Зерде • 25 Желтоқсан, 2024

Тұрар және Түркістан үшін күрес

102 рет
көрсетілді
21 мин
оқу үшін

26 желтоқсан – қайраткер Т.Рысқұловтың туған күні. Биыл жазда Қазақ­станның Орталық мемлекеттік архивінен Түркияға ғылыми іс­сапарға жіберілген Өмірбек Қа­най Түркия Республикасы мем­лекеттік архивінен Түркіс­тан республикасы атынан Тұрар Рысқұлов пен Низамеддин Қо­жаев, Қазақстаннан Ахмет Байтұрсынұлы, Башқұрт­станнан 2 адам қол қойып, 1920 жылы 13 маусымда «Анкарадағы Ұлы Османлы ұлттық мәжілісіне» (яғни Түркияның Ұлы ұлттық мәжілісі) жолдаған хаты­ның аудармасын тауып, көшір­месін алып келді.

Тұрар және Түркістан үшін күрес

Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»

Бұл хатты 1936 жылы 4 қыркүйекте ашқан «Әкімшілік өкілі» Решид Иса (осы кісі аударған болуы мүмкін) «Башқұртстан өкілдерінің қолы оқылмады» деп жазған екен. Біз Башқұртстан өкілдері Ахмет-3әки Уәлидов мен Xарис Юмагулов болуға тиіс деп есептейміз. Бұл хат былтыр ғана құпиясыздандырылған екен. Қазіргі уақытта осы хаттың түпнұсқасын алу мәселесімен шұғылданып жатырмыз. Хаттың түпнұсқасы қолымызға тиген жағдайда бұл сұраққа толық жауап береміз.

Хат 1920 жылы маусымда Мәскеуде болып, кеңестік Ресей басшылары Л.Б.Ка­меневпен, Л.М.Караханмен және Г.В.Чи­черинмен келіссөздер жүргізген түрік коммунистері Халил паша, Баха Али Саидбек және Фуат бей Сабиттер арқылы Анкараға жеткен болуға тиіс деп топшылап отырмыз. Себебі Баха Али Саидбек пен Фуат бей Сабит маусымның ортасында Мәскеуде Тұрар Рысқұлов басқарып келген Түркістан делегациясының ұйымдастыруымен өткен түркі-мұсылман ұлт қайраткерлерінің жиы­нына қатысқан еді.

Қазақшаға тәржімаланған хаттың толық мәтінін назарға ұсынамыз:

«Ұлы ұлттық мәжіліс басқармасына.

І бап: Түркістан, Қазақстан және Баш­­құртстан өкілдері жазған хаттың көшірмесі төмендегідей.

Анкарадағы Ұлы Османлы ұлттық мәжілісіне.

Елдігіңізге қуанып, дұға оқыдық. Істе­ріңізге сәттілік берсін!

«1-бап. Дүниедегі төңкерісшілермен араны бұзып/алшақтатып тұрған ескішіл, діншіл тұлғалар әкімшілік-саяси істерден шет қалып, түрік халқында еш пайдасы жоқ теократия лозунгтары (үндеу) бітіп, азаттық пен әлеуметтік төңкеріс лозунгтары (үндеу) ұлықтануда.

2-бап. Қытай мен Арабстанды, Сібір мен Үндістанды заманында бірлестірген Түрік қауымының бұл күнде бір болу, берік төңкерістік әскери күш болып, осы төңкеріс ғасырында Шығысты азат етуі шарт. Бірақ не Шығыс, не Батыстың ешбірі біздің мақсатымызға жол қоймай, теріс мақсаттарына қарай тартатыны анық.

3-бап. (Шығыстың азаттығы – Шығыстың өз ісі). Егерде біз де сенімді болып, надан­дыққа жол бермей, қайтадан өз құді­реті­мізге, өз күшімізге сенім артып, тура жол тауып, әр жерде бір мақсатта әрекет етіп, ол әрекетте қаһарман Османлы һәм Ресейдегі түрік әскерлері мен еріктілері ерлік жасап, бүтін Орта Шығысты азат етейік. Содан кейін бүтін Шығыс пен бүтін [......] төңкерісіне қосылуды тілейміз әрі сол жолда құрбан болуға әзірміз. [1] 920 жылы 13 маусым».

