Коллажды жасаған Зәуреш Смағұл, «ЕQ»
Съезде кеңес өкіметі мен коммунистік партияның елімізді басқарудағы жұмыстарына жан-жақты талдау жасалып, саясатта, экономикада жіберілген өрескел кемшіліктері ашық та өткір сынға алынды. Елдегі инфляция деңгейінің жоғары болуы, азық-түліктің қымбаттауы, тауар тапшылығы, халықтың тұрмыс деңгейінің нашарлауы, әлеуметтік әділеттіліктің жиі бұзылуы, ұлтаралық қатынастағы шиеленістер экономикалық дағдарысты күшейте түсті. Одақ басшылығы ахуалды реттеу үшін жариялылық, жеделдету, қайта құру сияқты саясатты ұстанғанымен, оң нәтиже бола қойған жоқ. Басшылық тарапынан жіберілген кемшіліктер ашық айтылған сайын халық арасында наразылық арта түсті. Оның арты саяси дағдарысқа ұласты. Сөйтіп, 1990 жылдың басында Балтық елдері КСРО құрамынан шығып, жеке бөлініп те кетті. Одақты сақтап қалу мақсатында билік 1990 жылы наурызда Бүкілодақтық референдумға «КСРО-ны тең құқықты егемен республикалардың жаңарған федерациясы түрінде жақтайсыз ба?» деген сауалды шығарды. Ел одақты жақтап дауыс берді. Ендігі кезекте одақтас республикалар одақтық шарттың жобасын дайындау барысында өздерінің нақты құқықтары мен өкілеттіктерін барынша кеңейтуге бағытталған жұмысқа кірісті. Одақтас республикаларда өздерінің президенттерін сайлау басталды.
Біздегі ахуал қандай болды? 1990 жылдың наурыз айында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің сайлауы өтті. Мен ол уақытта Оңтүстік Қазақстан облысына қарасты Арыс аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы едім. Сол ауданнан Жоғарғы Кеңеске депутат болып сайландым. Бұл сайлау бұрынғы сайлаудан өзгеше болды. Республика тарихындағы тұңғыш баламалы сайлау еді. Бұрын Қазақстан компартиясы орталық комитетінен депутат болып шопан, механизатор, құрылысшы, шахтер сайлануы керек деген пәрмен берілетін. Бұл сайлауда да сол үдеріс байқалғанымен, демократия, жариялылық ұғымы қалыптаса бастағандықтан, қатаң сақтала қойған жоқ. Қазақстан Ғылым академиясы, театрлар қоғамы, жазушылар одағы, архитекторлар одағы, композиторлар одағы сияқты шығармашылық ұжымдарға тиісті квота беріліп, олар өздерінің съездерінде Жоғарғы Кеңеске депутаттар сайлады. Сөйтіп, Қазақ Советтік Социалистік Республикасының XII шақырылған Жоғарғы Кеңесіне жан-жақты іріктеуден өткен депутаттар сайланды. Депутаттыққа іріктеудің баламалы әдісін қолдану арқылы сайлаудың жариялылық түрде өтуі депутаттық корпустың сапасына, білімді азаматтардың сайлануына оң әсерін тигізді. Сол депутаттардың жұмыс істеген кезеңі тарихи кезең десек, артық айтқанымыз емес. Атап айтсақ, Егемендік туралы декларацияны, Тәуелсіздікті туралы заңды, республиканың бірінші конституциясын қабылдау сияқты маңызды оқиғалар болды.
XII шақырылған Жоғарғы Кеңестің алғашқы сессиясы 1990 жылдың 24 сәуірі мен 30 сәуірі аралығында және 10-28 мамыр аралығында өтті. Жоғарғы Кеңесте 360 депутат болатын. Бұрын депутаттар күзде бір аптаға, көктемде бір аптаға келіп, екі сессияға қатысып, заңдарды қабылдайтын. Ал бұл депутаттық корпустың 25-30 пайызы жалақы алып, тұрақты түрде жұмыс істеп, үкіметпен бірге заң жобаларын алдын ала әзірлеуге қатысты. Ал қалған депутаттар жылына екі рет күзде 2 ай, көктемде 2 ай сессияға келіп жұмыс істейтін болды.
