Қазақ тілін қазақ тілді емес мектептерде қалай оқытамыз?

Үш тілді оқу заман талабы десек, оның негізгі мақсаты – бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіп­тік бағ­дарға қабілетті, мәдениетті тұл­ғаны дамыту және қалыптастыру. Ел­басы көп ұлтты қазақстандық қоғам­да көп­ тілділікті дамытудың маңыз­­дылығы мен мәнділігі туралы «Қазақ­стан жоғары білімді ел ретінде әлемге танымал болуға тиіс. Ол үшін Қазақстан халқы үш тілді меңгеруі қажет: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – халық­аралық қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға табысты кірігу тілі», деген болатын. Әлбетте, оның ішінде қазақ тілінің алатын орны ерекше. Осыған орай мемлекеттік тілдің қызметін арттыру үшін түрлі бағдарламалар, жобалар қабылдана бастады. Нұрсұлтан Назарбаев 2020 жылға қарай мемлекеттік тілді мең­гер­ген­дердің қатары 95 пайызға дейін жететін болады дегені есімізде. Сон­дай-ақ, бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту, сапасын арттыру қажет­тігіне ерекше назар аударды. 2011 жылдан бастап қолға алынған бұл жоба біртіндеп оң нәтиже беріп келе жатыр. Бүгінде біздің алдымызда тұрған мақсат – мектеп оқушыларының функциялық сауаттылығын дамыту. Бұл дегеніміз – оқушының пәнді терең түсіну қабі­летін дамыту, алған білімін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пай­далана білуін қамтамасыз ету. Функ­циялық сауаттылығы дамыған тұлғаны қалыптастыру, мектеп қабырғасында басталады. Мектеп – үйрететін орта, оның жүрегі – мұғалім. Оқушының бойы­на білім нәрін дарытуға көмек бере­тін функциялық сауаттылық мұға­лім бойында да болуы тиіс. Ахмет Бай­тұр­сынұлы айтқандай, «Мұғалім қандай болса, мектеп hәм сондай болады». Бүгінгі таңда шешімін тауып келе жат­қан мәселенің бірі – республика көлемінде орта білім мазмұнын жаңар­ту аясында педагогтардың, оның ішін­де қазақ тілі пәні мұғалімдерінің білік­тілігін арттыру курстарының өтуі. Атал­­­ған іс-шараның мыңыздылығы ай­­­рық­­­ша. Қазақ тілді емес мектептерде қазақ тілін оқытып жүрген ұстаздар, білім беруді әлемдік стандартқа сай тың­­д­алым, оқылым, жазылым, айтылым әре­­кет­­терін дамыту арқылы жүйелі түр­де жүр­гізіп келеді. Екіншіден, мұға­лім­дер әдістемелік материалдармен, түрлі ре­сурс­тармен қамтамасыз етілді, оның ішін­де оқу бағдарламалары, күнделік­ті сабақ жоспарлары, мұғалімдерге ар­нал­ған нұсқаулықтар, бағалау жөнін­дегі ұсыныстар бар. Қазақ тілді емес мектептерде қазақ тілі мен әдебиеті пәндерін 20 жылдан ас­там уақыт бойы оқытып келемін. Осы кезең аралығында ұсынылған оқулықтар­дың оқушылардың сөйлеу әрекеттерін дамытуға бағытталмағандығын айту керек. Бұл ретте оқулықтар мәселесі жай­­лы А.Байтұрсынұлының «Бұл күнде қазақ­­ша оқуда кемшiлiк көп. Әуелі, оқу құра­­лы, кітаптар жоқ. Екiншi, қазақ мек­­тебі­не түзелген программа жоқ,  онсыз оқу бір жөннен шықпайды. Үшiншi, бала оқыту ғылымынан хабардар мұға­лім­­дер аз. …Оқу құралдары сайлы бол­­ма­са, оның iшiнде оқу кітаптары оң­ды бол­маса, оқу да оңды болмайды. Ше­­бер­­ге ас­пап серік, мұғалімге  құрал серік. Ас­пап­сыз шеберлер еш нәрсе іс­тей ал­май­ды, құралсыз мұғалімдер бала оқы­та ал­майды», деген сөзінің әлі де өзек­­ті еке­ні­не таңғаласыз. «Тілдердің үш тұ­ғыр­­лы­лығы» мемлекеттік бағдар­ла­ма­сын жүзеге асыруда осы көптен күт­кен үл­кен мәселе шешімін тауып келе жатыр десек артық емес. Қазақ тілі пәні мұ­ға­лім­дерінің алдында тұрған та­ғы бір мәселе – оқушылардың тілдік деңгейін анықтау. Бұл орайда, қазақ тілін оқыту тарихында оқушының нақты сөйлеу деңгей­лерінің бұрын анық­­тал­маған­дығын ескеру керек. Сондық­тан бұл мәселеге немқұрайлы қарауға бол­майды. Өйткені, оқушылардың тіл­дік деңгейін дұрыс анықтап алу, бола­шақ­та мұғалім мен оқушының жұмы­сын әлдеқайда жеңілдетеді деп ой­лай­мын. Осы орайда, қазақ тілді емес мектеп­терде қазақ тілін оқытуда «Тіл­дік порт­­фельдің» алатын орны ерекше. Еуро­­пада 2000 жылдардан бері қол­­данып келе жатқан бұл құжаттың тиім­­ділігіне күмәнім жоқ. Өйткені, «Тіл­дік