Қол қойған: Түркістан өкілдері Рысқұ­лов, Низамеддин Ходжа, Қазақстан өкілі Байтұрсынов, Башқұртстан өкілдерінің қолы оқылмады.

ІІ бап. 2 қыркүйек, 1606 нөмір, Ұлы ұлттық мәжіліс басқармасына және Шығыс [......] қолбасшылығына жазылған.

Аштым. 4/9/36

Әкімшілік өкілі Решид Иса.

Мұхтар мырзаға».

 

Бұл хаттың мазмұнынан 1920 жыл­дың қаңтарынан бастап Түрік Кеңес Рес­публикасы мен Түрік халықтарының ком­мунистік партиясын құру туралы ше­шімдерін Түріккомиссияға мойындатып, егемен және тұтас Түркістан үшін күрес жүргізіп жатқан Т.Рысқұловтың В.Ленин­нің өз идеясын қабылдамай тастаға­нына қарамай, әлі де өз мақсатынан бас тартпағанын, Түркістанның бостандығы үшін соңғы мүмкіндікке дейін күресуге бел байлағанын анық байқауға болады.

Енді кішкене шегініс жасап, Т.Рысқұлов бастаған Мұсбюроның тұтас Түркістан үшін күресінің мазмұнына тоқтала кетейік.

 

* * *

1920 жылы 21 қаңтарда Т.Рысқұлов ТАКСР ОАК төрағасы болып сайланды. Т.Рысқұлов Түрікатком тарихында төраға болған жергілікті халықтың тұң­ғыш өкілі еді. Т.Рысқұлов аз ғана уақыт ішінде Түрікаткомды Түркістанның т­арихи-объективті жағдайын басшылыққа алып жұмыс істейтін органға айналдырды. Комиссариаттардың қызметі Түркіс­­танның жергілікті халықтарының тұр­мыс ерекшеліктері мен салт-дәстүріне сәйкестендіріліп қайта құрылды.

Т.Рысқұловтың Түрікатком төрағасы лауазымында атқарған қызметінің ең бас­тысы және маңыздысы Түркістан Респуб­ликасының саяси-мемлекеттік егемендігі жолындағы табанды күресі болды. Түркіс­танды түрік тілдес халықтардың ұлттық мемлекетіне айналдыруға, республика егемендігіне, яғни саяси, экономикалық, дипломатиялық, әскери және мәдени мәселелер бойынша нақты болуға тиіс дербестік құқықтарына ие болуға бар күш-жігерін жұмсады. Бұл саясатты іске асыру үшін Т.Рысқұловқа Түріккомиссиямен, Түркістан майданы Революциялық-әскери кеңесімен және РК(б)П ОК-мен күресуге тура келді. Сондықтан да тұтас Түркістан идеясы үшін күрескен Т.Рысқұловтың есімі Түркістан ұғымының баламасына айналды.

Түркістанның егемендігін тікелей В.Лениннің алдында талқылау үшін 1920 жылы мамырда Т.Рысқұлов басқарған Түр­­­кістан делегациясы тағайындалды. Т.Рыс­құлов В.Ленин үшін арнайы баяндама даярлайды. Баяндамада Түркістанның жағдайы, саяси, әлеуметтік, экономикалық, ұлтаралық және мәдени дағдарыстардың себептері, одан шығудың жолдары ашып көрсетілді. Құжатта мұсылман комму­нистерінің ұлт мәселесі және ұлттық мем­лекеттік туралы идеялары толық қамтылған. Мұсылман коммунистерінің Түркістанда Ресейдегі сияқты халықты әлеу­меттік жікке бөлу, тап күресін өршітіп, пролетариат диктатурасын орнату жолымен емес, өлкенің тарихи ерекшеліктерімен санаса отырып, большевиктік партия жариялаған ұлттардың өзін-өзі билеу құқығын өмірге демократиялық жолмен енгізу арқылы жергілікті ұлттардың мемлекеттігін қал­пына келтіру, елді сайланбалы кеңестер арқылы басқару, өкімет билігін жергілікті халық өкілдеріне беру, республиканың ішкі өзін-өзі қорғау күштері мен сыртқы жаудан қорғанатын қуатты Мұсылман қызыл армиясын құру, сырттан келетін эмиссарлық органдарды жою жолымен ғана дамытуға болатынын атап көрсетті.

