Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Қазақстанның бюджет саясатына талдау жасаған Дүниежүзілік банк (ДБ) сарапшылары табыс салығына біртіндеп прогрессивті шкала енгізу қажеттігін айтып отыр. Басқаша айтқанда, заңды тұлғаларымыздың табысына салық салудың жалпыға бірдей жайдақ шкаласына бай мен кедей теңестіріліп, бірдей салық төлейтіндігіне ДБ қатты алаңдаулы. Олар өз шолуында қазақ Үкіметінің салық-бюджет саясатын жетілдіріп, мемлекеттік борышты салыстырмалы түрде төмен қалыпта ұстауға деген талпынысы барын да атап өткен. Бірақ бюджет саясатының айқын еместігі, сондай-ақ, экономиканы Ұлттық банк арқылы несиелендірудің, Үкімет атынан қарыз тартудың тәуекелдері бар екенін де қаперге салып өткен.
Дүниежүзілік банктің Қазақстандағы тұрақты өкілі Андрей Михневтің айтуынша, кейінгі 20 жылда Қазақстанның ішкі жалпы өніміндегі мұнайдан түсетін табыстың үлесі өзгеріссіз қалып келгенін, бұл фактор бюджетті мұнайға байлап тастаған. «Қазақстанның алдында қазір екіұдай міндет тұр. Бірі – экономиканы көмірсутексіздендіру, екіншісі – бұл бастаманы мұнайдан түскен табыстың есебінен іске асыру. Мемлекеттік қаражат саясатын жетілдіру қазіргідей қиын кезеңде Қазақстанға аса қажет», дейді Андрей Михнев.
Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыров журналистермен өткен кездесуінде жан-жақтан ұсыныс түсіп жатқанын, әзірге бірер нұсқаны қарастырып отырғандықтарын жеткізген еді. Шамадан тыс артық табыс табатын жеке тұлғалар олардан пәленбай есе төмен табыс табатын адамдармен бірдей салық жүктемесіне ие екенін Үкімет те сезіп отыр. Қысқасы, тәуелсіз экономистер прогрессивті мөлшерлемеге оралуды құп көрсе, Үкімет жалақыны конвертпен төлеу қайтадан бой көтеріп кете ме деп аяқ тартыңқырайды. Ал «прогрессивті шкала» әділетсіздікті жоюға, табысы төмен халық үшін салық жүктемесін азайтуға мүмкіндік беретіні бұған дейінгі халықаралық тәжірибелерден белгілі. Қоғамдық пікір ең төменгі жалақы алатын адамдарды (85 мың) ЖТС салығынан мүлдем босатуды, 500 мың теңгеге дейінгі табыстарға 5 пайыздық салықтық мөлшерлеме белгілеуге басымдық беріп отыр. Арадағы айырмашылықты жоғары жалақы алатындар мен қалталыларға салық салу арқылы қайтарып алуға болатын көрінеді. Сарапшылар бұл ұсыныстың көптен бері айтылып келе жатқанын, бірақ екіжақты текетірестіріп қойған жайттың да осы екенін айтады.
Ескерте кетсек, біз айырыла алмай отырған салық шкаласын әлемде 30 ел ғана жөн көреді. Ал дамыған елдердің бәрі прогрессивті шкалаға басымдық беріп, сол елден мол табыс тауып жүрген тұлғалар елдің дамуына да көбірек үлес қосуға міндеттеліп отыр. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 1қыркүйектегі Жолдауында көтерілген салық тек экономикалық өзгерістерге сезімталдығы төмен жоғарғы тапқа ғана әсер ететінін, өркениетті сауданы дамыту үшін барабар мөлшерлемелері мен қарапайым рәсімдері бар бөлшек салықты қолдануды кеңейту қажет екенін айтты. «Салық реформасының бөлігі ретінде «байлық салығы» деп аталатын салықты енгізуді қарастыру маңызды. Ол қымбат жылжымайтын мүлік, көліктер сатып алу үшін алынады және орта тапқа әсер етпейді», деді Мемлекет басшысы.
