Белгісіз де белгілі есім

Карл Сәрсеновтің ел дипломатиясының дамуына қосқан үлесі қомақты Еліміз егемендікке қол жеткізген кезде жаңа дипло­матия­лық корпусты шұғыл қа­лып­тастыру міндеті тұрды. Сол шақта бұл іске КСРО-ның шетелдердегі елшіліктерінде қыз­мет атқарып тәжірибе жинақ­таған ұлттық кадрларды іздестіру қажеттігі туындады. Бүгінгі әңгімеміздің кейіпкері К.Сәр­сенов со­лардың бірі десе де, бірегейі десе де бол­ғандай. Ол Мәскеу қаласындағы КСРО Сырт­­қы істер министрлігі жанындағы Жо­ға­ры дипломатиялық мектепті 70-ші жылдар­дың басында бітірген. Алған мамандығына сәйкес сол 70-80-жылдары Қытай Халық Респуб­ликасындағы КСРО елшілігінде екінші хатшы, КСРО Сыртқы істер министр­лігінің орталық аппаратында Қытай және Оңтүстік-Шығыс Азия елдері бойынша куратор және КСРО-ның ҚХР-дағы елшілігінің бірінші хатшысы қыз­меттерін атқарған. Ұзақ жылдарға созылған осынау кеңестік кезеңде К.Сәрсеновтің есімі иісі қазақ жұрт­шылығы үшін белгісіз болып келді. Әрине, бұлай болатын себебі де бар. Дипломатиялық істегі Карл Есімұлының барлық жақсы қыр­лары КСРО елшілігінің көлеңкесінде қалып қойды. Тіпті Одақ құрамында Қазақстан атты республика бар екенін шетелдіктер біле бермейтін. Олар одақтас республикаларды есепке алмай, социалистік мемлекетке бір ғана Кеңес Одағы деген ұғыммен қарайтын. Мызғымыстай көрінген осы одақтың тас-талқаны шыққан кезде К.Сәрсенов КСРО Ғылым және техника жөніндегі мемлекеттік комитетінде басқарма бастығының халық­ара­лық байланыстар бойынша орынбасары бо­лып істеп жүрген. Оның бұл қызметі көп­теген сыртқы экономикалық және сыртқы саяси бағыттар бойынша жоғары деңгейде шешімдер қабылдауды қажет етіп отырды. Осы тұста экономиканы, ғылым мен техниканы жаңғырту жөніндегі Қытайдың тәжірибесіне қызығушы­лық танытылды. Әсіресе, еркін экономикалық аймақтар мен ғылыми-те­х­ни­калық парктер қызметтеріне баса назар ау­дарылды. Дәл осы тұста аталған одақтық комитет КСРО Ғарыш агенттігі басшыларымен бірлесе отырып авс­триялық ғарышкер мен тұңғыш қазақ ғарыш­кері Тоқтар Әубәкіровті «Байқоңыр» кос­мо­дромынан ұшыруға әзір­леу ісіне қатысқанын Карл ағамыз үлкен сүйіспеншілік сезіммен еске алады. – Мен оған шын тілекші болдым. Әрі өз мүмкіндігім аясында қолымнан келген бар­лық іс-тәжірибемді сарп еттім. Осыдан кейін Одақтың таратылуына байланысты біз жұ­мыс істейтін комитет те жұмысын тоқтатты, – дейді ол. Осы арада оның халықаралық блок қыз­метін белсенді түрде жүргізгені, және пара­сатты жетекшілігі үшін КСРО Министрлер Кеңесі Төрағасының орынбасары, КСРО Ғы­лым мен техника жөніндегі мемлекеттік коми­тетінің төрағасы Н.П.Лаверовтың алғыс хатына бірнеше дүркін ие болғанын айта кеткеннің артықшылығы жоқ. Сол 1992 жылдың жазында К.Сәрсенов отбасымен Қазақстанға келеді. Егемендікке енді ғана ие болған республиканың жәй-күйімен танысады. Әрине кеңестік дипломатия қызме­тінің кәнігі шебері бұл істі рес­пуб­ликаның Сыртқы істер министрлігіне барудан бастайды. Мұнда ол жас мемлекеттің сыртқы саясат ведомствосының негізгі құрамы КСРО Сыртқы істер министрлігінің бұрынғы қыз­меткерлері қатарынан жасақталғанына көз жеткізеді. Бұ­ған дейін өзі жақсы білетін С.