Премьер-Министрдің бірінші орынбасары Бақытжан Сағынтаевтың төрағалығымен жер реформасы бойынша мәжіліс Жетісу жерінде жалғасты. Оған Премьер-Министрдің орынбасары – Ауыл шаруашылығы министрі Асқар Мырзахметов, «Нұр Отан» партиясы Төрағасының бірінші орынбасары Мұхтар Құл-Мұхаммед, Алматы облысының әкімі Амандық Баталов және мемлекеттік органдар мен саяси партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің өкілдері, сондай-ақ фермерлер мен заңгерлер, экономистер қатысты. Жиын басталмай тұрып қонақтар Талғар ауданы, Арқабай ауылындағы «Байсерке Агро» ғылыми-өндірістік орталығын аралады. Асыл тұқымды малдар мен жүгері, бидай, астық, майбұршақ, сұлы секілді сортты дақылдарды да өсіретін осы ауыл шаруашылығы құрылымының жұмысына көңілдері толды. Сонымен, өңір халқы көптен күткен айтулы жиынның күн тәртібіне қойылған басты мәселе – жерді сату, жалға беру, басқа да осыған қатысты мәселелер бойынша халықтың ой, пікір, ұсыныстарын білу болды.
«Басы ашық мәселе – жер шетелдіктерге сатылмайды. Жерді жалға беруге халық қарсы емес. Тек мерзімін белгілеу керек. Екіншіден, шекара маңындағы жерді жалға беру мәселесіне келсек, осыған дейінгі заңнамада шекарадан 3-5 шақырым қашықтыққа дейінгі жерді жалға беруге болатыны жазылған еді. Енді оны 100-200 шақырымға жеткізу туралы ұсыныстар айтылуда. Жалпы осы комиссияның алғашқы отырысынан бастап-ақ, арнайы құрылған call-орталыққа 9 500 қоңырау келіп түскен. Олардың 75%-ға жуығын құрылыс жүргізуге қажетті 10 сотық жер сұрағандар өтініші құрады. Алматы облысынан 500-ге жуық қоңырау шалынса, соның 1 пайыздан астамы ғана Жер кодексіндегі нормаларға қатысты екен. Бұл мәселе жөнінде бүгінгі отырыста да мамандар өзіндік ойларын айтып, пікірлерін білдіруі керек. Жайылымдық жердің ауыл сыртынан кемі 10-20 шақырым қашықтықтан барып басталуы тиіс екені жөнінде ұсыныстар аз айтылған жоқ. Халықтың пікірімен санаса отырып, кезінде сатылып кеткен жайылымдық жерді ауыл тұрғындарының мүддесі үшін мемлекет қажеттілігіне қайта алудың жолдарын қарастыру керек шығар», деп төраға Б.Сағынтаев ортақ мүддені оңды орайластыруға қатысты өз ойын білдіріп өтті.
«Қазақстанда жалпы жердің көлемі 272,5 млн. гектарды құрайды. Оның ішінде 24,3 млн. гектары – егістік, 2 млн. 100 мың гектары – шабындық, 68,4 млн. гектары – жайылым. Бүгінгі күні 99,5 млн. гектар жер ұзақ мерзімге жалға берілген. Ал запастағы жердің көлемі 100,1 млн. гектар болса, 83,2 млн. гектар жер – ауыл шаруашылығы алқаптары. Бұл жерлер нарықтық айналымға әлі толық тартыла қойған жоқ. Енді еліміздегі жер реформасының тарихына тоқталсам, жер шетелдіктерге 1990 жылдан бастап жалға беріліп келеді. 1995-2011 жылдары Қазақстан азаматтарына және шетелдіктерге қысқа мерзімге – 3 жылға, ұзақ мерзімге 99 жылға дейін берілді. 2011 жылы Қазақстан азаматтарына қысқа мерзімге – 5 жылға дейін, ұзақ мерзімге 49 жылға дейін жалға беру енгізілді. Ал шетелдіктерге жалға беру 10 жылға дейін деп белгіленді. 2003 жылы қабылданған Жер кодексінде қазақстандықтарға ауыл шаруашылығы жерлерін жекеменшікке алу құқығы белгіленді. 2011 жылдан бастап шетелдіктер үшін жарғылық капиталында үлесі 50 пайыздан жоғары заңды тұлғаларға 10 жылға дейінгі мерзімге жалдау құқығы белгіленіп, талаптар күшейтілді. 2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап инвестиция тарту мақсатында шетелдіктерге жалға беру мерзімі 25 жылға дейін ұзартылды», деді Ауыл шаруашылығы вице-министрі Ерлан Нысанбаев.
