«Тілсіз жау»

Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы «сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» дегенді бекер айтқан жоқ. Ғұлама ғалым­ның «сөз» деп отырғаны «тіл». Алғаш Кеңес өкіметі құрылған жылдары одақ құрамында ресми тіркелген 194 түрлі ұлт пен ұлыс болыпты. 1991 жылы одақ ыдырағанда бұлардың тең жартысы, яғни 50 пайызы жоғалып кеткен. Бұлар қалай жоғалды?

16 Қараша, 2020

Титаник синдромы

Жазушы-драматург Сұлтанәлі Балғабаев соңғы жылдары жазған «Қазақтың қызыл кітабы» атты пуб­ли­цис­тикалық мақалалар жинағында: «Мен жасы жетпістен асып бара жатқан зия­лы ақсақалды білемін. Дербес зейнеткер, оқыған-тоқыған адам. Әйтсе де, өзінің балалары мен немерелерінің біреуі бірауыз қазақша білмейді.

09 Қазан, 2020

Ұялы телефонның зияны

Израиль елінің Реховот қаласында ор­на­ласқан Вайзман медициналық ғылыми-зерттеу инсититутының профессоры, қатер­лі ісік дертін емдеудің танымал маманы Рони Сегер мырза ұялы телефон­ды әр кез қол­дан­ған тұста бөлінетін электромагниттік өріс бар­лық тіршілік иелеріне, cоның ішінде адам ағзасына аса үлкен зиян тигізетінін дәлелдеп шықты.

05 Қазан, 2020

Қоғам құндылығы – адалдық

Қайсы бір этностың өзіне тән, сан ғасырлардан бері үзілмей келе жатқан құндылығы болады. Осы құндылық қауымды ыдыратпай тұтастандырып тұрады. Яғни ол құндылық – сыртқы әсерлердің кері әрекетінен сақтайды. Неміс оқымыстысы В.Гумбольд айтқандай, ұлттың жойылып кетуден сақтап тұратын данышпан рухани ұстыны болады. Сол ұстынды ұрпақтан ұрпаққа бұзбай жалғастыра алған жұрт қана бүгінгідей жаһандану дәуірінде басқа мәдениеттің жетегіне жұтылып кетпей, өз бетімен өмір сүре алады.

08 Қыркүйек, 2020

«Тайың туып, тайлағың боталасын!»

Жақында бір ақсақал жаңадан шаңырақ көтерген екі жасқа ықылас-батасын берді. Әдеттегідей шұбыртпалы ұйқасқа құрылып, желе-жортып жөңкіле жөнелген ұзын-сонар тілектің арасынан «Тайың туып, тайлағың боталасын!» деген сөз көкейге қона кеткені.

26 Тамыз, 2020

Ән – көңілдің ажары

Әннің де естісі бар, есері бар, Тыңдаушының құлағын кесері бар. Ақылдының сөзіндей ойлы күйді Тыңдағанда, көңілдің өсері бар... – деп Абай атамыз айтқандай, шіркін қа­зақ­­тың дәстүрлі әні қандай еді. Дүлдүл ақын Ілияс Жансүгіровтің «Күйші» поэма­сында және халық композиторы Әсет Най­манбайұлының «Інжу-маржан» әнінде айты­­латын: «Шырқатып, шығандатып, ша­лық­татып, Шапшытып, шүмектетіп, нөсер­летіп, Талдырып, талықсытып, тамылжытып, Орғытып, орағытып, баса өрлетіп. Сам­ға­тып, саңқылдатып, cap желгізіп, Ұрын­тып, өршелентіп, бәсеңдетіп. Серпілтіп, су­маңдатып, сексен ырғап, Қырық қарпып, тоқсан толғап, бес өрлетіп. Қарқынды үн – қан қайнатып, жүрек жұлып, Жан жалмап, көңіл тербеп, әсерлетіп. Төгіліп, баяулатып, сорғалатып...» дегеніндей халықтың әні қазақ­тың көңіл ажары еді ғой.