Әзірге нақтыланғаны бір басында бірнеше пәтері бар азаматтарға қосымша салық болса, екінші нұсқа қосымша (люкс) салығы пәтерлердің құнына байланысты анықталады. Мәселелер жаңа Салық кодексінің мәтінін әзірлеу жұмыстары аясында одан әрі талқыланатыны, жаңа Салық кодексіне бұл норма енгізілетіні сол кездесу кезінде белгілі болған.
Бұған дейін байлыққа салынатын салық тағы да Қазақстанда енгізу ұсынылғаны БАҚ арқылы хабарланған болатын. Тіпті депутаттар Парламент Сенатының сессиясында да бұл мәселені көтерген. Алайда ұсыныстар заңнамалық түзетулерде көрініс таппай, талқылау деңгейінен аса алмай қалды.
2022 жылғы 1 қыркүйекте Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында 2023 жылы фискалдық реттеуді қайта жандандыру үшін жаңа Салық кодексі дайындалатынын айтқан болатын.
«Салық реформасы аясында «сән-салтанат» деп аталатын салықты енгізу мүмкіндігін қарастыру маңызды. Ол қымбат жылжымайтын мүлік пен көлік сатып алудан алынады және орта тапқа әсер етпейді», деп тапсырды Қасым-Жомарт Тоқаев. Байлыққа салық салу мәселесі көтерілген кезде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев дамыған елдердегідей жеке табыс салығының прогрессивті шкаласына көшуді ұсынған болатын. Өткен жылы сән-салтанат салығы елімізде жалпыға бірдей декларация енгізілгеннен кейін қарастырылатыны айтылған еді. Төлем қабілеттілігі төмен адамдарға салық салуды азайту мақсатында енгізілген сараланған салықты енгізуді әртүрлі уәкілетті органдар 10 жылдан аса уақыт бойы талқылап келеді. Қаржы министрлігі, Мемлекеттік кірістер комитеті – декларациялар бойынша салық жинауға жауапты органдар. Осыған дейін салық декларациялары салықтық құпия болып келді. Мемлекеттік қызметтегі жаңа нормалар қызметкерлердің табысын өз еркімен жариялауына мүмкіндік береді.
Сарапшылар біздің елдегі жеке табыс салығының осымен 4-ші мәрте өзгеріске түскелі тұрғанын айтады. Жаңа нұсқадағы кейбір өлшемдер қоғамға таңсық емес. Оның біразы 2007 жылға дейін қолданыста болды. Ол нұсқада азаматтар жеке табысының 5-тен 40 пайызына дейінгі мөлшерін салық ретінде аударып отыруға міндеттелетін. Бірақ табысы жоғарыларға көбірек салық салынса, елден инвестиция кетеді немесе бизнес көлеңкеге қарай ойысады деп қауіптенетіндер де табылды. Ал мамандар болса бәрі электронды жүргізілетінін, ол жағына алаңдауға себеп жоғын айтып отыр.
Мемлекет басшысы осыдан 16 жыл бұрынғы тәжірибеге кезең-кезеңімен қайта оралуды жөн көріп отыр. Әзірге нақты қандай көлемдегі байлыққа қанша салық салынатынын жіліктеп түсіндіріп айтқан емес, айтылғандардың бәрі ұсыныстар мен қарастырулар деңгейінде.
Сән-салтанат салығы әлемдік тәжірибе үшін жаңалық емес. Бұл – көптеген елде бар және қалыпты жағдай. Алматылық тәуелсіз қаржылық талдаушы Андрей Чеботарев айтқандай, мәселе оның қаншалықты қолданылатынына, қандай тетіктерді пайдаланатынына және қалай жиналатынына байланысты.
