Жақында газетімізде жарық көрген «Жоқ мұғалімнің» жалақысы қанша?» деген мақаламызда орта білім беру саласындағы жемқорлық мәселесін көтерген едік. Әңгіменің өзегі ретінде Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің аймақтағы департаменттері жүргізген тексеріс нәтижелері көрсетіліп, мәселенің себеп-салдары мен шешу жолдары туралы сарапшы мамандардың ой-пікірі айтылды. Осы тақырып төңірегінде Оқу-ағарту вице-министрі Еділ ОСПАНДЫ аз-кем әңгімеге тартып, қоғамда жиі айтылып жүрген сауалдарға бірге жауап іздеп көрдік.
– Еділ Сабырұлы, елдегі ең көп сыналатын саланың бірі – білім. Неліктен?
– Оқу-ағарту министрлігі мектепке дейінгі, орта және кәсіптік білім беру саласындағы мемлекеттік саясатты жүргізеді. Әр баланы саналы тәрбие мен сапалы біліммен қамтамасыз ету – басты міндетіміз. Бұл 22 мыңнан аса білім беру ұйымында 6 миллионға жуық баланың қатысуымен 500 мыңнан аса ұстаздың атқарып отырған жұмысы екенін ерекше атап өткім келеді. Осы бағытта министрлік, ең алдымен, ұлағатты ұстаз мәртебесін қалыптастыруға және қорғауға ерекше маңыз береді.
Ұстаздар – ұлт келешегіне тікелей жауапты маман. Олар осы елдің кірпіші болып қаланатын ұрпақ тәрбиелейді. Әрбір елді мекендерде, ауылдарда жүздеген мұғалім осы міндеттерді күнделікті атқарып жүр. Осы тұрғыдан алғанда басқа ведомстволармен салыстырғанда біздің министрліктің ауқымы кең, маңызы терең. Ал осы елдің түкпір-түкпіріндегі мұғалімдердің біліктілігін арттырудан бастап, қадір-қасиетін қорғау – басты парызымыз. Мені де, Сізді де мұғалім тәрбиеледі. Біздің маман ретінде қалыптасуымызға септігін тигізген мұғалімнің еңбегін ешкім жоққа шығара алмайды. Сондықтан мұғалімді жемқор немесе алаяқ деп атау дұрыс емес. Иә, жекеленген фактілер бар. Мен оларды бұл салаға кездейсоқ келген адамдар деп санаймын. Сондықтан кез келген жағдайда білім ұйымдары туралы айтқанда, ұстаздың ары мен намысы туралы ойлануымыз керек.
– Дұрыс қой. Бірақ білімге салынған қаржы жеке қалтаға емес, келешекке жұмсалуға тиіс емес пе?!
– Бүгінде елімізде 6 миллионға жуық бала бар. Олардың келешегі үшін білімге инвестиция салу – бұл тек қаржылық инвестиция емес, қоғамды дамыту жолындағы стратегиялық қадам. Өзіңіз білесіз, экономиканы қалыптастыратын бірнеше фактор бар. Соның ішінде адам капиталы шешуші рөл атқарады. Әлемдік тәжірибеде білімге инвестиция салудың адами капиталды дамытуға ықпал ететін мультипликативті әсері мойындалған. Ал осы қаржының мақсатты жұмсалуы – бұл маңызды сұрақ. Сондықтан да білім беру ұйымдарының тиімді қызметін қамтамасыз етуде қаржылық-құқықтық тәртіп өте маңызды. Қаржының тиісті мақсатқа пайдаланылуы өте өзекті. Яғни қаржылық құқықтық тәртіптің қалыптасуына қадағалау болу керек. Біз бұған ерекше мән беріп отырмыз. Мақалада көтерілген мәселеге келетін болсақ, осы тексеріс жұмыстары тікелей біздің министрліктің бастамасымен жасалғанын айтып өткім келеді. Бұл не үшін? Себебі мұғалімдеріміз қаржылық мәселеге бас қатырмай, алаңсыз білім беріп, ұрпақ тәрбиесімен айналысуы қажет. Бұл үшін оларды барлық қауіп-қатерден сақтауымыз керек. Оның ішінде сыбайлас жемқорлықтан, қаржының дұрыс игерілмеу қатерлерінен сақтау маңызды. Мұғалімдер өздеріне айлық есептеп отырған жоқ. Оны есептейтін қаржы мамандары бар. Сол себепті тиісті құзыретті органдардың жұмысы қаржы саласындағы тазалықты қамтамасыз етуге жұмылдырылуға тиіс. Ал біз бастама көтеріп сол тиісті құзыретті органдардың алдына «Біз мектептердегі тазалықты қамтамасыз етуіміз керек» деген мәселені өзіміз қойдық. Оқу-ағарту министрлігі Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігімен бірлесіп жол картасын әзірледі. Оны жауапты мамандар мен қаржылық тәртіпке жауапты органдар қамтамасыз етіп отыратын болады. Жол картасында қаржы ресурстарын пайдаланудың ашықтығы, заңдылығы, негізділігі мен тиімділігінің жоғары дәрежесін қамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар көзделген. Жүйелі тәсілмен әзірленген бұл жоспар білім беру ұйымдарында бюджет қаражатын жоспарлау мен бөлудегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін жоюға бағытталған.
