдарысты еңсердік. Енді Үкімет мұндай жағдайға жол бермеуге тиіс. Жылу стансаларындағы апаттар елімізге абырой әпермейді, беделіне нұқсан келтіреді және бұл мемлекеттік қызметшілердің жауапсыздығы мен біліксіздігін көрсетеді. Аймақтарда коммуналдық шаруашылықтағы басшылық орындарда кәсіби мамандар емес, заңгерлер мен басқа да гуманитарлық сала өкілдері отыр. Энергетикалық және коммуналдық нысандардың жұмысын жаңа стандарттарға жедел түрде көшіру керек. Үкімет жаңа тариф саясатын жүзеге асыруды жалғастыруға тиіс. Тарифтер нарық талаптарына сай болмаса, электр энергиясымен, жылумен және сумен үздіксіз қамтамасыз ету мүмкін емес, – деген Мемлекет басшысы ТМД елдерінің бәрінде дерлік электр энергиясының, газдың және мұнай өнімдерінің бағасы Қазақстанға қарағанда қымбат екенін айтты. Ал мұндай жағдай экономика балансының бұзылып, шатқаяқтауына әкеп соқпақ.
Президент сондай-ақ қоғамда ресурстарды үнемдеп пайдалану мәдениетін қалыптастырудың маңыздылығына тоқталды. Ендігі жерде азаматтарға үнемдеу жайлы үндеу тастап қана қоймай, бұдан бөлек, ресурстарды тұтынудың әлеуметтік нормаларын енгізу қажеттігін айтып, үлгі етуге болатын жақсы мысалдар бар екенін жеткізді.
– Көрші Қытай елінде әлемдік деңгейдегі озық технологиялар бар, олар тәжірибесін бөлісуге дайын. Бірақ біздің жақ құлықсыз, оның үстіне батыл шешімдер жоқ. Үкіметке осы шаруамен белсенді айналысып, 1 маусымға қарай жұмыс барысы туралы есеп беруді тапсырамын, – деді Мемлекет басшысы.
Жиында Президент әлеуметтік көмек мәселесіне де тоқталды.
– Тағы бір мәселе – мемлекет тарапынан берілетін әлеуметтік көмектің нақты иесіне жетуі. Көмек шын мұқтаж адамдарға берілуге тиіс екені қаншама рет айтылды. Қазақстан – шын мәнінде әлеуметтік мемлекет. Бірақ бұл – азаматтарымыздың, әсіресе өскелең ұрпақтың еңбек етуге ынтасын азайтып, оларды масылдыққа үйрету деген сөз емес, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Сонымен қатар Президент маңызды міндеттердің бірі ретінде тұрғын үй қорын басқару жүйесін жаппай реформалауды атап өтті. Бұл бағыттағы Бірыңғай ақпарат жүйесін жыл соңына дейін әзірлеу керектігін тапсырды.
Былтыр еліміз тұрғын үй құрылысы бойынша рекордтық көрсеткішке қол жеткізгенін (19 миллион шаршы метр) айтқан Президент тұрғын үйдің санына емес, сапасына және оның қолжетімді болуына баса назар аударған жөн екенін ескертті.
Мемлекет басшысы көлік-логистика инфрақұрылымына тоқталып, Қазақстан арқылы өтетін теміржол дәлізін дамыту жұмысын тездету қажеттігін атап өтті. Себебі бұл жоба Транскаспий бағдарының негізгі бөлігі болмақ.
– «Мойынты – Қызылжар» бағытында жаңа теміржол құрылысын бастауды тапсырамын. Сондай-ақ Қызылжар бекетінен Ақтау портына дейінгі күре жолдың қозғалысы аса көп учаскелерін жаңғырту керек. «Алтынкөл – Жетіген» теміржолын да кеңейту қажет. Бұл Қытай мен Орталық Азия арасындағы көлік дәлізінің әлеуетін едәуір арттырады. Бұдан бөлек, теміржол тасымалын цифрландыру жобаларын уақтылы аяқтау маңызды. Мультимодальды көлік тораптарын дамытуға баса мән берген жөн. Сол арқылы тасымалдың барлық түрін өзара кіріктіруге мүмкіндік туады. Биыл және келесі жылы осы бағытта ауқымды жұмыс атқарылуға тиіс, – деді Қ.Тоқаев.
Қысқасы, Қазақстанға озық логистика жүйесі қажеттігін айтқан Президент бұл стратегиялық сипатқа ие сала саналса да, біз автокөлік тасымалының әлеуетін толығымен пайдаланып отырмағанымызды жасырмады.
– Заманауи технологияларды енгізбейінше, логистиканы табысты дамыту мүмкін емес. Сондықтан қоймаларды автоматтандыру, маршруттарды цифрландыру, көлік ағынын басқару ісінде жасанды интеллектіні қолдану Үкімет жұмысының басым бағыттары болуға тиіс. Шұғыл атқаратын шаруаның бірі – еліміз аумағында халықаралық әуе хабын құру. Ірі әуежайларымызды бәсекеге қабілетті халықаралық хабқа айналдыру үшін тез арада батыл шешімдер қабылдау қажет. Алдымызда жүк және жолаушылар терминалдары, логистикалық орталықтар мен заманауи сервистері бар толыққанды экожүйе құру міндеті тұр. Жүк тасымалының барлық рәсімін жеңілдетіп, авиаотынға қолжетімді баға қою керек. Кейінгі мәселе өте өзекті. Өйткені біздің әуежайлардағы, атап айтқанда Астана әуежайындағы авиакеросиннің бағасы тым қымбат. Үкімет Бәсекелестікті қорғау ведомствосымен бірге аталған міндетті алғашқы жартыжылдықта орындауы керек, – деді Президент.
Мұнан кейін қазір әлемде әуемен жүк тасымалдау нарығы 140 млрд долларға бағаланғаны айтылды. Алайда бірде-бір қазақстандық авиакомпания осы орасан зор мүмкіндікке мән бермеген, аталған салада толық жұмыс істемей отыр.