1920 жылы 25 мамырда РК(б)П ОК Саяси бюросы Түркістан мәселелерін талқылайды. Бұған дейін Түркістан делегациясы В.Ленин­мен тікелей келіссөздер жүргізген еді. Саяси бюро мәжілісіне делегация төр­ағасы Т.Рысқұлов, Түрік­комиссияның Мәс­кеуге ілесе келген мү­шелері Ш.Элиава мен Я.Рудзутак ша­қырылды. Ресей мен Түркістан арасындағы қатынас туралы ережені даярлау үшін құрамына Г.Чичерин, Н.Крестинский және Ш.Элиава кіргізілген комиссия тағайындалды. Комиссия құра­мына Түр­кістан делегациясының бірде-бір мү­шесі енгізілмеді. Аталған комиссия РК(б)П-ның Түркістандағы міндеттері туралы ОК шешімінің жобасын жасап, оны 1920 жылы 13 маусымда талқылауға ұсынады.

Қаулы жобасымен танысқан В.Ленин бірқатар сын-ескертпе жазады. Қаулы жобасында Ресей самодержавиесінің Түркіс­тандағы жартығасырлық отарлық саяса­тының нәтижесінде қалыптасқан қатынастарды жою РК(б)П-ның басты міндеті ретінде атап көрсетілді. Орыс жұмыс­шыларының отаршылдық дертіне шал­дыққан тобы кеңес билігін қолында ұстаған екі жарым жыл ішінде бұл қаты­настардың жақсылыққа қарай өзгер­мегені былай тұрсын, «коммунистік» қи­мылдардың арқасында бұрынғыдан да шиеленісе түсті, езгіге түскен жергілікті халық бұл қимылды бұрынғы патша өкіме­тінің агенттері қимылының жалғасы деп қарады. Қаулы жобасында бар кінә патша өкіметінің отарлық саясаты мен революциядан соң кеңес өкіметін басқарған «орыс жұмысшыларының шовинистік тобына» аударылып, Түркістанның нағыз қожасы болып отырған қаруланған орыс мұжықтары мен кулактары назардан тыс қалдырылды. Өйткені Түріккомиссия өз саясатында әлеуметтік база ретінде ең алдымен соларға сүйенетін.

Өз ескертпесінде В.Ленин: «менің ойым­ша, жолдас Рысқұловтың жобасын қабылдамау қажет. Ал комиссияның жобасын келесі өзгерістермен қабылдау қажет:

(а) Түріккомиссияның TүрХКК және ТүрОАК-пен жүйелі түрде жұмыс істеу міндетін енгізу:

(1) олардың қорытындысын сұрау;

(2) оларды Түріккомиссияның істеріне біртіндеп енгізу;

(3) ТүрХКК мен ТүрОАК [жұмысына] қатысу;

(4) барлық (немесе негізгі) даулы мәсе­лелерді ОК-ке және БОАК-ке енгізе отырып, олармен «келісу».