18 Тамыз, 2020

Әділдіктен асқан абырой жоқ

Қазақ халқы ежелден әділдікті өмір сүрудің өзегі деп білген. Яғни қай за­манда, қай кезде болмасын қоғамды береке мен бірлікке бастайтын, елдің шаңы­ра­ғын шайқалтпай, іргесін сөктірмей ұстап тұратын ұстыны – әділдік. Атақты қы­тай ғұламасы Күңзі қария «Әділдігі жоқ қоғам – ешқашан кемелденбейді» деген екен.

03 Тамыз, 2020

Тойдың буы һәм мақтан

Жуықта Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев республикалық «Ана тілі» басылымына берген сұхбатында: «Қазір «Тойың тойға ұлассын» деп ән­де­тіп, той тойлап жүретін уақыт емес. Бү­­гінгідей технологияның заманында той-томалақтың әңгімесін айтып, бір-бірін асыра мақтап, ас ішіп, аяқ босат­қан­ға риза кейіпте жүру әдетінен арылу керек. Тіпті осындай қауіпті пандемия кезінде кейбір азаматтарымыз маған хат жазып, той өткізуге мүмкіндік беру керек деп талап қояды. Мемлекеттің өзі өлер­мендікпен өмір сүретін кезге келдік. Сон­дықтан еңбек ету – өмір сүру салтына айналып, басты міндет саналуға тиіс. Той қуа­лайтын емес, ой қуалайтын кезеңмен бетпе-бет келдік. Бұл дәуір – ақыл-ойдың, ғы­лым мен білімнің, еңбектің дәуірі!», деді.

16 Шілде, 2020

Түземдік элита

Өткен ғасырларда қазақ даласын отарлаушылар «орыс-қазақ школы» дейтін миссионерлік бағытта мектептер ашып, бұратаналар арасынан «түземдік элита» шығаруды мақ­сат тұтты. Түземдік элитаның білі­мін бас­тауыштық деңгейде шектеп, отар­лық басқару жүйесінің ең төменгі дәре­жесі писарь-тілмаш сияқты болмашы қызметке орналастыру арқылы, оларды өз мақсаттарына пайдаланды. Түземдік элитаны халық арасында «теріс оқығандар» деп атады.

03 Маусым, 2020

Жақсы отбасы – бақыттың ұясы

Шариғат үкіміне сай құрылмаған отбасылық тәртіп түбі баянды болмайды. Әсіресе Алланың әмірін, жаратылыс заңдылығын білген пенделер жүйесіз өмір сүре алмайды. Адамның тұлғалық қасиетінің жақсы немесе жаман болып қалыптасуына әсер етуші фактор – отбасы.

06 Мамыр, 2020

Індеттен қорғануды шығыстан үйренсін

Дәл қазір әлем елдері коронавирус­тан қорғану үшін жанталасып жатыр. Әрине оның ішінде біз де бармыз. Әлем халықтары бұл дерттен қорғанудың жолдарын қарастыруда. Соның ішінде ДДҰ тарапынан шығыс елдерінің қорғану тәсіліне оң баға берілуде.

10 Сәуір, 2020

Арман аласармасын

Жуықта қытайлық кинематографис­тер жасаған ортағасырлық тарихтан сыр шертетін сериалды тамашалап отырып, мына бір эпизодты аңдадық. Бас кейіпкер патша уәзірлерін шақырып: «Үш ұлымның қайсысы мұрагерлікке лайық екенін айтыңдар» дейді. Көпшілік көркем мінезді үлкен ұлды құп көреді. Патша: «Ол жарамайды, өйткені оның бойында ұлы арман жоқ, яғни армандай алмайды», – деді. Осы сөзді естігенде ойыма бірден атақты Шыңғыс қағанның «Арманың қанша асқақ болса, арғымағың сонша шабысты болады» деген ұлағаты орала кетті.

03 Сәуір, 2020

Татулық тойы

Наурыз мерекесінің рухани ма­ңызын зорайтатын тетіктерінің бірі – татулық мейрамы екендігі. Яғни наурыз күні араздасқан адамдар кешірісіп, татуласады. Өйткені татулық – берекенің басы. «Төртеу түгел болса – төбедегі келеді, алтау ала болса – ауыздағы кетеді» деген­дей та­тулықтың туы желбіреген жер­де елдің ырысы өседі, бағы артады, бола­­шағы баянды болады.