Экономист Айдар Әлібаев бізбен әңгімесінде сән-салтанат салығын енгізу әлі ерте екенін, қазіргі жағдайда оның тиімді болмайтынын айтып берді. Біз бұл тәжірибені енгізбестен бұрын азаматтардың шығындарын бақылауды енгізу қажет. Мысалы, 100 мың долларға көлік немесе 1 млн долларға үй сатып алған азамат бұл байлықтың қайдан келгені туралы есеп беруі керек. Сарапшының пайымдауынша, бізде Салық кодексінде «люкс салығы» түсінігінің нақты анықтамасы жоқ және мұндай салықтың жеке түрі жоқ. Көлік салығы немесе үй салығы деген атаулармен алынатын салықтардың шартты атауы. Салық саларда орта және шағын кәсіп иелері зардап шегіп қалмас үшін жалпыға бірдей табыс декларациясын жүйелі түрде жүргізу қажеттігін, көрсетілген мәліметтермен шектеліп қалуға болмайтынын айтады. Ең алдымен, билік пен бизнестің аражігін айқындап алу қажет. Заң бойынша мемлекеттік қызметте жүргендердің бизнеспен айналысуға құқы жоқ. Біздегі Үкімет құрамы күні кешеге дейін бизнес сегментінен келген азаматтармен толығып отырды. Басым көпшілігі бизнесін туған-туыстары немесе аты-заты белгісіз тұлғалардың атына жаздырып қойған. Бізде атында 200 мың доллардың көлігі, компанияларда акциздік үлесі немесе 500 шаршы метр зәулім үй тіркелген «зейнеткерлер» жетеді. Күні бүгінге дейінгі атқарылған жұмыстар соларды анықтаумен шектелді. Ендігі жүріс сол азаматтардың зейнеттегі жасына қарамай табысын қандай жолмен тапқанын талап етсек, оның арғы жағынан көлеңкеде жүрген «мистер Х-тер» «менмұндалап» шыға келетіні ақиқат.
Себебі жергілікті деңгейде мүгедек баланың ата-анасы, зейнеткерлерге әртүрлі салық жеңілдіктері қолданылды. Нәтижесінде, дәулетті зейнеткерлер «көбейіп» кетті. Ендігі мақсат жасына немесе әлеуметтік мәртебесіне қарамай барлық азаматқа табыс салығын немесе табысының қандай көзден алғанын міндеттейтін заң керек. Иелігіндегі кәсіпорындар табысын жасырып, кірісін азайтып, нөлдік көрсеткішпен есеп беретіндер де жетеді біздің елде. Ел ішінде акциялық үлесін енесіне немесе балдызының атына жазып жүргендер көп екенін күнде көріп жүрміз. Бұл мәселенің күрделеніп кеткені соншалықты, компанияның шын иесін интерпол арқылы іздесе де таба алмайтын жағдайға жеткен. Сондықтан компаниялардың акциясы немесе жылжымайтын мүліктің шын иесін анықтамай тұрып байлық салығын ашық жүргізу мүмкін емес.
Тәуелсіз сарапшы Айбар Олжаевтың айтуынша, табыс салығының әлемдік жүйесі сан қырымен ерекшеленеді. Дамыған елдерде бұл мәселе мемлекет қаржысын жеп қойғандар үшін табанына батқан тас, маңдайына кірген шөңгемен бірдей. Бірақ дамыған елдер үшін бұл жүйе экономиканы тазартудың немесе басы артық қаржыны экономикаға инвестициялаудың, ал біз үшін өркениетті экономика қалыптастырудың, олигархиялық қысымнан тәуелсіздік алудың алғышарты.
Сарапшы осы ретте табыс немесе сән-салтанат салығының экономикалық негіздемесіне де назар аударып өтті. Дамыған елдерде табыс – қор нарығына немесе экономикалық жобаларды қаржыландыруға жұмсалса, біздің елде – ойланбастан офшорға асырылатын. Үкімет ендігі жерде жүйені тазартуға ниеттеніп отыр. Мақсат – ұлттық инвесторларды қалыптастыру. Себебі елде тіркелген сән-салтанат активтері аз. Барларының басым көпшілігі қайын енелері немесе ауылдағы көршілері мен құдаларының атына тіркеліп кеткен. «Әзірге көп нәрсе түсініксіз. Мысалы, біздегі қалталылардың басым көпшілігінің қаржысы офшорда, жылжымайтын мүлікте немесе яхталарға айналып кеткен, тұрған елінде салығын төлеп, заңдастырып алғандары да бар. Олар туралы ақпаратты қайдан алатынымыз және кімдердің көмегіне жүгінетініміз туралы ақпараттар ашық айтылса, нәтижелі болады. Себебі табыс салығы жыл сайын салына ма, әлде бір ретпен шектеле ме деген сауалдарға Үкімет жауап беру керек», дейді сарапшы.
АЛМАТЫ