(Р) құқықтардың біртіндеп кеңеюін қамтамасыз ететін бірқатар практикалық шараны енгізу (істерге қатысу және т.б.)», дей отырып, қаулы жобасында орыс мұжықтары мен кулактарының назардан тыс қалғанын дұрыс атап көрсетті. Жобада Түркістанда Түріккомиссияның болу қажет­тігі атап көрсетілді. Сыртқы саясат, сыртқы сауда, әскери іс, қатынас жолдары, пошта-телеграф, қаржы мәселесі тек Мәскеуде шеші­летіні, қалған мәселелерде билік Түр­кіс­тан Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесіне берілетіні айтылды.

Қаулы жобасымен Түркістан делегациясы да танысып шығады. Делегация 16 маусымда В.Ленин мен Н.Крестинскийге қосымша баяндама тапсырады.

1920 жылы 29 маусымда РК(б)П ОК-нің Саяси бюросы В.Лениннің нұсқауларын негізге ала отырып, Түркістан бойынша соңғы шешімдерін жариялайды. РК(б)П ОК-нің қаулысында большевиктер партия­сы мен кеңес өкіметінің Түркістандағы негізгі міндеті ретінде мыналарды атап көрсетті:

1) жергілікті халықтар мен еуропалық қоныс аударушылардың ара-қатынасын реттеу;

2) жергілікті халықтардың қоғам­дық қа­тынасында үстем болып отырған патриар­халдық-феодалдық сарқын­шақ­тарды жою;

3) келімсек орыс кулактарынан жергілік­ті халықтың атақоныс жерлерін тартып алып, иелеріне қайтару;

4) көшпелі халықтарды отырықшылыққа көшіруге даярлану;

5) орыс кулактарының экономикалық күш-қуатын әлсірету, оларды қарусыз­дан­дыру және Орталық Ресейге жер аудару;

6) патша өкіметінің әкімшілік қызмет­керлерін, шенеуніктерін, полиция мү­шелерін Түркістаннан кетіру, жергілікті орыс коммунистерінің шовинистік пиғыл­мен ауырған бөлігін Орталықтан келетін басқа коммунистермен алмастыру және т.б.

Бірақ қаулыда Түркістан делегациясы ұсынған негізгі талаптар: Түріккомиссияны жою, Түркістан майданы Революциялық-әскери кеңесінің билігін шектеу арқылы бүкіл өкімет билігін республикадағы заңды, конституциялы органдар – Түрікатком мен ХКК-ге беру, республиканың еге­мен­дігі, армияны жергілікті халықтан жасақ­тау, қаржы, сыртқы дипломатия, сауда-экономикалық байланыстар, РКФСР құра­мын­дагы ұлт республикаларымен ара-қаты­нас мәселелері, жергілікті халықтарға қатысты саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени саясаттың жолдары, РКФСР үкіме­тінің құрамында Түркістан өкілдерінің болуы туралы аса маңызды талаптар қа­былданбады.

Осыған қарамай, Түркістан делега­циясының Кремльдегі кездесуле­рінің тарихи маңызы зор болды. Кремль Түркістаннан бұрынғы патша шенеуніктерін, полиция мүшелерін, казак атамандарын, ірі саудагерлер мен кулактарды, еуро­палық ком­мунистердің шовинистік тобын қуып, жергілікті халықтар мен қоныс ауда­­рушылардың қатынасын реттеу, көш­­пелілердің атақоныс жерлерін иелеріне қайтару, орыс мұжықтарын қарусыз­дандыру туралы тапсырмалар берді. Түркіс­танда жер-су реформасын іске асырудың қажеттігін мойындады. Бұл Түркістан делегациясының саяси жеңісі еді.

1920 жылы 16 маусымда Түркістан делегациясы Мәскеуде жүрген Башқұртстан, Татарстан мен Қазақстан қайраткерлерімен келісе отырып, В.Лениннің Коммунистік Интернационалдың ІІ конгресіне арнап жазған тезистеріне түзетулері мен ұсыныстарын енгізеді. В.Лениннің атына жіберілген құжаттың түпнұсқасына Түркістаннан Т.Рысқұлов пен Н.Қожаев, Қазақстаннан А.Байтұрсынұлы, Башқұрт­станнан 3.Уәлиди мен X.Юмагулов қол қойды.