«Алматы облысында 22 млн. 358 мың гектар жер бар. Оның 8 млн. 632 мың гектары ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер болып табылады. Онда 61 мың шаруашылық құрылымдары жұмыс жүргізуде. Фермерлер үлесіндегі 547,6 мың гектар жер – жекеменшік құқығына ие. Облысымызда шетелдік 2 жер пайдаланушы 6,1 мың гектар ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді игеріп отыр. Соның бірі Еңбекшіқазақ ауданындағы «Аль-Сакр» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде 1000 гектар жер болса, ал Жамбыл ауданындағы «Империя Фуд» шаруашылығында 5,1 мың гектар жер бар. Онда 3000 бас мал бордақылау алаңы салынып, 8000 тонналық ет комбинатының құрылысы басталды. Жобаның құны – 23 млрд. теңге, 95 адамды жұмыспен қамтып отыр. Таяуда облыс әкімі бастаған топ жұмыс сапарымен «Жібек жолын» жаңғырту мақсатында Қытай Халық Республикасының Шыңжаң-Ұйғыр автономиялы ауданына барып келді. Бұл сапарда мәдениет, туризм, экономика, ақпараттық алмасу секілді мәдени шараларды жақсарту ойластырылды. Жер құрылымына қатысты мәселе талқыланған жоқ», деп өңірде жер мәселесіне қатысты айтыла бастаған дәлелсіз әңгіменің ақиқатын нақтылаған Алматы облысы әкімінің орынбасары Серікжан Бескемпіров агроөндірістік кешенді дамыту үшін кезінде түрлі себептермен жер пайын ала алмаған ауыл еңбеккерлеріне тиесілі үлесін беру жайын баса айтып, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерді тиімсіз пайдаланушыларды тексеруді күшейту керектігіне тоқталды. Жетісу жерінде жүргізілген есепке алу барысында пайдаланылмай жатқан жер телімі көптеп ашылып, бірқатары мемлекет меншігіне қайтарыла бастағанын да жасырмады. Бұл жұмысты жүргізу үшін өңірде арнайы топ құрылып, Жер кодексіне енгізілген өзгерістердің мәні барлық ауылдық округтер тұрғындарына түсіндіріліп жатқанын да айтып өтті.
Отырысқа қатысып, пікір білдіргендердің бірқатары жерді шетелдіктерге жалға беруге қарсы екендіктерін айтса, заңнама шеңберінде ілкімді әрекет етіп, іскерліктерін танытып жүрген шаруалар жағы керісінше қолдап сөйледі. Олар бірнеше жылдан бері шетелдіктермен келісім жасап, бірлесіп жұмыс істеп жүргендіктен шетелдіктер тек қана өздерінің технологиясымен келіп, бірлесе тапқан таза пайданың 49 пайызын ғана алып кете алатынын, ал өздерімен бірге әкелген техникасы да, технологиясы да осы шаруашылықтарда қалатынын дәлелдеп, осыған мысалдар келтірді.
«Былтыр италиялық бiр агрономмен келiсiп, биыл бiрлесiп жұмыс iстеуді бастадық. Топырақтың құнарлылығын, өнiм өткiзу нарығын зерттеп, жоспар жасадық. 1300 гектар жерге жаңа технологиямен жүгерi ектiк. Жердi игеру технологиясын меңгеру үшiн, ең алдымен, мамандарды әкелу қажеттігі де келісілді. Жер иесі ретінде мен шетелдіктерге шарт қойғандықтан, олар бізбен бірлесе еңбек етіп, тапқан таза пайданың 49 пайызын ғана алады. Жер телімі туралы талас жоқ. Ал ортақ қаражатқа сатып алған техника толығымен бізде қалады», дедi фермер Асқар Сүлейменов.