Цифрландыру саласында едәуір жетістік бар
Үшінші ескертілген мәселе – цифрлық технологияны жан-жақты енгізу қажеттігі. Президент бұл ретте еліміз цифрландыру ісінде, әсіресе мемлекеттік қызмет көрсету саласын цифрландыру жолында едәуір жетістікке жеткенімізді атап өтті. Бірақ бұл – алдағы үлкен жұмыстың басы ғана.
– Толыққанды цифрлық экожүйе жасау үшін оның іргесі берік болуға тиіс, яғни сапалы мәліметтер мен оны қорғайтын сенімді жүйе қажет. Елімізде жасанды интеллект технологиясын қарқынды дамыту керек. Жыл соңына дейін оның кейбір тұстарын Электронды үкімет жүйесіне енгізу қажет. Бұл технологияны «Smart City» жобаларында кеңінен қолдану мәселесіне айрықша назар аударған жөн. Адам капиталын дамытуды және жоғары оқу орындарын білім беруден ғылыми зерттеу тәсілдеріне көшіруді көздейтін «AI-Sana» жасанды интеллектіні оқыту бағдарламасының маңызы артып келеді. Үкімет цифрландыру мен жасанды интеллектіні қолданудың біртұтас жүйесін құруға тиіс, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Инфографиканы жасаған – Амангелді Қияс, «ЕQ»
Президент қазір жасанды интеллект нарығында қытайлық компания 6,5 млн долларға DeepSeek платформасын жасап шығарғанын, оның тиімділігі миллиардтаған доллар жұмсалған платформалардан асып түскенін жеткізді. Жуырда Қытай тарапының цифрландыру мәселесімен, жасанды интеллектіні ойлап табумен айналысатын өкілімен кездескенін айтқан Мемлекет басшысы елімізге Қытай тәжірибесін міндетті түрде қолдану керектігін баса айтты. Сөйтіп, Үкіметке мемлекеттік органдар мен ұлттық компанияларға жасанды интеллект технологиясын енгізу жұмысын қолға алуды тапсырды.
Алайда цифрландыруды дамытамыз деп алаяқтықтың да алшаң басуына жол бермеу керектігін ескертті. Бірақ Президент киберқауіпсіздікті күшейту шаралары цифрландыру үдерісіне тосқауыл болмауға тиістігін міндеттеді.
Десе де киберқылмыстың статистикасы да көңіл көншітпейді. Жыл сайын 20 мыңнан аса интернеттегі алаяқтық фактісі тіркелсе, оның 80 пайызға жуығы әшкереленбейді. Мемлекет басшысы Үкімет, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Бас прокуратура және басқа да ведомстволар күш-жігер біріктіріп, Ішкі істер министрлігі де көмекке келу керектігін тапсырды.
Ядролық кластер құру – үлкен міндет
Үкіметтің алдына қойылған негізгі міндеттердің төртіншісіне тоқталсақ. Президент энергетиканы дамыту және ядролық кластер құру мәселесіне назар аударып, еліміз өзін-өзі электр энергиясымен толық қамтамасыз етіп, 15–20 пайыз шамасында резерв қалыптастыруға тиіс екенін алға тартты.
– Бұл – Үкіметтің алдында тұрған міндет. Сондықтан алдағы екі жылда кемінде 3 гигаваттық жаңа қуат көздерін іске қосу қажет. Бұл – алдыңғы жылдардың көрсеткішінен 2,5 еседей артық меже (1,3 ГВт). Біздің көміртегі бейтараптығына қол жеткізу туралы стратегиялық бағдарымыз өзгермейді. Алайда оны жүзеге асыруға барынша байыппен, салмақты түрде қараған жөн. Біз қолда бар табиғи байлықтарымыз бен мүмкіндіктерімізді ұтымды пайдалануымыз қажет, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Президент кезінде Балқашта көмір электр стансасы салынбай қалғанының кесірінен еліміз мықты қуат көзінен айырылып қалғанын жеткізді. Мемлекет басшысы еліміздегі энергия тапшылығы артып келе жатқанын алға тартып, алғашқы Атом электр стансасының құрылысын тездету қажеттігін айтты.
– Жалпы елімізде ядролық кластер құру ісін қолға алу керек. Бұл еліміздің болашақта ойдағыдай дамуына қатысты аса маңызды міндет. Үкіметке «Самұрық-Қазына» қорымен бірлесіп, атом саласын дамытудың ұзақ мерзімге арналған жоспарын әзірлеуді тапсырдым. Нақты нәтиже керек. Жан-жақты талдау жүргізіп, атом электр стансаларын салуға барынша қолайлы жерлерді, сондай-ақ заманауи және қауіпсіз технологияларды анықтау қажет. Үкімет пен Парламент екінші ядролық стансаны қай аймақта салу қажет екені жөнінде маған ұсыныс беруі керек. Бірақ атап өткім келеді: елімізге ядролық қуат керек, онсыз Қазақстан келешекте ойдағыдай дами алмайды. Қуат дегеніміз – бүкіл экономиканың дамуы деген сөз. Екіншіден, қуат жеткілікті болса, барлық аймақ гүлденіп, өркендей түседі, халықтың тұрмысы жақсарады. Бұл – айдан анық, – деді Президент.
Сонымен қатар Қасым-Жомарт Тоқаев Үкімет 2027 жылы Батыс аймақтағы электр желісін еліміздің Бірыңғай электрэнергетикалық жүйесімен біріктіруі керектігін айтты. Сондай-ақ Оңтүстік аймақтағы электр желілерін күшейту жобасын жеделдету керектігін ескертті.