Құрманғожин, И.Аманғалиев, Қ.Тоқаев, В.Ғизз­а­тов, Б.Нұрғалиев, Б.Нұржа­нов­тармен құшақтасып көріседі. Министр болып Т.Сүлей­менов тағайын­дал­ған екен. Ол К.Сәрсеновке бірге қызмет жасау жөнінде ұсыныс білдіреді. Қа­быр­ға­сы­мен және отбасымен ке­ңескеннен кейін ол сол жыл­дың желтоқсанында Қазақстан Сырт­қы істер министрлігінің қара­мағына келеді. Көп кешікпей, 1993 жылдың басында Қа­зақ­станның АҚШ-тағы елшілі­гінің кеңесшісі қызметіне орна­ласады. Бұл Қазақстанның тәуелсіз және егемен мемлекет ретінде халықаралық тұрғыда мой­ын­дала қоймаған кезеңі болатын. Сондықтан да АҚШ секілді ұлы держава санатындағы мемлекетпен өзара қа­тынасты орнықтыру елдің сыртқы саяса­тының басым бағытта­ры­ның бірі ретінде белгіленді. Дәл осы кезеңде жас мемлекеттің жоғары басшылығы Америка әкімшілігінің ішкі және сыртқы саясаты жү­йесіндегі іргелі мәселелер бойынша ай­қын, ан­ық және әбден сүзгіден өткен ақпарат­тарға зә­ру еді. Сондықтан да өте қысқа уақыт аралы­ғында АҚШ-тың саяси және іскерлік ортасы жөнінде сенімді мағлұмат алудың тетіктері іске асты. К.Сәрсенов секілді кеңестік дипломатия қызметінде ысылған жан азулы мемлекеттің әскери, саяси және әкімшілік құрылым­дарындағы ішкі иірімдерді тез аңғара білді. – Шындығын айтқанда, сонау 1993 жыл­дың басында Вашингтонға қосын тіккен еліміздің АҚШ-тағы елшілігін толық мәніндегі шетелдік өкілдік деп айтудың өзі қиын-тын. Оның басты себебі – қызметкерлердің кәсіби дағды­лары­ның төмен­дігі еді, – деп еске алады өз әңгі­месінде Карл Есімұлы. – Екіншіден, олар­дың ағылшын тілін үстірт үйренгендері де дип­ло­матиялық қыз­метті өз деңгейінде жүргізуге, жергілікті тұр­ғындармен емін-еркін тілдесуге кең мүмкіндік бере алмады. Сондай-ақ елшілік қызмет­кер­лерінің тікелей міндеттері – мате­риалды жинақтау, оны талдау мен жүйелеу және құжат әзірлеу істері де ақсап жатты. Міне, дипломатиялық қызметтегі кәнігі қыз­меткердің АҚШ елшісінің кеңесшісі ретіндегі белсенді іс-қимылы да осы арадан бастау алған. Елшілікте дилетанттықтың елес беруі К.Сәрсеновтің еңсесін түсіре қойған жоқ. Ол шағын ұжымның алдындағы өз жауапкершілігін терең сезіне білді. Осы арада оған дипло­матиялық іс-тәжірибесі көмекке келді. Сөйтіп, Карл Есімұлы өзінде барын елшілік қызмет­керлерінің бойына міндеттілік жүктемей-ақ іс-қызмет барысында жігін де, жымын да білдірмей дарыта алды. Мұны көрегенділік деп те, асқан парасаттылық деп те, тіпті даналық деп те түсінуге болады. Тұжырып айтқанда, қара­пайым хаттамадан дипломатиялық үнқатысу дағдыларын қалып­тастыруға дейінгі үрдістер толық қамтылды. Арада көп уақыт өтпей-ақ АҚШ-тағы шетелдік өкілдік өзінің қалыпты дипломатиялық миссиясын атқара бастады. Бірінші кезекте барлық бағыттардағы Қа­зақстан мен АҚШ арасындағы қарым-қа­ты­настарға көңіл бөлінді. Оған елшілік тек елдің ұлттық мүдделері тұрғысынан келе білді. К.Сәрсенов Америка сынды алып елмен тең құ­қылы және екі жаққа бірдей тиімді қарым-қа­тынас орнатылуы Мемлекет басшы­сы Нұр­сұл­тан Назарбаевтың сарабдал сая­са­тының нә­тижесі деп санайды. Аталған мемлекетпен сау­да-эконо­ми­ка­лық, ғылыми-техни­ка­лық және мә­дени алма­су­ларды былай қой­ғанда, парламен­т­аралық байла­ныстардың жол­ға қойылуында да елшілік қызметкерле­рінің лайықты үлесі бар. – 1994 жылы Президент Н.