Ауылда мал бағып, түрлі дақылдар өсіріп жүрген шаруалардың алды шетелдерге барып, тәжірибе алмаса бастаған. Олардың өркениетті елдерден көріп, көкейге түйгендерін қазақ жерінде жүзеге асыруға талпынулары қуантады. Жерді пайдалану барысында шетелдіктерге жалға беруден олар қорықпайды, қайта қуанады. Өйткені, шетелдік мамандармен бірге қаражат, жаңа технология келеді. Сөйтіп, табыс көзі ашылған соң қарапайым халықтың тұрмысы түзеледі. Сонымен қатар, түрлі жолдармен шетелдерге барып келген осындай азаматтар өз сөздерінде бірінші кезекте қауіпсіздік шарасын ойластырып, шетелдіктер келіп, жерді жалға алып жатса, олардың жер құнарын жоятын дақыл сортын екпеуін талап ету қажеттігін айтты. Сөйлеушілер арасынан қазақстандықтардың өздеріне жерді сатуға үзілді-кесілді қарсы болып отырған азаматтардың да бар екендігі байқалды.
Негізінен, қант қызылшасын, жүгері дақылын өсіретін шаруалар пайдаланатын жерді 49 жылға жалға беруді сұрады. Себебі, қол күшін көп қажет ететін бұл дақылды өндіретін алқаптар көп күтімді, жылма жыл тыңайтып отыруды қажет етеді. Сондықтан, тек ауыл шаруашылығы құрылымдарын қаржыландыратын банк ашу қажеттілігі туындап отыр. Ұзақ мерзімге пайызы төмен несие алу үшін кепілдікке жекешелендірілгендігін растайтын мемлекеттік актісі бар жер қойылуы тиіс. Сонда сабақты ине сәтімен жалғасып, өнім берекелілігімен несие пайызы жабылып отыратыны анық.
Осы отырыста көтерілген ұсыныстың бірі мүмкіндігі бар азаматтардың бірнеше облыстан бірнеше жер телімін сатып алуына шектеу қою қажеттігі болды. Алдымен шаруа тиімді жұмыс істейтінін дәлелдеуі тиіс, содан кейін ғана оған екінші, үшінші жерді сатып алуға мүмкіндік беру керек. Өйткені, шұрайлы жерді иеленгенімен, пайдалана алмай бос тастап қоятындар аз емес. Ал малы өскен екінші бір адамның жайылымы болмай қысылып жатады. Жерге зәру осындай адамдарға мүмкіндік беру үшін жайылымдық жерді мемлекет толығымен бақылауға алуы қажеттігін, егер фермерлер бірігіп, бір-біріне көмектеспейтін болса, оларға жерді беруге болмайтынын, жерді тұрақты жұмыс істейтін жақсы мамандарға тапсыру қажеттігін ашына жеткізген шаруаларға қарсы уәж айтушылар да болды. Олар шетелдіктердің қолдауымен жүздеген гектар жерді дұрыс пайдаланып жүргендіктен «шетелдіктерге жерді сатайын деп отырған жоқпыз, олардың технологиясын, тәжірибесі мен білімін пайдалану үшін шақырып жатырмыз. Егер бірлесіп жұмыс істейтін болсақ, ауыл шаруашылығы өркендейді», деген тоқтамдарын білдірді. Мәселен, шаруа қожалығының иесі Советбек Еркінбайұлы жерді өз азаматтарымызға сатуға да, ұзақ мерзімге жалға беруге де болатындығын айтты. Ол шетелдіктерге жалға беруден қорқатын ештеңе жоқ деп есептейді. Сондай-ақ, Рыскелді Ахмедчанов, Таңатхан Нүсіпов, Жанат Исағұлов, Қыдыржан Байбаулов секілді шаруалар «Шет мемлекеттерден келетiн азаматтарға жер сатылмайтыны, тек жалға берiлетіндігі айтылды. Жалға беруден бiз неге қорқамыз? Бiз тоқымдай жерде отырған жоқпыз. Қазақстанның кең-байтақ жерi игерiлмей жатыр ғой. Сол жердi игеруге қатысса, инвестициясын әкелiп, ғылыми негiздегi жетiстiктерiмен өз үлесiн қосатын болса, бiз неге қорқуымыз керек. Біздiңше, жалға беру қажет, бiрақ ол мемлекеттiң бақылауында болуы тиiс. Екiншiден, шетелдіктер бiздiң жерге келiп, жұмыс iстеген уақытта артынан топырлатып, өзiнiң азаматтарын әкелмей, бiздiң жергiлiктi тұрғындарға жұмыс берiп, оқытып, үйретіп, олардың жерге ие болып қалуына үлес қосса жақсы», деген пікірді де ашық айта білді. Жерді дұрыс пайдалана білу үшін су жүйесін ретке келтіру секілді өзекті мәселелерді кешегі күні түрлі шаруашылықтарды басқарған зиялы қауым өкілдері жан-жақты дәлелдерін тізбелей отырып жеткізді.