Ауыл шаруашылығы – алғы шепте
Бесінші, агроөнеркәсіп кешенінің әлеуетін арттыру қажеттігі айтылды. Былтыр экономиканың басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылығы даму қарқыны бойынша алға шыққан екен. Бұған көктемгі егіс науқанына берілетін арзан несие көлемін едәуір арттырудың арқасында қол жеткіздік. Президент биыл осы науқанға кемінде 700 млрд теңге бөлу керектігін айтып, арзан несиені малшыларға және ауыл шаруашылығы өнімін өңдеушілерге берген жөн екенін алға тартты. Сонымен қатар шаруаларға тиімділігі төмен субсидия бере бергенше, жеңілдікпен несие беру тәсіліне көшу қажеттігін тағы айтты. Және осы міндетті орындау керектігін тапсырды.
– Былтыр диқандарымыз мол астық жинады. Бірақ бидай бағасы тым арзандап кетті. Шаруаларды қолдауға және ішкі нарықты тұрақтандыруға Азық-түлік корпорациясы атсалысты. Бірақ бұл – уақытша шешім. Көбірек табыс әкелетін дәнді-дақылға көшуді жалғастыру қажет. Сондай-ақ шикізатты сақтау және оны терең өңдеу мүмкіндіктерін арттыру маңызды. Өнімді шетелге шығаруға қолдау көрсету керек, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Сонымен қатар малдың жұқпалы ауруларына қатысты ахуалды, соның ішінде екпе егу мәселесін ерекше бақылауда ұстауды да қатаң ескертті. Бұл өз кезегінде мал шаруашылығының экспорттық әлеуетіне әсер етпек.
Бұған қоса Президент ауылды дамытуға арналған негізгі міндеттерге арнайы тоқталды. Бұл жерде инфрақұрылымды жаңғыртуға және бизнесті қолдауға басымдық берілуі керектігін айтты.
– Ауылдық аймақтарды жан-жақты дамытуға арналған мемлекеттік қолдау шараларының бәрін бір бағдарламаға біріктіру дұрыс шешім болмақ, яғни «Ауыл аманаты», «Ауыл – ел бесігі» және тағы басқа бағдарламалар. Үкімет пен әкімдерден жаңа, жүйелі әрі тың тәсілдер күтемін. Жалпы, ауыл шаруашылығында шешілмеген мәселелер аз емес. Фермерлер, сарапшылар түрлі түйткілдер туралы жазып жатыр. Мысалы, бордақылау орындары малсыз, жартылай бос тұр, себебі мал көрші елдерге төмен бағамен сатылып жатыр. Ауылдағы ағайынның тұрмыс сапасына ықпал ететін барлық мәселеге баса мән беру қажет. Ауыл халқы қаржылық және мемлекеттік қызметтерден қол үзіп қалмауы керек. Қазір бұл міндет, негізінен, «Қазпошта» арқылы орындалып жатыр, – деген Мемлкет басшысы Үкіметке әкімдіктермен бірлесіп, пошта бөлімшелерінің шалғай елді мекендерде үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етуді тапсырды.
Салық-бюджет саясатына реформа қажет
Алтыншы міндет – салық-бюджет саясатын реформалау.
– Жаңа өндіріс орындарын ашу, инфрақұрылымды дамыту және үдерістерді цифрландыру үшін инвестор қаржысын тарту қажет екені түсінікті. Бір жағынан мемлекет те экономикаға салынатын инвестиция көлемін ұлғайта береді. Сондықтан Үкімет барлық қаржыны басты басымдықтарға сай бөлуі керек. Бұл – Үкімет пен әкімдер бұлжытпай орындауға тиіс негізгі бюджет қағидатының бірі. Елімізде жаңа әрі барынша қатаң бюджет ережелері қолданысқа енгізілгеніне екі жыл болды. Алайда бұл жүйе әрдайым жұмыс істеп тұрған жоқ. Неліктен олай болды? Оған Үкімет өзі жауап беруге тиіс, – деген Президент Үкімет ұсынған шаралар бюджетті Ұлттық қордан қосымша қаржы алмай-ақ толықтыруға мүмкіндік беретінін айтты. Дегенмен нақты есептеп, жанама факторлардың бәрін ескеру керектігін ескертті. Сол себепті жаңа Бюджет және Салық кодекстерін тыңғылықты әзірлеп, қысқа мерзімде қабылдау міндеті тұрғанын айтты.
Және қоғам қалт жібермей жіті бақылап отырған бұл мәселе төңірегіндегі бар жұмыс ашық әрі түсінікті, кәсіби деңгейде жүргізілуге тиіс екенін жеткізді. Яғни халыққа мемлекеттің саясатын түсіндіру керек.
Президент Мемлекет қаржысын барлық деңгейдегі бюджетке рационалды әрі әділ бөлудің маңызы зор екенін айтып, тіпті ауылдық округтерге дейін қамтылуға тиістігін атап өтті.
– Республикалық бюджеттен, ең алдымен, кенжелеп қалған белгілі бір өңірді жалпы елдің даму деңгейіне жақындататын жобалар қаржыландырылуға тиіс. Әйтсе де барша аймақтың мәселелері мен қажеттіліктері Үкіметтің жіті назарында болуы керек. Өңірлердің даму қарқыны бәсеңдеуіне және әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлауына мүлдем жол беруге болмайды. Дәл осы себепті мен бүгін әлеуметтік салық проблемасына назар аудардым. Тағы да байыппен қараңыздар. Қазір аймақ әкімдерін қаржылық стимулдан айыруға болмайды деп ойлаймын. Сайып келгенде, өңір дегеніміз – тұтас ел. Сондықтан мұның шешімін табыңыздар. Алдағы уақытта тағы да кездесіп, бұл мәселелерді талқылаймыз, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Жиын барысында Президент өз Жолдауында цифрлық активтер айналымына қолданылатын тәсілдерді өзгерту қажет екенін айтқанына тоқталып, қазір мұндай активтерді тек Астана халықаралық қаржы орталығындағы криптобиржа базасында ғана заңды түрде пайдалануға болатынын айтты.