Түрік қайраткерлері В.Лениннің тезистеріндегі орыс пролетариаты кеңес өкіметі кезеңінде қатты өзгерді. Оның патша заманындағы пролетариаттан түбірлі айырмашылығы бар. Сондықтан да орыс пролетариатының отар елдердің еңбекшілерін азат етудегі рөлінің зор екені туралы қағидаларына наразылық білдіреді. Нақты мысалдармен керісінше құбылысты дәлелдейді, панисламизмге қарсы күрес­тің қажеттігі туралы ұсыныстарын сын­ға алады. Олар В.Ленинге бодан халық­тарды отаршылардың қолымен немесе отаршыларға арқа сүйейтін жергілікті биліктің қолымен азат етуге болмайтынын ескертеді. Орыс шовинистерінің мұсылмандарды еркіне жіберуге болмайды, олар мемлекет те, қуатты экономика да құра алмайды, барды қиратып бітіреді дейтін уағызына соққы береді.

Түркістан делегациясы 1920 жылы мау­сым айының ортасында Мәскеуде түркі-мұсылман аймақтарынан келген ұлт қайраткерлерімен кездесіп, жиын ұйым­дастырады. Жиынға Шығыс халықтары комм­унистік ұйымдарының Орталық бюросынан Мірсейіт Сұлтанғалиев, Сахибкерей Саидғалиев, Шаймардан Ибрагимов, Татарстаннан Миқдат Брундуков, Қазақ­станнан Ахмет Байтұрсынұлы мен Ғабдулхәкім Бөкейханов, Башқұртстаннан Ахмет-Зәки Уәлидов пен Харис Юмагулов, Түркістаннан Тұрар Рысқұлов пен Низамеддин Қожаев, Түркиядан Баха Али Саидбек пен Фуат бей Сабит қатысады. Жиында түркі қайрат­керлері РК(б)П-ның ұлт саясаты, оған қарсы тұрудың жолдары мен амалдары туралы кең тұрғыда ойласады.

Түркістан өкілі Н.Қожаев РК(б)П бағдарламасының Шығыс өлкелеріне сай еместігін, сондықтан да ол бағдарламаға өзге­рістер енгізбей, қолдану мүмкін еместігін баяндайды. Басқару аппаратында әлі күнге дейін бұрынғы патша әкімдерінің отырғанын, олардың отарлық саясатты жалғастырып, мұсылмандарды билікке жолатқысы келмейтінін мәлім­дейді. Сондықтан да Н.Қожаев РК(б)П бағдарламасын қайта қарап, тиісті өзгерістер енгізу үшін мұсылман коммунистерінің Бүкілресейлік съезін шақыру қажет дейді.

Башқұртстан өкілі X.Юмагуловтың айтуынша, РК(б)П бағдарламасы Шығыс үшін емес, Батыс үшін жазылған. Осы бағдарламаны басшылыққа алған жергілікті орыс большевиктері мұсылмандарда қалыптасқан пролетариаттың болмауына байланысты, кеңес өкіметі ол аймақтарда тек орыс тұрғындарына ғана арқа сүйей алады деген саясат ұстанып отыр. Сондықтан да партияның бағдарламасына міндетті түрде өзгерістер енгізу керек.

Башқұртстанның келесі өкілі А.З.Уә­лидов «Шығыс халықтары орыс револю­циясының ізімен жүре алмайды, бірақ Шығыста революциялық қозғалыс қажет. Экономи­калық кіріптарлық сақталып отырған жағ­дайда республикалардың егемендігі туралы сөз болуы мүмкін емес. Ұлт ай­мақ­­тарында кеңестік билік патша отар­шы­ларының қолында тұр. Сондықтан да Шығыс аймақтарының ұлттық күштері революцияланып, билікті өз қолдарына алуға тиіс», деп тұжырымдайды.