– Сонда бұл тексеріс министрліктің қызығушылығымен жүзеге асып отыр ма?
– Дәл солай. Мақалада көрсетілген тексеріс сол біздің министрліктің тікелей бастамасымен қолға алынған. Біз де әлеуметтік желі мен БАҚ беттерінде айтылған мәселелерге ұдайы назар аударамыз. Белгілі бір нәрсенің қордаланып қалғанын көріп, қажет кезінде шешу үшін нақты шаралар қарастырылған. Оған сәйкес іс-шаралар жоспарын бекіттік. Саладағы кемшіліктер мен тәуекелдерге жүргізілген талдаудан кейін шешу жолдарын көрсетіп, жол картасын әзірледік. Атқарылуға тиіс шаралардың тізбегін тиісті құзыретті органдарға жеткіздік. Осының барлығы мұғалімнің алаңсыз жұмыс істеуі үшін керек. Елімізде 500 мыңнан аса мұғалім еңбек етеді. Күні кеше Мемлекет басшысы ұлт руханиятына жұмыс істеп жатқан ұстаздарды ұлықтап, награда беріп жатыр. Мұғалімдер қауымын қынжылтатыны салаға кездейсоқ келген адамдар, өздерінің теріс әрекеттерімен, кейде әлеуметтік желілерде де ұстаз атына кір жұқтыруға тырысып жатыр.
– Ұстаз атына кір келтіруден асқан моральдық қылмыс жоқ. Ал заң тұрғысынан дәлелденген дүниені жоққа шығарып, ұстаз беделін арттыруға бола ма?
– Кез келген салада кездейсоқ маман болады. Сіз бен біздің міндетіміз – кездейсоқ адамдардың ұрпақ тәрбиесіне араласуына жол бермеу, ұстаздар қауымының атына кір келтіретіндерді білім саласынан аластату.
– Сізді де, мені де ұстаз тәрбиелегенін айттыңыз. Бірақ біздің кезімізде алаяқтық пен жемқорлыққа шатылған педагогтер туралы естімейтін едік. Жалған диплом мәселесі де бар. Қай тұстан қателік кетті деп ойлайсыз?
– Біз дайын маманды мектепке қабылдаймыз. Бірақ біз де өз деңгейімізде ұстаздардың маман ретінде қалыптасуына баса көңіл бөлеміз. Сіз айтқандай, жекеленген фактілер болып жатса, бұл тұтас білім саласының емес, бұл адамды жұмысқа қабылдаған мамандардың қателігі. Жалған диплом мәселесі кезіндегі саңырауқұлақтай қаптап кеткен жоғары оқу орындарының салдарынан туындады. Қазір мектепке жұмысқа қабылдамас бұрын ақпараттық жүйелер арқылы дипломның түпнұсқалығы тексеріледі. Педагог мамандардың біліктілігін анықтау үшін аттестаттау тәртіптері тиянақталып жатыр. Бұған қоса қазір мұғалімдер үш жыл сайын біліктілігін арттыру курстарынан өтеді. Осы жұмыстың барлығы ұзақ жылдан бергі қордаланып қалған мәселелердің шешімін табуға септігін тигізері анық.