21 Наурыз, 2020

«Қатын» деген қадірлі сөз

Лингивист ғалым марқұм Рахманқұл Бердібаев «Кеңес дәуірінде қазақ тілінің 18 мың сөзі бұрмаланған, яғни мән-мағынасы өзгерген» депті. Осындағы мәні өзгеріп, мағынасы ауысқан атаудың бірі – қатын сөзі. Бұл термин ертедегі Түркі қағанаты кезінде билеушіден кейінгі екінші тұлға – оның сүйікті жарына берілетін құрметті атақ екен.

06 Наурыз, 2020

«Тап-таза» жігіт

Биыл туғанына 175 жыл толып отыр­ған жарықтық Абай атамыздың кейіске толы: «Көзінен басқа ойы жоқ, Адамның надан әуресі. Сонда да көңілі тым-ақ тоқ, Жайқаң-қайқаң әр несі», деп басталатын алты шумақ жыры бар. Осында айтылғандай, рухани ілім-бі­лім­нен, қара­пайым өмірде шаһадат пен ғибраттан хабары жоқ пенделер жай­лы үлкен ғалым Мағаз ар-Рази: «Кім­­­нің уа­йымы жоқ, тоқшылығы көп болса, денесі майлы болады. Денесінің ма­йы көп адамда желік пайда болады. Же­лі­гі бар адам жамандыққа ұрынғыш ке­леді. Жамандыққа бойы үйренген адам­ның жүрегі қатыгезденеді. Жүрегі қа­тыгезденіп өлі күйге түскен пенде пәнидің қызықтарына батып кетеді» депті.  

03 Наурыз, 2020

Аманатқа қиянат жүрмейді

Аманат – адамның бойындағы ең асыл қасиеті. Атамыз қазақ «Аманат– молшылық әкеледі, қиянат– кедейлік әкеледі» деген. Яғни, аманат бұзылған жерде қиянат қанат жаяды. Ондай ортада ынтымақтың іргесі сөгіледі, берекенің қамалы бұзылады. Аманаттың түрі көп. Ең үлкен аманат адамның – жаны. Бұрынғы абыз-жырау аталарымыз: «Алланың аманатқа берген жанын, кезегі келген кезде қайтарамын» деп бекер айтпаса керек.

20 Ақпан, 2020

Энтелехия

Дәл қазір сексеннің сеңгіріне болат тұяғын тіреп тоқтаған, ұлт­шыл жазушы Мұхтар Мағауин ертеректегі бір сұхбатында: «Көшеде келе жатып қарсы ұшырасқан қазақ­тардың жүзіне қарап-ақ олар­дың тұла бойындағы ұлттық боя­уы мен ана тілін қаншалықты біле­тінін бірден байқаймын» деген екен. Бұл рухани ой-өрісі кемелдеген тұл­ғаның бәріне тән құбылыс. Мұны қазақша – сұңғылалық десе, ғылым тілінде – энтелехия деп атайды.

07 Ақпан, 2020

Адалдық

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жуықта жарияланған «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласында ұлы тұлғаның рухани мұрасын парасат биігінен бағам­дай отырып, ақын барлық бас­тамашылдықта адалдықты жоға­ры қояды деген тұжырым жасапты.

04 Ақпан, 2020

Смартфонның зияны

2011 жылы Дүниежүзілік ден­саулық сақтау ұйымы ұялы телефонын пайдалану адам денсаулығына зиян­­сыз деген пәтуа айтқан еді. Қа­­зір бұл ұйым жоғарыдағы айт­қан сөзінен айнуға мәжбүр болып отыр. Өйткені, соңғы кезде қо­ғам өміріне дендеп енген «ақыл­ды» телефондардың адам денсау­лы­ғына, соның ішінде балаларға зия­ны туралы педиатр-дәрігерлер да­был қағуда.

30 Қаңтар, 2020

«Халал стандарты» деген не?

Соңғы жылдары әлем экономикасында «Халал стандарты» дейтін жүйе пайда болды. Тіпті Дүниежүзілік сауда ұйымының құрамында «Total Global Halal industries» атты құрылым өз жұмысын сәтті жүргізіп келе­ді. Құрылымның құрылтайшысы – Малай­зия. Бұл елде шығарылатын өнімнің 95 пайызы халал стандартқа сай.

24 Қаңтар, 2020