Түркістан өкілі Т.Рысқұлов кеңес өкі­­метінің ұлт мәселесін шеше алмай отыр­ғанын айыптады. «Батыстың езгісінен құтылу үшін Шығыс аймақтарында ұлттық революция қажет. Түркістанда, Башқұртстанда, Қазақстанда орыс рево­люционерлері би­лікті тартып алды да, билеп-төстей бас­тады. Қазір губернаторлардың билігін орыс жұмысшысының билігі алмастырған. Өз­герген еш нәрсе жоқ. Шығысты Қызыл армияның күшімен азат ету мүмкін емес. Орыс отаршылары мен Орыс Қызыл армиясын Ресейге қайтару керек. Құрылып жатқан ұлттық республикалар тек қағаз жүзінде ғана өмір сүріп отыр. Кеңес өкі­меті ұлттық қозғалыстарға дем беріп, қол­дауға тиіс. Шығысты азат ету үшін тез арада барлық Шығыс республикаларынан орыстың отаршыл шовинистері кері ша­қырып алынсын, ұлт аймақтарында мұ­сылман партия ұйымдары құрылсын, Шығыс республикаларында Қызыл армия­ның құрамы түгелдей мұсылман өкіл­дерінен жасақталатын болсын, ал мұсыл­ман коммунистерінің Бүкілресейлік съезін Мәскеуде емес, Бакуде немесе Ташкентте шақыру қажет», дейді.

Жиынның соңына таман сөз алған А.Байтұрсынұлы өзіне дейін сөйлеген шешендердің пікірлерін толық қостай­тынын, Қазақстанның билігі қазір С.Пестковский сияқты эмиссарлардың қолына көшкенін, жағдайды талқылау үшін мұсылман коммунистерінің съезін шақырудың маңыздылығын атап көрсетеді.

Ұлт аймақтарында қалыптасқан саяси жағдайды жан-жақты талқылаған қай­раткерлер жиында 1920 жылы 1 тамызда Бакуде мұсылман коммунистерінің Бүкілресейлік съезін шақыру туралы бірауыздан қаулы қабылдайды. Съезге мұ­сыл­ман партия ұйымдарынан 500 мү­шеден 1 делегат, ал жасырын жағдай­да жұмыс істеп жатқан Түркия коммунис­терінің ұйымдарынан әр 100 мүшеден 1 делегат жіберу туралы шешім шығарды. Жиын қаулының соңғы нұсқасын даярлау үшін құрамына Мірсейіт Сұлтанғалиев, Сахибкерей Саидғалиев, Ахмет-Зәки Уәлиди, Тұрар Рысқұлов кірген арнайы комиссия құрады. Бірақ РК(б)П ОК түрік қайраткерлерінің бұл ұсынысын да іске асыртпай тастады.

Түркістан делегациясы Мәскеуде жүрген уақытта Ташкенттегі Түріккомиссия мүшелері – М.Фрунзе, В.Куйбышев, Ф.Голощекин қауырт қимылдап, делегация жетекшілеріне қарсы топ ұйымдастырып, оларды қаралауға кірісті. Жергілікті орыс коммунистерінің қолдауына сүйенген Түріккомиссия мұсылмандар ортасына жік түсіру үшін түрліше айла-шарғы қолданды. Нәтижесінде, саяси күресте тәжірибесі жоқ мұсылман қайраткерлері әлеуметтік, ұлттық, тіпті рулық-тайпалық белгілері бойынша бір-бірімен өштескен топтарға жіктелді. Енді ғана ұйымдасып, жұмылып келе жатқан мұсылман коммунистерінің ұлттық мүдде жолында бірігуіне жол берілмеді.

