– Селим мырза, әңгімемізді Польша-Литва татарларының шығу төркінінен бастасақ. Олар Шығыс Еуропа жеріне қай кезде қоныс аударған?
– Біздің ата-бабамыз Ұлы Литва князьдігі аумағына XIV ғасырда көшіп келе бастапты. Татарлар туралы алғашқы тарихи дерек сол ғасырдың бірінші жартысына жатады. Бастапқы тұрақтаған орны – князьдіктің солтүстігі, қазіргі Вильнюс қаласының маңайы. Бізге Еуропада «татарлар» деген жалпы атау бергенімен, кезінде ата-бабаларымыз Еуразия даласынан қоныс аударған түрлі тайпалардан құралған еді. Тарихи деректер олардың ішінде үйсін, қыпшақ, қоңырат, жалайыр, арғын және найман рулары болғанын растайды. Қарап отырсаңыз, бұл рулар қазақ халқында да бар. Бірақ қазіргі Польша мен Литва аумақтарына қай тайпаның ең алғаш келгенін нақты айту қиын. Ғасырлар бойы қоныс аударушылар арасында Орталық Азия, Қырым, Сібір, басқа да өлкелерден шыққан түркі жұртының өкілдері болған. Өкінішке қарай, ұзақ уақыт өзге ұлтпен араласып, жат жұртта өмір сүргеннен кейін қазіргі күні татарлар өз шежірелерін, яғни руларын ұмытқан.
Ата-бабамыз жауынгер халық болғаны белгілі. Литва князьдігі мен Речь Посполитаның билеушілері түркі тайпаларын жаулардан, соның ішінде кресшілер шабуылынан қорғану үшін әскер қатарында ұстаған. Жылқының құлағында ойнайтын бабаларымыз Польша армиясы құрамында дербес атты әскер жасағын құраған еді. Ең соңғы татар кавалериясы эскадроны 1939 жылы фашистік Германия Польшаға шабуыл жасағанда Варшаваны қорғау шайқасына қатысқан.
– Қазіргі күні Польшада қанша татар бар?
– Польшаның өзінде шамамен 2,5 мыңдай татар тұрады. Ал жалпы Литва мен Беларусьтегі татарларды қосқанда 10-15 мыңға жетіп қалуы мүмкін. Бірақ мұның бәрі шамамен алынған сан. Өйткені Польша мен Литвада құжатта адамдардың ұлты көрсетілмейді. Сондықтан татарлардың нақты санын білу қиын.
– Ана тілдеріңізде сөйлейсіздер ме?
– Өкінішке қарай, біз ана тілімізді толық ұмытқан халықпыз. Өйткені санымыз тым аз. Уақыт өте келе ана тілін білуге деген қажеттілік жоғалғаннан кейін, жергілікті халықпен аралас-құраласып, солардың тілін меңгергендіктен біртіндеп өз тілімізді ұмыта бастағанбыз. Біздің білуімізше, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында татар тілінде сөйлейтін соңғы ұрпақ өкілдері өмір сүріпті. Одан кейін бәрі поляк, көне белорус тілдеріне толық көшкен. Тіпті оған дейін де біздің ата-бабамыз түркі халықтарының нақты қай диалектісінде сөйлегені туралы сенімді дерек жоқ.
– Ал қандай да бір жекелеген сөздер сақталған ба?
– Ол да сақталмаған. Менің әжемнің анасы татар тілінде 50 шақты сөз білген деседі. Ал одан кейінгі ұрпақтары, яғни біз қазір поляк тілінде сөйлейміз. Дегенмен қазіргі күні Польша-Литва татарларының тарихы, тілі тереңнен зерттеліп жатыр. Осы бағытта жұмыс істеп жүрген зерттеушілер бар. Бұған дейін де тарихи еңбектер көптеп жарық көрген. Танысып білемін деген адамға дереккөз жетіп артылады.
– Діни сенімдеріңіз өзгермеді ме? Қазір қай дінді ұстанасыздар?
– Біз тілімізден айырылсақ та, дінімізден айныған емеспіз. Өйткені Ұлы Литва князьдігінде, Речь Посполитада және кейінгі Польша мемлекетінде жергілікті билік барлық халықпен қатынаста толеранттылықты ұстанып, олардың дініне ешқандай қысым жасамады. Соның арқасында ата-бабамыз ислам дінін сақтап қалған. Әрине, Польшада католик дініне, Литва мен Беларусьте православиеге өткендер ішінара болған. Дегенмен қазіргі күні Польша-Литва татарларының басым бөлігі – мұсылман.
Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
ХІХ ғасырдың соңына дейін бабаларымыз тарихи атажұртпен, соның ішінде Қырым және Қазан хандықтарымен байланыстарын үзбеген. Патшалық Ресей кезінде де польшалық татарлар аталған өлкелердегі діни медреселерде білім алды. Ол уақытта жергілікті діни жамағат Қырымның Симферополь қаласында 1918 жылға дейін жұмыс істеген Таурид мүфтиятына қарайтын. Бірақ большевиктер режімі орнаған соң дінге тыйым салынды да, екі арадағы байланыс үзіліп қалды. Сол кезде Польшада өз алдына Мұсылмандар діни одағы құрылып, ол күні бүгінге дейін жұмыс істеп келеді. Біздің мүфтиіміз Томаш Мишкевич бір ай бұрын Астанада өткен Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары съезі Хатшылығының отырысына арнайы келіп қатысып, Қазақстанның Бас мүфтиімен екіжақты кездесу өткізді.