– Алайда сарапшылардың бағалауынша, Орталықты сауда алаңы ретінде қазақстандық криптоинвесторлардың небәрі 5 пайызы пайдаланады. Қалғаны астыртын жұмыс істейді. Цифрлық активтердің заңды түрде қолдану аясын кеңейтуге арналған инфрақұрылымды жедел құру керек. Қаржы саласының реттеушілері тиісті заңнама базасын қалыптастыруды қолға алғаны жөн, – деді Мемлекет басшысы.
Банктер жауапкершілігі және әлеуметтік мүмкіндіктер
Жетінші міндет – Президент маңызды жобаларды қаржы көздерімен қамтамасыз ету қажеттігі.
Мемлекет басшысы екінші деңгейдегі банктердің ресурстарын үкіметтік бағдарламаларға, атап айтқанда, ірі инфрақұрылымдық жобалардың құрылысы мен жаңғырту жұмысына тартуға болады және тарту керек деген мәселе көп айтылғанын атап өтті. Яғни мемлекет бөлетін қаражатты кезең-кезеңімен несие мөлшерлемесін субсидиялауға қарай бағыттау керек.
– Бұл қаржыландыру көлемін бірнеше есе ұлғайтып, банктердің ақшасын экономикалық айналымға қосуға мүмкіндік береді. 2017 жылдан бастап 2020 жылға дейін бірқатар ірі банкке мемлекет тарапынан, соның ішінде Ұлттық қор есебінен 15 жыл мерзімге қаржылай қолдау көрсетілгенін білесіздер. Бұл көмек банк акционерлері де ортақ жауапкершілікке ие болады деген талаппен берілді. Кейбір банктер өз шығындарын әлдеқашан өтеген. Бірақ мемлекеттің иелігіндегі қаржыны қайтаруға асықпайды. Тіпті оны жоғары пайызбен тәуекелі аз мемлекеттік қаржы құралдарына салып, кепілді табыс тауып отыр, – деген Қасым-Жомарт Кемелұлы Үкімет пен Ұлттық банкке шара қабылдауды тапсырды.
– Бір нәрсені атап өткім келеді: банктер Үкіметтің, соның ішінде халықтың жауы емес. Бірақ диалог негізіндегі әділ серіктестік орнауға тиіс. Кезінде сіздерге көмектестік, енді сіздердің кезектеріңіз келді. Қомақты қаражат бергеніміз рас, – деп сөзін сабақтады Президент.
Осы ретте бизнестің кепілге қоятын мүлкінің болмауы нақты секторды кредиттеуге кедергі келтіріп отырғанын айта кеткен жөн. Сондықтан Мемлекет басшысы займды кепілдендіру құралдарын көбейту қажеттігін баса айтты.
Сегізінші міндет – Президент әлеуметтік қолдау ісін реттеп, денсаулық сақтау, білім беру және ғылым саласын одан әрі дамыту.
– Мен мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын мейлінше әділ қаржыландыру туралы тапсырма бердім. Үкімет бұл жұмысты бастады. Былтыр денсаулық сақтау саласының өзінде 140 млрд-тан аса теңге орынсыз шығын анықталып, тиімді жұмсалды. Демек жауапкершілікпен қараған кезде қосымша қаражат көзін де табуға болады. Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесін реформалауды жалғастыру керек. Сонымен қатар бірқатар заңнамалық шара қабылдау қажет. Үкімет Парламентпен бірге міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесін жетілдіру туралы заң жобасын жедел пысықтауы керек. Құжат осы сессияның соңына дейін қабылдануға тиіс, – деді Қ.Тоқаев.
Мемлекет басшысы «Ауылдағы денсаулық сақтау жүйесін жаңғырту» ұлттық жобасы аясында екі жылдың ішінде халыққа алғашқы дәрігерлік көмек көрсететін 460 нысан пайдалануға берілгенін айтты. Тағы 195 нысан жыл соңына дейін салынып бітпек. Мұны ауқымды жұмыс деп бағалаған Президент көпбейінді орталық аудандық ауруханаларды жаңғырту жұмысы өте баяу жүріп жатқанын атап өтті.
– Жоспар бойынша биыл 32 ауруханаға жөндеу жүргізілуге тиіс. Бірақ оның тең жартысының жобалық-сметалық құжаты енді ғана әзірленіп, сараптама жасалып жатыр. Жұмыс созылып кетті. Бұл мекемелерді медициналық құралдармен жабдықтау мәселесі де шешімін тапқан жоқ. Аталған мәселені дереу шешіңіздер. Үкімет пен әкімдер алғашқы көмек көрсету нысандарының барлығын жыл соңына дейін түгел іске қосуы керек. Ал көпбейінді орталық аудандық ауруханаларды жаңғырту жұмыстарын келесі жылдың соңына дейін аяқтауды тапсырамын, – деді Президент.
Мектепке дейінгі және орта білім беру саласында әділ бәсеке болуы қажеттігін айтқан Мемлекет басшысы бюджет қаржысын үнемдеуге жол ашатын ваучерлік тәсілмен қаржыландыратын пилоттық жобаны атап өтті. Аталған жоба егер талапқа сай болса, бұл тәжірибені орта білім беру саласына енгізуге болатынын айтты.
Ал биыл «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы аяқталады. Барлық аймақта заман талабына сай тірек мектептер желісі құрылып жатыр. Президент тапсырмасымен үш жыл ішінде тағы 1 300 мектеп жаңғыртудан өтпек.
Бұған қоса отырыста Үкіметке заманауи мектептер салуға қолайлы жағдай жасап, орта білім беру саласына жеке инвестиция тартуы қажеттігі тапсырылды.
Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жұмысшы мамандықтар жылына орай, маңызды іс-шаралар мен жобалар жүзеге асырылатынын айтып өтті.