РК(б)П ОК-мен күрес барысында Түркістан делегациясы теория мен саясаттың, көтерілген ұран мен қайнаған өмірдің үйлеспейтіні, жүргізіліп жатқан саясаттың екіжүзділігі мен жалғандығын айқын түсінді. Ұзаққа созылған күрес­тің нәтижесіз аяқталуы мұсылман қайрат­керлерінің сенімін жоғалтты. Ташкентке оралғаннан кейін, 1920 жылы 18 шілдеде Түркістан делегациясының барлық мүшесі қызметтерінен бас тартып, отставкаға кетеді. 1920 жылы 22 шілдеде Т.Рысқұловтың саяси қызметтен кетіп, шығармашылықпен айналысу туралы өтініші «қабыл алынды».

1920 жылы 29 шілдеде РК(б)П ОК Түркістанды жеке-дара билеп-төстеуге көшкен Түріккомиссияға қосымша тағы бір эмиссарлық орган – Түрікбюроны тағайындайды. Түрікбюро құрамына Я.Петерс, Л.Каганович сияқты сыннан өткен большевиктер кіргізілді. Тамыз айында Түркістанға Ресейден түрліше жұмыстар үшін тағы да 150 адам жіберілді. Түркістанның саяси тізгіні Мәскеудің қолына біржола көшті, жергілікті жерде оның саясатына қарсы тұратын саяси күш қалмады. 1920 жылы 19 шілдеде Түріккомиссия Түр­кістан Өлкелік партия комитетін таратып, Уақытша Орталық Комитет ұйым­дастырады. Түріккомиссия тарапынан жасалынған қысымның нәтижесінде жергілікті коммунистердің жаңа тобы билікке баруға мәжбүр болды.

1920 жылы шілденің соңында Петерс Е.Преображенскийге Т.Рысқұлов бастаған мұсылмандардың ұлттық қозғалысы құр­тылды деп қуана хабарлайды. Петерс Түркістан мұсылмандарының ұлттық қоз­ғалысын құрту үшін Түріккомиссияның қандай тактика қолданғанына тоқталады. «Біздің ұстанған тәсіліміз өзіміз көлеңкеде тұрып, мұсылмандардың жаңа тобын би­лікке жылжыту болды. Олар ХКК мен Тү­рікатком басына барғылары келмеді, бірақ біз оларды зорлап көндірдік», дейді Петерс.

Осылайша, 1920 жылы жазда Тү­рік­ко­миссияның мақсаты орындалып, Түркістанның саяси егемендігі, мұсылман халықтарының теңдігі жолында күрескен, өз мақсаттарын орындау жолында табан­дылығымен көзге түскен мұсылман қайрат­­керлері Т.Рысқұловпен бірге жаппай саяси қуғынға ұшыратылды. РК(б)П ОК Т.Рысқұловты 1920 жылы жазда Түр­кіс­таннан кетуге мәжбүр етті.

Тұрар Рысқұлов тобының тұтас әрі егемен Түркістан үшін күресі РК(б)П ОК-нің үрейін ұшырды. В.Ленин осы 1920 жылдың маусым айында-ақ Түркістанды таратуды ойластырып, Саяси бюроның Түркістан мәселесімен айналысқан ерекше комиссия­сына Түркістанның Өзбекстан, Қазақстан және Түрікменстан өлкелеріне бөлінген этнографиялық және басқа да карталарын жасап, осы үш бөліктің қосылу немесе бөліну шарттарын егжей-тегжейлі анықтауды тапсырды.

Бірақ Түркістандағы ұлттық-аумақтық межелеуді іске асыру үшін қолайлы саяси жағдай және үлкен дайындық жұмыстары қажет еді. Түркістанды бөлшектеу арада төрт жыл өткен соң ғана мүмкін болды. Биыл межелеудің жүзеге асырылғанына 100 жыл толды.

 

Ордалы ҚОҢЫРАТБАЕВ,

Сәбит ШІЛДЕБАЙ

Соңғы жаңалықтар

Жұмысшы мамандықтарға сұраныс жоғары

Жұмысшы мамандықтар жылы • Кеше

Шебер дәнекерлеуші

Еңбек • Кеше

Мал баққанға бітеді

Еңбек • Кеше