24 сәуірде өткен алғашқы сессияда күн тәртібі бекітілгеннен кейін Жоғарғы Кеңестің төрағасы болып Қазақстан компартиясы орталық комитетінің бірінші хатшысы Нұрсұлтан Назарбаев бірауыздан сайланды. Ал түстен кейін Жоғарғы Кеңестің кешкі мәжілісінде ол күн тәртібіне «Республикада президенттік басқару жүйесін енгізу» туралы, «Конституцияға толықтырулар мен өзгерістер енгізу» туралы заң жобаларын ұсынды. Бұл туралы белгілі заңгер, ғалым Сұлтан Сартаев баяндама жасады. Сол уақытта одақ құрамындағы республикалар президенттерін сайлап қойған еді. Депутаттардың қызу пікірталасынан кейін, аталған екі заң жобасы қабылданды. Сол күні заң қабылданғаннан кейін Жоғарғы Кеңестің депутаттары сессияда жасырын, жабық түрде Республиканың президентін сайлайтын болып келісті. Үміткер ретінде Нұрсұлтан Назарбаев ұсынылып, депутаттардың 94 пайыз дауысымен Республика Президенті болып сайланды. Әлі есімде, сағат 22:30 минутта ол Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Президенті болып сайланды. Ал 22:45 минутта Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Туы астында салтанатты түрде Ант берді. Келесі күні өткен сессияда Тұңғыш Президент Жоғарғы Кеңестің төрағасы қызметінен босатылып, оның орнына Ерік Асанбаев сайланды.
Одақтағы экономикалық-саяси ахуал ушыға бастаған уақытта әрі президентімізді сайлап алғандықтан күздегі екінші сессияда «өз жерімізде өзіміздің саясатымызды жүргізу керек» деген мәселе көтеріле бастады. Жаңа одақтық шарт жасау үшін, Қазақ КСР-нің жаңа Конституциясын, егеменді мемлекет ретінде республиканың мәртебесін жүзеге асыратын заң актілерін әзірлеу үшін Қазақстан Республикасының егемендігі туралы декларация қабылдау керек болды. Жобаны әзірлеу үшін арнайы комиссия құрылып, республикамыздағы мемлекеттік-құқық саласының аса білгір маманы, академик Салық Зиманов комиссия төрағасы болды. Бұл кезең демократияға барынша жол ашылған кезең еді. Содан болар, депутаттардың арасында «Демократиялық Қазақстан» деген топ құрылды. Тіпті «Демократиялық Қазақстан» тобы әзірлеген Егемендік туралы декларацияның балама жобасы да ұсынылды. «Демократиялық Қазақстан» топ жетекшілері көпұлтты қоғамда ұлттық мемлекеттік тұжырымдамаларды жүзеге асыру жағымсыз жағдайларға апаратынын, «сондықтан да азаматтық қоғам құру керек» деген мәселе көтерді.
Декларацияны талқылау барысында комиссия мүшесі, атақты заңгер-ғалым, депутат Сұлтан Сартаев «Демократиялық Қазақстан» тобындағы депутаттардың «ұлттық республика дегенді жойып, азаматтық қоғам құрайық» деген пікіріне қарсы өз ойын ортаға салды. Ол: «Мен әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, мынаны айтқым келеді: сіздер ойлағандай ұлттық мемлекет азаматтық қоғамға, яғни праволық мемлекетке қайшы келмейді. Мәселен, Англия – праволық мемлекет. Алайда ол ағылшындардың ұлттық мемлекеті. Сондай-ақ Франция, Испания, Жапония, тағы да басқа көптеген ұлттық негіздегі праволық мемлекеттерді мысалға келтіруге болады. Біз де осы мемлекеттердің үлгісінде өзіміздің егеменді, ұлттық республикамызды дамытамыз, гүлдендіреміз. Декларациядағы қазақ деген сөзден қорқатын ештеңе де жоқ. Қазақ ұлты – сонау ерте дәуірден тілі, ділі қалыптасқан, кіндік қаны тамған өз тарихы бар халық. Енді келіп оны мүлде сызып тастау мүмкін емес», деді.