– Еңбек адамының абырой-беделін арттыру үшін нақты жұмыс жүргізіледі. Техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін түбегейлі жаңғырту ісін бастау керек. Жауапты мекеменің бәрі және ең бастысы, жеке сектор бұл іске белсене араласуға тиіс. Бизнес бұл салаға көбірек келуі үшін техникалық және кәсіптік білім беретін ұйымдарға арналған мемлекеттік тапсырыс көлемі артады. Оның мөлшері де біркелкі болады. Бұған биыл бюджеттен қосымша 22 млрд теңге бөлінеді. Бұл ретте әкімдерге зор жауапкершілік жүктеледі, – деді Президент.
Сондай-ақ ғылым және жоғары білім саласындағы реформалардың қарқыны мен сапасын сақтау маңыздылығын атап өтті. Себебі кейінгі жылдары мемлекет ғылымға бөлінетін қаражат көлемін едәуір арттырған. Әлі де арттырыла бермек. Бірақ бұл қаржы нақты мақсатқа сай жұмсалуы қажет.
Мемлекеттік аппарат тиімді жұмыс істеуге тиіс
Сөзінің соңында Қасым-Жомарт Тоқаев алға қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін тұтас мемлекеттік аппарат тиімді жұмыс істеуі керектігін баса айтты. Әкімдерді тікелей сайлаудың нәтижесінде мемлекеттік қызметшілердің жаңа санаты – сайланатын басшылар пайда болатынын атап өтті.
– Бұл – 2,5 мыңнан аса басшы лауазымындағы қызметкер деген сөз. Олардың арасында бұрын мемлекеттік қызметте жұмыс істемеген азаматтар, соның ішінде жастар көп. Сол себепті сайланған әкімдер мен түрлі деңгейдегі басшыларды кешенді дайындықтан өткізу мәселесі өте өзекті болып тұр. Үкіметке Мемлекеттік қызмет істері агенттігімен бірлесіп, «Әкімдер мектебі» оқыту жобасын іске қосуды тапсырамын. Бұл ретте осындай жұмысты жүргізіп жатқан «Аmanat» партиясының тәжірибесін ескерген жөн, – деді Мемлекет басшысы.
Президент халықтан келіп түсетін өтініштерге айрықша назар аудару қажеттігіне ерекше тоқталды. Былтырдың өзінде Президент Әкімшілігіне 50 мыңнан аса өтініш келіп түскен, ал еліміздегі барлық мемлекеттік органдарға шамамен 4 миллион өтініш жолданған. Бұл көрсеткіш жылдан-жылға көбейіп келеді.
– Бір жағынан, бұл жұрттың «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасына сенетінін көрсетеді. Алайда сонымен бірге бұл олардың өтініштері мен мәселелері мемлекеттік органдардың күнделікті жұмысы барысында шешімін таппай жатқанын аңғартады. Сондықтан олқылықтар мен кемшіліктерді жою үшін тиянақты жұмыс жүргізу қажет. Әдетте, азаматтардың өтініштерінің артында адам тағдыры тұрады, сондықтан бұл жерде барлық құзырлы органдар жұмыла жұмыс істеуге тиіс, – деді Қ.Тоқаев.
Ол ақпараттық жұмыс уақтылы әрі сапалы жүргізілген жағдайда көптеген мәселені, соның ішінде қоғамда дүрбелең тудырған түйткілдерді ушықтырмай шешуге болатынын айтты. Сондықтан мұқият ойластырылған қоғамдық коммуникация стратегиясы қажет.
– Үкіметтің және әкімдердің қызметі өз халқымызға да, сыртқы әлемге де ашық әрі түсінікті болуы керек. Бірінші басшылар азаматтарды жеке қабылдауға тиіс. Бұл – өте маңызды. Әсіресе аймақ, қала, аудан басшылары халықпен тікелей байланыста жұмыс істеуі қажет. Дегенмен мемлекет пен қоғамның серіктестігі азаматтарға да зор жауапкершілік жүктейді, – деді Қ.Тоқаев.
Заң мен тәртіп қағидасын орнықтыру маңызды
Сонымен қатар Президент соңғы кезде заң үстемдігіне және қоғамдық тәртіптің сақталуына басымдық беру қажеттігі дамыған елдерде, тіпті АҚШ-тың өзінде жиі айтыла бастағанын мысал етіп келтіріп, біз мұндай пайымға әлдеқашан келгенімізді атап өтті.
– «Заң мен тәртіп» қағидасы халықтың санасына терең орнығуға тиіс. Ол үшін кез келген құқық бұзушылыққа «мүлдем төзбеушілік» қағидасын берік ұстану қажет. Бұл бағыттағы жұмыстар барлық деңгейде ұйымдастырылуы керек. Мұны әсіресе, аймақ әкімдері мықтап қолға алғаны жөн. Бірақ шектеулер мен айыппұлдарға қатысты мемлекеттің де, қоғам белсенділерінің де ұстанымы көңілге қонымды болуға тиіс. Мәжбүрлеу шаралары болмаса, тәртіп орнату мүмкін емес екенін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Сондықтан мемлекеттің іс-әрекеттеріне түсіністікпен қараған жөн. Бұл орайда диалог арқылы қоғамдық келісімге келу керек. Қалай десек те, мемлекет заң тәртібін қамтамасыз ету үшін қабылдайтын шаралар өз елін күстәналауға себеп болмауға тиіс. Кейбір азаматтар елімізді мазақ қылуға әуестеніп барады. Мысалы, өзге елдердің өкілдері жоқ жерден «керемет жетістіктерді, табыстарды» тауып алып, оны шетелге жан-жақты насихаттап жатады. Ал біздің азаматтар, олардың ішінде шоу-бизнес өкілдері, өзін-өзі «қоғам белсендісі» санайтын жастар, тіпті депутаттар да бар. Қазақстанға неше түрлі лақап ат қоятын болды. Бұл – енді мүлдем түсініксіз, ақылға сыймайтын нәрсе, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Жалпы алғанда, сегіз бағытқа жеке-жеке, егжей-тегжейлі тоқталған Президент Үкімет жұмысының басты бағыттарын айқындап берді. Атап айтсақ, ірі инфрақұрылым жобалары, цифрландыру және жасанды интеллект, ядролық энергетиканы дамыту, агроөнеркәсіп кешенін нығайту және инвестиция тарту мәселелері Үкіметтің ендігі кезеңдегі басты межесі мен міндеті болмақ.