Пікірсайыс алаңында ешкімге шектеу қойылған жоқ. 5 сағаттан астам уақытта 73 адам түрлі мәселелер бойынша ойларын ортаға салды. Саралап сараптасақ, олардың басым бөлігі жеке мәселелерін айтумен шектелді. Күн тәртібіне қойылған қай жерді қалай жалға беру мәселесі ысырыла берді. Бірер спикерлер әуелгі сөзін жерге қатыстыра бастап алып, одан әрі билік тарапынан әділетсіздік жасалды деп жазылған арыздарға тұрғындар қолын жинап, ортаға салғанымен, түбінде жеке мүдделері көрініп тұрды.
Жариялылықтың жарқын көрінісін анық көрсетіп әрі тақырып аясынан ауытқуға жол бермей, мәдениеттілік таныта білген төраға жиын ортасында жер дауына қатысты «Табыс Агро-2014» ЖШС тарапынан көтерілген мәселеге жиын соңында Талғар ауданының әкімі Райхан Садықованы орнынан тұрғызды. Әкім қойылған сауалға байланысты былай деді: «Табыс Агро-2014» ЖШС-іне Жер кодексінің 48-бабының талаптары сақталмай аудандық босалқы жерден 350 гектар жер телімін тауарлы ауыл шарушылығын жүргізу үшін уақытша өтеулі құқығымен жалға берілгені анықталып, «Қазақстан Республикасында жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Заңның 37-бабын басшылыққа ала отырып, заңсыз пайдаланылған жер телімі мемлекет меншігіне қайтарылып алынды. Ал аталған заңды тұлғаға талапқа сай жер телімі қарастырылуда. Бұл іске жауапты тұлға тәртіптік жауапкершілікке тартылып, іс сотқа түсірілді», деді.
Жер кодексінен бастау алып, өмірлік қажеттіліктерге қатысты ел тілегі жиынға қатысушылар тарапынан өткір қойылғанымен, сабырлылық сақталды. Салалық мамандар өз ойларын жіктей, тереңдете ортаға салып, байсалды жауаптар алды.
«Аграрлық ғылым – ауыл шаруашылығы саласының іргетасы болып табылады. Ашық айтатын болсақ, бізде бұл іргетас әлі де берік қалыптаса қойған жоқ. Үздік ғалымдарымыз жұмыс істеп жатыр. Алайда, олар аз. Бір мысал келтірсем, Еуропаның ортасында орналасқан Голландия деген мемлекеттің жері 41 мың шаршы шақырым ғана екен. Бұл – біздің Алматы облысы жерінің бестен бір бөлігі. Бірақ Голландия жылына 50 млрд. АҚШ долларына ауыл шаруашылығы өнімдерін экспорттайды. Ал біз бүкіл Қазақстан болып 5 млрд. доллардың өнімін шығарамыз. Міне, біздің әлеуетіміз осындай. Голландияның министрлік басшыларынан мұның сырын сұрағанымда: «Біздің бір-ақ құпиямыз бар, бізде аграрлық ғылым жақсы дамыған», деп жауап берді олар. Сондықтан, біз аграрлық ғылымды қолға алуымыз керек», деді осы комиссия мүшесі, белгілі ғалым Ақылбек Күрішбаев.