портфельді» жүргізетін оқушы функ­ция­лық сауаттылық деңгейінде бір тіл бойынша білімін жетілдіреді, үйрен­ген материалдарды тікелей өмірмен байланыстырады, өздігінен жұмыс істеу дағдылары дамиды, алған білімдерін өмірде қолдануға, өзін өзі бағалауға, сонымен қатар, өзінің жасаған жұмысына рефлексия жасауға, нақты, қолжетімді мақсат қоюға үйренеді, қазақ тілі пәні бойынша өзінің дамуын зерттейді. Қазіргі таңда мектепте жұмыс атқа­ра­тын әрбір мұғалімге үлкен талап қойы­ла­тындығын бәріміз білеміз. Әр мұғалім өзінің жаңашылдық, яғни инно­вациялық іс-әрекетін қалыптастыра отырып, жүйелі түрде сабақтарында бәрімізге белгілі жеті модульді қолдану керек. Өзінің мектептегі тәжірибесінде мұғалім сабақты жеті модульді бір-бірі­мен ықпалдастырып өткізсе, сабағының нәтижесін көре алады. Десе де, қазақ тілінің оқу-әдістемелік жағы ойдағыдай деңгейге көтеріліп, жақсарып кетті деу­ге әлі ертерек сияқты. Басты проблема – қазақ тілі оқытылғанымен, мектеп бітірген балалар қазақ тілінде еркін сөйлей алмайды. Бұл орайда ең алдымен тіл үйренушіге өз ойын басқаларға ауызша біршама түсінікті етіп жеткізе алуды меңгерту негізгі міндет. Сондықтан қазақ тілді емес мектептердегі қазақ тілі пәні мұғалімдерінің алдына қойылатын мақсат – өзге ұлт өкілдерінің ауызекі тілде сөйлеу дағдыларын қалыптас­тыру. Педагогтар осы мәселені шешу мақ­сатын­да оқушылардың ауызекі тілде сөй­­ле­гендерін қамтамасыз ететін күн­де­лік­ті өмірде кездесетін тақырыптар бойынша бірыңғай ортақ тақырыптық, лексикалық минимум, сонымен қатар, қажетті грамматикалық тақырыптарды іріктеп, түзетулер енгізіп, қарқынды жұмыс жүргізуде. Елжандылыққа тәр­биелеу білім берудің мектепке дейін­гі жүйесінен жоғары оқу орындарына дейінгі барлық ұйымдарында өте маңызды. Балаларды туған жері мен елін сүюге тәрбиелеу – мұғалімнің маңыз­ды міндеті. Сондықтан, оқушылардың пат­риоттық сезімдерін, еліне, қазақ тіліне деген құрметін арттыруға сабақ барысында да, сыныптан тыс та жіті көңіл бөлу керек. Бұл орайда үш тілде білім беру бағдарламасын ата-аналарға дұрыс түсіндіруіміз шарт, өйткені, тәрбие отбасынан басталады. Тәуелсіз еліміздің өсіп келе жатқан жас ұрпағына өз Отанының мемлекеттілігінің кепілі – мемлекеттік тілді, яғни қазақ тілін құрметтеуге баулу, сол арқылы еліміз­дің саяси тұрақтылығын арттыру елі­міздің бүгінгі тіл саясатының страте­гиялық нысандарының бірі. Әрине, бұл орайда аймағымыздың ерекшелігін ес­керуіміз керек. Шығыс Қазақстан өңі­рін­де мемлекеттік тілді үйренуге құ­лық­­сыз­дықтан бұрын қажеттіліктің жоқ­ты­ғы байқалады. Сондықтан үш тілде білім беру ісі оңай емес. Осы орай­­да бұл мәселені қалай шешу керек де­ген сауал туады. Әр мекемеде қызмет етіп жү­рген азаматтар, қызметтен тыс адам­дар, жалпы жұрт жұмыла кіріссе, қазақ тілі өзінің лайықты орнын алады. Оған қол жеткізу үшін, жігер, ынта керек. Қазіргі таңда әлемнің алпауыт мем­лекеттері көп тілді, әсіресе, халық­аралық тілдерді меңгеруді маңызды міндет деп санайды. Сондықтан біз де халқымыздың қарыштап дамып, өр­ке­ниеттен кенже қалмауы үшін көп тілді меңгеруіміз қажет. Бұл заман талабынан туындап отырған қажеттілік. Себебі, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін маман бәсекеге қабілетті тұлғаға айналатыны сөзсіз. Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған қазақ тілі – ұлттық руханиятымыздың өзегі. Бұл орайда, оқу орыс тілінде жүретін жалпы білім беретін мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің көтеретін жүгінің салмағы өте ауыр. Мұндай жаңа міндеттерді мұғалімнің кәсіби санасының өзгеруінсіз, кәсіби құзыреттілігінің өсуінсіз ескі психологиямен, ескі әдістермен, ескі біліктілік арттыру жүйесімен шеше алмаймыз. Олай болса, қоғамға жаңалыққа жаны құмар, жаңаша ойлайтын, өзгермелі өмірге икемделіп қана қоймай, оны жағымды жаққа өзгертуге белсенді қатысатын ұстаздар қажет. Анар МАТЫБАЕВА, №34 мектеп-лицейдің қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі, үштілділікті дамыту жөніндегі жұмыс тобының мүшесі ӨСКЕМЕН