Экономикамыз дамып жатқанымен, қарқыны көңіл көншітпейтінін айтқан Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев алдымызда ауқымды міндеттер тұрғанын және оны алдағы бес жылда орындауымыз керектігін айтты. Ол үшін ең алдымен білікті әрі елдік мүддеге сай ойлана алатын отаншыл кадрлар керектігін айрықша атап өтті.
Еліміздің 2024 жылғы даму нәтижесі мен қордаланған мәселелер талқыланып, алдағы міндеттер айқындалған Үкіметтің кеңейтілген отырысында азаматтардың әл-ауқатын арттыру мақсатында алдағы жоспардың бәрін сапалы орындау қажеттігі қатаң ескертілді. Мемлекет басшысы сөзінің соңында бізге нақты нәтиже керектігін, нәтиже болса ғана даму болатынын нықтай түсті.
Стратегиялық міндеттерді іске асыру жалғасады
Үкіметтің кеңейтілген отырысында Премьер-министр Олжас Бектенов 2024 жылдың қорытындыларына тоқталды. Алда тұрған мақсат-міндеттерді де жария етті. Айтуынша, былтырғы экономикалық өсім 4,8% болды. Ауыл шаруашылығында – 13,7%, құрылыста – 13,1%, саудада – 9,1%, көлікте – 8,5%. Өңдеу өнеркәсібінің көлемі 5,9%-ға артып, аграрлық сектор мен өңдеуші салада соңғы 10 жыл ішіндегі ең қарқынды өсім тіркелді.
Мұнай өндіру көлемі 2,4 млн тоннаға төмендеп, ішкі жалпы өнімнің өсу қарқынына кері әсерін тигізген. Бұл көбіне еліміздің ОПЕК+ шеңберіндегі міндеттемеге және ірі кен орындарындағы күрделі жөндеу жұмысына байланысты болды деді Үкімет басшысы. Айтуынша, елімізде 29 ірі зауыт салынды, олардың қатарында Қостанай облысындағы шойын құятын; Алматы облысындағы вольфрам мен жылу оқшаулағыш материал өндіретін; Шымкентте бағалы метал өңдейтін; Қарағанды облысында катодты мыс, автокөлік шинасы мен тұрмыстық техника шығаратын және басқа да кәсіпорындар бар. Саран қаласында заманауи өндірістердің іске қосылуы оның моноқалалар санатынан шығуына мүмкіндік берді.
«Ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер былтыр 26 млн тоннадан астам астық және 3 млн тоннадан астам майлы дақыл жинады. 4 млн тонна астық экспортқа жөнелтілді. Егіншілер толық көлемде суармалы сумен қамтамасыз етілді. Бұл ретте Арал теңізіне 2 млрд 600 млн текше метр су жіберілді, бұл өткен жылдардағы көрсеткіштерден едәуір жоғары. Жалпы ұзындығы 400 км-ден асатын 80 су арнасын жаңғырту жұмысы аяқталды. Су үнемдеу технологияларымен қамтылған егіс алқабы 1,5 есе артып, 470 мың га болды. Құрылыста да нақты нәтиже бар. Алғаш рет елімізде 19 млн шаршы метр тұрғын үй салынды. 397 денсаулық сақтау, 298 білім беру нысаны бой көтерді. 11 мың орынға арналған 40 студенттік жатақхана пайдалануға берілді. 12 мың км автомобиль, 2,8 мың км теміржол жөнделді. Алматы, Қызылорда және Шымкент әуежайында 3 жаңа терминал пайдалануға берілді. Жалпы, өткен жылы жүк тасымалдау көлемі 10%-ға өсіп, 1 млрд тоннаға жетті», деді Үкімет басшысы.
Ол сонымен қатар былтыр қосымша 300 мыңнан аса адам газбен қамтылып, 200 мыңнан аса адам орталық су жүйесіне қосылғанын да айтып өтті. 542 км жылу желісі мен 55 жылу көзі жаңғыртылып, 6,5 мың км инженерлік желі жөнделген. Жалпы қуаты 700 МВт-тан асатын қосымша электр қуатын өндіру көздері іске қосылған.
«Инвестициялық штабта жалпы құны 50 млрд доллар болатын 115 жоба бойынша түйткілді мәселе жедел шешімін тапты. Бюрократиялық мәселелерге қарамастан, еліміз үшін қажетті жобаларды дер кезінде бастауға мүмкіндік беретін шешімдер қабылдануда. Инвестштаб іскерлік ахуалды жақсарту үшін нақты кейстер негізінде заңнамалық өзгерістерді әзірлейді. Қазір 97 түзету бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр», деді.
Өңірлер бойынша өткен жылдың қорытындысына сәйкес, ең жоғары экономикалық өсім Солтүстік Қазақстан, Қарағанды, Түркістан, Қызылорда облыстары мен Астана және Шымкент қалаларында тіркелді. Көрсеткіштердің төмен динамикасы Ұлытау, Атырау, Батыс Қазақстан, Жамбыл облыстарында қалыптасты.
«Үкімет Мемлекет басшысының сайлауалды тұғырнамасында, жолдауларында және басқа да бағдарламалық құжаттарда белгіленген стратегиялық міндеттерді іске асыруды жалғастырып жатыр. Сапалы экономикалық өсімді қамтамасыз ету және азаматтардың әл-ауқатын жақсарту, біздің басымдығымыз болып қала береді», деді О.Бектенов.