Депутат С.Зиманов бастаған комиссия бір аптадан астам уақыт декларация жобасына толықтырулар мен өзгерістер енгізіп, жобаны сессияның талқылауына енгізді. Декларация жобасы сессияда жан-жақты қызу талқыланды, оның әрбір бабы, керек десеңіз әрбір сөйлемі мен сөзі әртүрлі пікірталас тудырып барып, келісімге келіп, қабылданып отырды. Ол кезде депутаттық корпуста басқа ұлт өкілдерінің саны едәуір болатын. Олардың арасынан декларацияны қабылдау кезінде түрлі қитұрқы сұрақтар беріп, қарсы шығып, сөз сөйлегендер де табылды. «Декларацияның не керегі бар бізге? Біз кеңес одағында өмір сүріп жатырмыз. Әлде оған қарсысыңдар ма?» деген мәндегі пікірлер айтылды. «Қазақ ұлтының тағдыры үшін жауапкершілікті ұғына отырып» деген сөйлемдегі «қазақ» деген сөздерді алып тасталуын талап еткен талқылаудың өзі біраз уақытқа созылды. Тіпті қарсылық танытқандардың қатарында ұлты қазақ депутаттар да болды. Комиссия төрағасы, академик, депутат Салық Зиманов, қазақ тілінде де, орыс тілінде де сауатты баяндама жасап, депутаттардың қойған сұрақтарына толық жауап беріп, жетелеріне жететіндей етіп түсіндіріп отырды. Жабайхан Әбділдин, Сұлтан Сартаев, Әбіш Кекілбаев, Өмірбек Жолдасбеков, Өмірбек Бәйгелдиев, Өзбекәлі Жәнібеков және тағы басқа депуттаттардың белсенділік танытып, қарсылық танытқандарға бұлтартпас дәлелді жауап бергендерін атап өткен жөн. Қазір сол кезде егемендікке қарсы болған депутаттардың бар болғандарына көп адам сенбеуі мүмкін. Бірақ солай болды. Оны біз өз көзімізбен көрдік. Егемендікті қабылдау оңайға түскен жоқ. Сөйтіп, Егемендік туралы декларация 25 қазан күні сағат 18:55-те қабылданды. Құжат қабылданған кездегі әсерді ұмыту мүмкін емес. Декларация қабылданғаннан кейін еліміздің әнұраны орындалып тұрғанда сессияға қатысушы барша депутат пен үкімет мүшелерінің көздеріне жас алғаны менің есімнен ешуақытта кетпейді. Бұл кеудемізді кернеген үлкен шаттық, тебіренгеннен шыққан көздің жасы еді.
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының егемендігі туралы декларация – Қазақстанның тәуелсіз, шынайы егемен мемлекет ретінде қалыптасуының алғышарты болған маңызды құжат. Бұл құжат Қазақ КСР-нің егемендігін бүкіл әлемге әйгіледі.
Декларацияның бірінші тармағында Қазақ КСР-і басқа республикалармен бірге Егеменді Республикалар Одағына ерікті түрде кіретіні және олармен қарым-қатынасты шартты негізде құратыны айтылды. Сонымен қатар Қазақ КСР-і егемен мемлекет ретінде тиісті одақтан еркін шығуға құқылы екені көрсетілді. Декларацияда республиканың барлық ұлттық байлығы – жері және оның қойнауы, су, әуе кеңiстiгi, өсiмдiктер мен хайуанаттар дүниесi, басқа да табиғи ресурстары, халықтың мәдени және тарихи қазыналары, бүкiл экономикалық, ғылыми-техникалық потенциал Қазақ КСР-нің ерекше меншiгiнде болатындығы және олар мемлекеттің егемендiгiнiң негiзiн құрайтындығы бекітілді.
Декларация Қазақстанның халықаралық қатынастың толыққанды субъектісі ретіндегі конституциялық-құқықтық мәртебесін анықтады. Қазақ КСР-нің мемлекеттік билігінің республика ішінде ғана емес, Одақтық шартта белгіленген шеңберде сыртқы қатынаста да үстем, дербес, толық болатындығын бекітті.
Ерекше айта кететін жағдай, декларацияда өзге де құқықтық міндеттермен қатар қазақ ұлтының тағдыры үшін жауапкершіліктің танылуы болды. Бұл норманың енгізілуі жойыла бастаған қазақ тілі мен мәдениетіне деген мемлекеттің қамқорлығын көрсетеді.
Қысқасы, саяси-құқықтық мәні аса зор бұл құжат 17 бөлімнен тұрады. Құжатта Қазақ КСР егемендігін қамтамасыз етудің барлық дерлік қажетті шарты қамтылды.
Декларация халықтың рухын көтерді. Кейбіреулер бұл құжаттың маңыздылығын елемейтіні белгілі. Шын мәнінде, тоталитарлық жүйеде, артық сөз айтқызбайтын кезеңде егемендік алу жөнінде декларация қабылдау – үлкен жеңіс. Тәуелсіздік алуға жасалған алғашқы нық қадам еді!
Қуаныш АЙТАХАНОВ,
ХІІ шақырылымдағы Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің депутаты