Өз кезегінде Алматы облысының әкімі Амандық Баталов ел мүддесі үшін өзекті мәселе болып саналатын жер реформасын талқылауға келген комиссия мүшелеріне алғысын білдіре отырып, «Бүгінде аграрлы облысымызда кәсіпкерлік дамып, былтыр 22 мың жұмыс орны ашылды. Нәтижесінде республика бойынша өндірілетін өнімнің 16 пайызы өндірілді. Елбасы тапсырмасымен, Үкіметтің қолдауымен субсидия ретінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге 22 млрд. теңге қаражат бөлінгені тағы бар. Мұндай қамқорлық жоғарыда мысалға келтірілген Голландияда да көрсетілмейді. Жүз мыңнан астам халықты ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз етуге мүмкіндігіміз мол», деп қысқаша хабарлама жасады.
Б.Сағынтаев өз сөзінде, бүгінгі күнге дейін және осы жиын барысында да ешкім жерді Қазақстан азаматтарына ұзақ мерзімге жалға беруге қарсы пікір білдірмегендігін, сондықтан осы мәселені ұсыныс ретінде Парламентке беруге болатынын баса айтты.
«Комиссия топтары жұмысын ширатыңқырау керек. Өйткенi, қазiр бастапқы қарқын сәл бәсеңдеп отырғанын көрiп отырмыз. Осы кезге дейiн айтылғандарды талдап, жүйелеп, нақты ұсыныстарды комиссия отырысына шығарып отырса, талқылауға да, әрi қарай жылжуға да жеңiл болар едi», – дедi Асқар Мырзахметов.
Тағы бір айта кететін мәселе, осы отырыстың барысында Алматы облысындағы барлық аудандар осы отырысқа селекторлық байланысқа шығып, ондағы Қоғамдық кеңес мүшелері де жерді сату немесе жалға беруге қатысты өз пікірлерін білдірді.
Жалпы алғанда барлық аудандар жерді 49 жылға жалға беруді қалпында қалдыруды қолдады. Екі ауданның өкілі жерді жекеге де беруге болатынын, өзгелері жерді шетелдіктерге жалға беруге қарсы екендерін айтты.
Жиын барысында көтерілген мәселеге жер реформасы жөніндегі комиссия мүшелері Кенжеғали Сағадиев, Ғани Қалиев, Оразалы Сәбден, Владислав Косарев, Серік Сұлтанғали, Әділет министрінің орынбасары Зәуреш Баймолдина, сондай-ақ танымал экономистер мен заңгерлер, қоғам қайраткерлері өз көзқарастарын жеткізді. Сонымен қатар, зиялы қауым тарапынан тұрғындармен кездесу барысында регламенттің сақталуы, уақытты үнемді пайдалана отырып, халықтың тосып отырған негізгі мәселесіне нүкте қою керектігі ескертілді. Әкімдердің жылына бір рет ел алдында есеп берумен ғана шектелмей, сөздеріне жан бітіруі керектігі де салиқалы оймен жеткізілді. Енді комиссия топтарының отырыстары екі аптада бір рет өткізіліп, тек тақырып аясында мәселе қарау қажеттілігіне де тоқталды олар. Сондай-ақ, қордаланған мәселелерді ретімен түйіндеп, шешіп отыру үшін Елбасы жанынан қоғамдық палата құру қажеттігі жөнінде ұсыныс та айтылды. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіріп, өңдеу үшін арнайы Аграрлық банк құру туралы фермерлер ұсыныс түсірді. Сарапшылар жер мәселесін дұрыс, тиімді шешу үшін субсидия мен ауыл шаруашылығы техникаларын бөліп, мамандар дайындау керектігін айтты. Негізі отандық агроөндірістік кешенді дамытудың басты тетігі билік пен қоғамды және бизнес құрылымын біріктіру бойынша үлкен жұмыс жүргізу керектігі де нақты дәлелдермен айтылып өтті.
Жер реформасы жөніндегі комиссияның кешегі бесінші отырысына Премьер-министрдің бірінші орынбасары Бақытжан Сағынтаев соңғы рет төрағалық етті. Ал келесі жиыннан бастап комиссияға Премьер-Министрдің орынбасары – Ауыл шаруашылығы министрі Асқар Мырзахметов төрағалық ететін болады.
Нұрбол ӘЛДІБАЕВ,
«Егемен Қазақстан»
Алматы облысы,
Талғар ауданы