Салық жүйесі реттеледі
Үкімет басшысы жекелеген оң нәтижелерге қарамастан, қазіргі экономикалық өсу қарқыны баяу екенін айтты. Елдің өнеркәсіптік әлеуетін толық көлемде іске асыру мен келешегі бар жоба санын арттыруға қомақты инвестициялық капитал жасақтап алу қажет. Алайда бұған «даму бюджетінің» жеткіліксіз көлемі кедергі келтіреді: дамыған елдерде ол мемлекеттің барлық шығысының 25%-ына, Қазақстанда – 8%-ға жетеді. Бүгінде 26 трлн теңгеге жуық республикалық бюджеттің небәрі 2 трлн теңгесі ғана дамуға жұмсалады. Қалғанының барлығы – ауқымды бөлігін әлеуметтік шығыстар құрайтын ағымдағы бюджет. Осы орайда Үкімет басшысы салық-бюджет жүйесін сауықтыру үшін кешенді шаралар қажет деп, ҚҚС мөлшерлемесін арттырудың маңызды екенін айтты.
«Бұл отандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттырып, оларға қажетті қаржылық қор жасақтауға жол ашады. Еңбекақы төлеу қорына түсетін жүктеменің азаюы бизнеске жұмысшылардың жалақысын көбейтуге мүмкіндік береді. Қосымша салық түсімі экономикалық өсуді ынталандыруға, инфрақұрылымды дамытуға, басым саладағы келешегі зор бизнес-жобаларды қолдауға бағытталады. Ұлттық қор қаражаты тек ірі инфрақұрылымдық жобаларды салуға ғана сұралады. Сонымен қатар мемлекеттік шығыстар тиімділігі артып, бюджет тәртібі нығаяды», деді Үкімет басшысы.
Елімізде қосылған құн салығы шегін 15 млн теңгеге дейін төмендету ұсынылды. Бұл шара шағын және орта бизнеске айтарлықтай әсер етпейді. Премьер-министрдің орынбасары – Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин Үкіметтің кеңейтілген отырысында неліктен ҚҚС шегін көтеру қажет екенін түсіндірді.
Қазіргі уақытта Парламентте жаңа Салық кодексінің жобасы талқыланып жатыр. Онда салықтық жеңілдіктерді қысқарту, екінші деңгейлі банктерге, ойын бизнесіне, сән-салтанат бұйымдарына салықты арттыру сияқты бірқатар шара қарастырылған. Үкімет басшысының бірінші орынбасары бұл шаралар сапалы экономикалық өсім мәселелерін толық шешуге жеткіліксіз екенін айтты.
«Бізде даму бюджеті жеткіліксіз деңгейде, бұл салықтың аз жиналуымен байланысты. Шоғырландырылған бюджеттің салық түсімдерінің ішкі жалпы өнімге қатысты үлесі 20%-ды құрайды, ал республикалық бюджеттің салық түсімдерінің ІЖӨ-ге қатынасы тіпті аз – 10,8%. Бұл көрсеткіш дамыған елдерде 40%-дан асады», деді ол.
Негізгі салықтардың бірі – қосылған құн салығының жалпы жиналған салық құрылымындағы үлесі 24%-дан асады.
«Десек те, ҚҚС-ның мәні бұрмаланып отыр, бұл – бұрынғы жылдары жүргізілген салық реформаларының салдары. 1995 жылдан 2009 жылға дейін ҚҚС мөлшерлемесі 20%-дан 12%-ға дейін, ал корпоративтік табыс салығы 30%-дан 20%-ға дейін төмендетілді. Бұл шаралар салық және инвестиция климатын жақсарту, елде кәсіпорындар мен инвестицияларды көбейтуді мақсат етті. Бір уақытта көптеген салықтық жеңілдіктер беріліп, жалпы салық жүйесі либералданды, ал салықтардың жиналуы азайды. Салықты оңтайландыруға мүмкіндік беретін заңды жолдар пайда болды, бизнес ұсақталып кетті. Ал ҚҚС іс жүзінде 12%-дық бөлшек салыққа айналды», деді С.Жұманғарин.
Бүгінде елімізде тіркелген 2 млн 300 мыңнан астам салық төлеушінің 137,7 мыңы ғана ҚҚС төлейді, бұл жалпы санының 6%-ы ғана. Олардың ішінде нақты ҚҚС төлейтіндер 88 мың немесе барлық салық төлеушілердің 4%-ы ғана.
«Негізгі себептердің бірі – ҚҚС бойынша тіркеу шегінің жоғары болуы (78 млн теңге). Сондықтан бірінші кезекте, біз ҚҚС шегін 15 млн теңгеге дейін төмендетуді ұсынамыз. Қазіргі таңда осы шектерде ШОБ-тың 80%-ы жұмыс істейді, сондықтан бұл шара олардың көпшілігіне айтарлықтай әсер етпейді. ЭЫДҰ елдерінде ҚҚС тіркеу шегі бұдан да төмен, ал кейбір жетекші экономикаларда ол тіпті нөлге тең. Осылайша, ҚҚС қайтадан есептеуге арналған салыққа айналады», деді вице-премьер.
Қаржы секторындағы ізденістер
Отырыста сөз алған Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов былтыр әлемде күрделі геосаяси жағдайдың сақталуы шикізат бағасына, қаржы және валюта нарығына айтарлықтай ықпал етті деп мәлімдеді.
«Өткен жылы Ұлттық банктің ұстамды қатаң ақша-кредит саясаты мен Үкімет қабылдаған шара нәтижесінде инфляция 2023 жылғы ең жоғары көрсеткіштен 2,5 есе төмендеді. Өткен жылы инфляция 8,6%-ды құрады. Азық-түлік тауарлар инфляциясы 5,5%-ды, азық-түлікке жатпайтын тауарлар инфляциясы 8,3%-ды құрады. Бұл жалпы инфляция көрсеткішін төмендетуге әсер етті. Ал негізгі проинфляциялық үлесті қосқан – реттелетін және нарықтық қызметтер бағасы», деді Т.Сүлейменов.