– Кейде бой көрсетіп жататын мектеп мұғалімдерінің дөрекілігі туралы не айтасыз?
– Әрбір факт тексеріледі. Құқық бұзушылыққа жол берген жауапкершілікке тартылады. Оқушыларға қатысты дөрекі әрекет жасаған мұғалімдерге шара қолданылады. Менің әкем де мұғалім болды. Қатал әрі талапшыл адам еді. Ол кісі бізге «Мұғалім білекпен емес, жүрекпен тәрбиелеу керек» деп үнемі айтатын. Егер мектепте заң бұзушылыққа жол берілсе, оған қатысты мемлекет шара қолданады.
Жалпы, түйіні тарқамай жатқан мәселені өзіміз көрсетуге және шешу жолдарын табудың жолын табуға мүдделіміз. Өйткені жүйелі шешім қабылдап, орындалуын қамтамасыз еткенде ғана білім саласын ретке келтіре аламыз. Мысалы, жол картамызда көтеріп отырған дүниелер Сіздердің мақалаларыңызда сарапшылардың пікірі ретінде айтылыпты. Ал жоғарыда айтқан жол картасында бұл мәселелердің нақты шешу жолдарын көрсеттік. Құжатқа түсірдік, оларды іске асыруға жауаптыларды анықтадық. Екі мемлекеттік органның басшысы бұл құжатқа қол қойып бекітті.
– Ұстаздарды жұмысқа келісімшарт негізінде алу қаншалықты дұрыс қадам болды? Оның үстіне директор ауысса, командасымен ауысып отыру үрдісі әлі де бар. Мұндай құқық заңмен бекітілген бе?
– Педагогтер қазір жұмысқа конкурс арқылы орналасады. Конкурстық комиссияның шешіміне сәйкес жұмыс беруші мен мұғалім арасында келісімшарт жасалады. Бұған екі тарап та ерікті түрде қол қояды. Педагог жұмыстан заңсыз шығарылған жағдайда өзінің құқығын заңнамада белгіленген тәртіппен қорғай алады. Мектеп директоры ауысқан жағдайда, ол өзімен бірге басқа қызметкерлерді алып келуі ешқандай заңмен реттелмеген. Ал Еңбек кодексіне сәйкес педагогтердің бір мектептен екінші мектепке жұмыс ауыстыруына шектеу қойылмайды. Десек те, командалық ауысу сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне алып келетін, ұжымдағы ахуалды ушықтыратын келеңсіз құбылыс екені де рас.
– Директорларды ротациялау деген дұрыс шешім болды ма, білім саласына қаншалықты маңызды?
–Бұл мектепті басқаруға жаңа көзқарастар, тәжірибелер мен тәсілдер енгізуге мүмкіндік береді. Екіншіден, ашықтықты қамтамасыз ету бағытындағы маңызды қадам.
– Мектеп директоры мен ұстаздарды жұмысқа қабылдар кезде өтірік детекторын іске қосу керек пе екен?
– Өте маңызды мәселе. Президент айтқан білім саласындағы мың көшбасшы осы үшін қажет. Мектептегі білім сапасы мен тәрбие жұмыстарының, балалардың адам болып қалыптасу үдерісінің ішінде мектеп директорының рөлі шешуші рөл атқарады. Сол үшін біз мектеп директорларын дайындау бойынша жұмыс істеп отырмыз. Білім берудегі өзгерістер көшбасшылары жобасы аясында барлық өңірден мыңдаған педагог бірінші кезеңге қатысты. Әртүрлі тексеріс пен іріктеу кезеңдерінен кейін олардың саны екі жүзге дейін азайды. Сол іріктеуден өткен педагогтер интеллектуалды мектептердің базасында қазір бірнеше кезеңдік оқудан өтіп жатыр. Сол іріктеуден өткен мамандар ертең мектеп директоры болады. Біз бұл жұмысты жыл сайын өткіземіз. Ертең осы даярлықтан өткен мектеп директорлары сапалы маман таңдауға жұмыс істейді. Мектепте мықты кадр даярлайды, білім ошағын оң жағынан көрсетеді. Ал сапалы кадрлар жұмыс істеген жерде әлгінде айтылған жайсыз фактілерге жол берілмейді деп сенеміз.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Жадыра МҮСІЛІМ,
«Egemen Qazaqstan»