Бұрын ескі мешіттеріміз де көп болатын. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін шекараның өзгеруіне байланысты олардың көбі Беларусь пен Литваның жерінде қалып қойды. Қазіргі күні Варшавада 2 мешітіміз бар. Елдің шығысында татар стиліндегі екі көне мешіт жұмыс істеп тұр. Ал 1990 жылы дін ұстануға еркіндік берілген соң, Гданск қаласында жаңа құлшылық үйі салынды. Бүгінде Польшада жалпы саны 5 мешіт бар.
– Сіздің Польша татарлары арасынан шыққан көрнекті ақын екеніңізді танып-біліп жатырмыз. Көптеген жыр жинағыңыз жарық көріпті. Жалпы, татардан шыққан басқа қандай танымал тұлғалар бар?
– Біздің санымыз аз болса да, Польша тарихында өзіндік ізін қалдырған, тек поляк мәдениеті емес, әлемдік өркениетке өлшеусіз үлес қосқан тұлғаларымыз көп. Мәселен, 1905 жылы Нобель сыйлығын алған тұңғыш поляк, атақты жазушы Генрик Сенкевичтің ата тегі Алтын орданың әйгілі ханы Тоқтамыстан тарайды. Ата-бабалары ХІV ғасырдың аяғында Ұлы Литва князьдігіне қоныс аударған.
Сонымен бірге 1928 жылы поляк қыздары арасынан тұңғыш рет олимпиада чемпионы атанған Халина Конопацкаяның да бойында татардың қаны бар. Одан бөлек ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы белгілі украин мемлекет қайраткері, экономист Михаил Туган-Барановскийдің (толық тегі – Туган-Мирза-Барановский) есімі көпке таныс. Танымал голливудтық актерлер Чарльз Бронсон мен Гленн Пауэлл, мүсінші-суретші Магдалена Абаканович, футболдан 1988 жылғы олимпиада чемпионы, литвалық футболшы Арминас Нарбековастың есімдерін білесіздер деп ойлаймын. Бұлардың бәрі – Польша-Литва татарларынан шыққан танымал тұлғалар.
– Әңгімемізді сіздің дипломатиялық қызметіңізге қарай бұрсақ. Елімізде алты жыл Польшаның Төтенше және өкілетті елшісі болып еңбек еттіңіз. Осы орайда екі мемлекеттің қарым-қатынасы жайында бір-екі ауыз пікіріңізді айтсаңыз.
– Қазақстан мен Польша арасында негізінен экономикалық қарым-қатынас жақсы жолға қойылған. Саяси байланыстар да жоқ емес. Біздің президенттеріміз бұған дейін бірнеше рет өзара кездесу өткізді. 11 қараша – Польшаның тәуелсіздік алған күні. Кеше ғана Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев польшалық әріптесі Анджей Дудаға мерекемен құттықтап арнайы жеделхат жолдады. Бұл біздің мемлекеттеріміз арасындағы байланыс пен өзара сыйластықтың жоғары деңгейде екенін көрсетеді.
Қазіргі күні әлемдегі геосаяси ахуалға және Польша мен Қазақстан арасында Ресей секілді алып кеңістіктің жатқанына қарамастан екі елдің сауда байланыстары артып келеді. Қазақстан – біздің Орталық Азиядағы басты экономикалық серіктесіміз. Пандемияға дейін өзара сауда-саттық көлемі 2 млрд долларды құраған еді. Ал былтыр 2,5 млрд долларға дейін өсті. Мен мұны аса үлкен көрсеткіш деп айта алмаймын. Сондықтан біздің мақсатымыз – бұл бағыттағы алыс-берісті арттыра беру. Өйткені Польша тарапынан сіздердің елдеріңізге деген қызығушылық жоғары. Қазақстан – болашақтың елі. Әлеуеттеріңіз үлкен, экономикаларыңыз қарқынды дамып келеді. Келешекте аймақтағы алдыңғы қатарлы ойыншыға айналатын мүмкіндіктеріңіз бар.
– Осы алты жылдың ішінде біздің елімізбен жақсы таныс болған шығарсыз. Өзіңізге ең ұнаған үш нәрсені атай аласыз ба?
– Бірінші ұнаған нәрсе – қазақтың қонақжайлығы. Бұл жағынан басқа халықтардан қатты ерекшеленесіздер. Екінші ұнағаны – қазақ жастарының үлкенді сыйлау мәдениеті. Бұл поляк жастарына жетіспей тұрған қасиет. Үшіншісі – сіздің ұлтқа тән сабырлылық дер едім. Мен Астанада көшеде бір-бірімен ұрсысып, айқайласып жатқан адамдарды ешқашан көрген емеспін. Қазақ халқы – кішіпейіл, сыпайы жұрт. Жалпы, сіздердің елдеріңіздің жақсы қырлары өте көп. Аз жылда сәулетті шаһарға айналған Астананың өзін әлемге мақтанышпен көрсетуге болады.
– Елшілік қызметіңізді аяқтап, туған жеріңізге қайтып барасыз. Алдағы жоспарыңыз қандай?
– Ең бірінші жоспарым – зейнетке шығу. Одан кейін ғылыми жұмыстармен айналысамын. Кітап жазуды жоспарлап отырмын. Осында қызмет ете жүріп ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы қазақтардың ұлт-азаттық қозғалыстары, Алашорда үкіметі туралы көп мәлімет жинадым. Польшада ол жайында көпшілік біле бермейді. Мен бұған дейін Қырым татарларының ХХ ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалыстары туралы кітап жазып, тұңғыш рет поляк тілінде жарыққа шығарған болатынмын. Енді қазақтың тарихына мойын бұрып, оны да поляк оқырмандарына кеңінен таныстырсам деген мақсатым бар.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Ескендір ЗҰЛҚАРНАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