Нарықтық қызметтер 11,5%-ға қымбаттаған. Коммуналдық тарифтер орта есеппен 21,1%-ға өсті. Бұл «Тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасына байланысты екені түсінікті. Дегенмен бағдарлама іске қосылғалы тұрғын үй коммуналдық шаруашылық секторына 600 млрд теңгеден астам инвестиция салынған. Коммуналдық тарифтердің инфляцияға нақты қосқан үлесі болжамды көрсеткіштен төменірек қалыптасып, 1,1% болды.
«Ұлттық банк 2024 жылы қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін маңызды шаралар қабылдады. Бұл әрекеттер теңге бағамын тұрақтандыруға, валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдікті сақтауға және елдің алтын-валюта резервтерін арттыруға бағытталды. Алтын сатып алу операциясы бойынша монетарлық бейтараптық енгізу – сол шаралардың бірі. Бұл әдіс теңге эмиссиясын шамамен 3 трлн теңгеге қысқартуға және шетел валютасының ұсынысын жылына 5,5-6 млрд долларға ұлғайтуға мүмкіндік берді. Сонымен қатар Үкіметпен бірлесіп квазимемлекеттік сектордың валюталық түсімдерінің 50%-ын міндетті түрде сату нормасы қайта жаңартылды. Қалыптасқан фискалдық жағдайда Үкімет Ұлттық қордан қаражат алу көлемін 6,3 трлн теңгеге дейін өсіруге мәжбүр болды. Ол қаражаттың 5,6 трлн теңгесін тікелей трансферттер құраса, 467 млрд теңгесіне акциялар сатып алынды. Инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландыру үшін 238 млрд теңгеге квазимемлекеттік сектордың облигациялары сатып алынды. Сонымен қатар активтердің теңгерімді аллокациясына көшкеніміздің арқасында инвестициялық кірісті жылына 4,5 млрд долларға немесе 7,5%-ға арттырдық. Бұл орташа тарихи кірістіліктен 2 есе жоғары», деді Ұлттық банк төрағасы.
Қабылданған шаралардың нәтижесінде валютаға деген шектен тыс және ажиотажды сұраныс азайған. Ұлттық банк сарапшыларының айтуынша, сыртқы немесе ішкі күтпеген өзгерістер болмаған жағдайда, теңге бағамы өзінің жаңа фундаменталды деңгейін тапты деп есептеуге болады.
Былтыр жаһандық құбылмалылық пен сыртқы борыштарды өтеу қажеттілігіне қарамастан, еліміздің алтын-валюта резерві 27,4%-ға өсіп, тарихи максимум – 45,8 млрд долларға жетті. Бұл көрсеткіш халықаралық стандарттарға сәйкес, импорттың 3-6 айлық қажеттілігін жабуға жеткілікті болуға тиіс.
«Ұлттық қордағы валюталық активтердің жалпы көлемі 58,8 млрд долларды құрады. Ұлттық қорды басқарушы ретінде Үкіметпен бірлесіп қаражатты елдегі жобаларға инвестициялаудың оңтайлы тәсілін таптық. Осыдан ондаған жылдар бұрын Ұлттық қордың қаражатына облигациялар ұзақ мерзімге және нарықтық емес мөлшерлемелер бойынша сатып алынғанын білеміз. Бұл Ұлттық қор қаражатының тікелей және қомақты шығынына алып келді. Ал қазір қарыз алу шарты нарықтық шарттарға жақын. Бұл болашақ ұрпаққа арналған қордың мүддесі мен стратегиялық жобаларды іске асыру маңыздылығы арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етеді. Одан басқа қаржылық тәртіп пен экономикалық қайтарымның жоғары болуын қамтамасыз ету үшін Үкіметпен бірлесіп Ұлттық қордан қаржыландырылатын жобаларды бағалау тиімділігін арттырудың жаңа тетігін әзірледік», деді Т.Сүлейменов.
Ұлттық қор қаражатын тиімді пайдалану мақсатында ел экономикасының жаңа секторларын дамытуға әлі де басымдық берілу керек. Сондықтан инновациялық стартаптарды қолдау үшін арнайы инвестициялық бағдарлама әзірленіп жатыр. Бұл бағдарлама шағын стартаптарды қаржыландырып, жеке капитал нарығын дамытады. Жобаларды құрылымдау үшін Астана халықаралық қаржы орталығының инфрақұрылымы пайдаланылмақ. Бұл шаралар қаржылық сараптама, технологиялар трансферті және қосымша инвестиция тартуға жол ашады.
Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының активтері 2024 жылы 25,9%-ға өсіп, 22,4 трлн теңгеге жетті. Инвестициялық кіріс 3,4 трлн теңгені құрап, инфляция деңгейінен екі есе жоғары нәтиже көрсетті. Банк секторы да тұрақты даму үстінде. Екінші деңгейлі банктердің активтері 61,6 трлн теңгеге жетіп, депозиттердің долларлану деңгейі 22,5%-ға дейін төмендеді. Бизнеске берілген кредиттердің көлемі 20,6%-ға өсіп, 18,8 трлн теңгені құрады.
Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры арқылы 2024–2025 жылдары экономиканы қаржыландыруға 2 трлн теңге бөлу жоспарланған. Өткен жылы «Бәйтерек» холдингі арқылы 386 млрд теңге инвестиция тартылып, оның бір бөлігі көлік инфрақұрылымын дамытуға бағытталды. Ұлттық цифрлық қаржы инфрақұрылымы енгізіліп, криптоактивтердің реттелген айналымын кеңейту жоспарланып отыр. Бұл тәсіл цифрлық қаржы активтерін дамытуға және жеке капитал нарықтарын әртараптандыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар жиында Астана қаласының әкімі Жеңіс Қасымбек, Шымкент қаласының әкімі Ғабит Сыздықбеков, Қызылорда облысының әкімі Нұрлыбек Нәлібаев баяндама жасады.
Жасұлан СЕЙІЛХАН,
Нұрбай ЖОЛШЫБАЙҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»