Ә.Назарбаев АҚШ-қа тұңғыш рет ресми сапармен келді. Бұл сапар екі елдің арасындағы байланысты жаңа сапалық деңгейге көтере білді. Соны­мен бірге, Америка құрлығына Қазақстанның қа­тысу коэффициентін күшейтті, – дейді дипло­ма­тиялық істің ардагері К.Сәрсенов. –Осы жо­лы мемлекетіміздің сыртқы саясат­та­ғы бағда­рын айқындайтын мемлекетаралық және үкі­мет­аралық құжаттарға қол қойылды. Қазақстан басшысының бұдан он жеті жыл бұрынғы АҚШ-қа ресми сапары жөнінде халықаралық БАҚ-тың Қазақстан өзін сенімді түрде әлемдік қоғамдастықтың толыққан­ды мүшесі ретінде көрсете білді. Мұндай жетістікке Нұрсұлтан Назарбаевтың сіңірген еңбегі мол, деп баға бергені жадымызда жатталып қалыпты. Кәнігі кәсіпқой дипломат К.Сәрсенов мемлекеттер арасындағы саяси және іскерлік бай­ланыстарды орнықтыруда қазақстандық дипло­матиялық корпус үлкен мектептен өтті деп есептейді. Бүгінде шетелдіктер бұл корпустың кәсіби шеберліктері мен біліктілігіне шек келтірмейді. Айталық, Америка құрлығы мен Қытайда шыңдалған сол кездегі дарынды дипломаттардың арасында ол өз тұрғыластары мен әріптес інілері Қ.Омаров, Е.Ыдырысов, Е.Қазыханов, А.Хамзаев есімдерін ерекше ілтипатпен атайды. Бұлардың арасында Қ.Тоқаев сонау 80-ші жылдардың өзінде Бейжіңде өзін тамаша, қайталанбас дипломат ретінде көрсете білгенін бізге ұлттық мақтаныш сезімі ауанын­да жеткізді. Бұдан кейінгі кездесуде К.Сәрсе­нов Қазақстанның Үндістандағы елшілігінің кеңесшісі қызме­ті­не ауысты. Миллиардқа тарта тұрғыны бар үнді елі біздің мемлекетіміздің сыртқы саяса­ты саласында айрықша орын алмақ. Бүгінде қазақ-үнді қарым-қатынастары ойдағыдай өріс­теп келе жатса, бұл істе Карл Есімұ­лы­ның да қолтаңбасы бар екені анық. 2000 жылдың аяғында Үндістан елшілігіндегі қызметін ойдағыдай атқарған К.Сәрсенов Астанаға оралды. Содан кейін ол жастық шағы өткен, азамат болып қалыптасқан қала­сы Мәскеуге қайтып кетті. Онда оған Ресей Мемлекеттік думасындағы халықаралық істер жөніндегі комитеттен мәртебелі қызмет ұсы­нылыпты. Дәл осындай ұсыныс РФ Сыртқы істер министрлігі тарапынан да түсіпті. Алайда ағамыз олардың бірде-біріне келісім бермеген екен. «Неге?» деп сауал тастадық біз осы сәтте оған журналистік әуестікпен. Қайтарылған жауап төмендегідей. – Мен өмір бойы Мәскеуде тұрып келемін. Әйтсе де он жылға жуық уақыт бойы өзімнің тарихи Отаныма қызмет еткенімді зор мәртебе санаймын. Бұл өмірімнің ең бақытты жылдары деп есептеймін. Неге дейсіз ғой? Саяси тұрғыдан қарастырғанда, бұл ұсыныс­тарды қабылдау, оған келісім беру арымның алдында ауыр тиді. Сондықтан да саясатқа мүлдем қатысы жоқ істермен айналысуды қажет деп таптым. Тағы да қайталап айтайын. Тарихи Отаныма өз пайдамды тигізуге мүмкіндік берген өз тағдырыма өте ризамын. Бұл шақ тәуелсіздіктің алғашқы жылдарына және Қазақстан мемлекеттілігінің қаз басу мен қалыптасу кезеңіне тұспа-тұс келді. Гүл­дене бер, еркін елім, тәуелсіз Қазақстаным, – дейді Ресейдің астанасы Мәскеу қаласында тұрып жатқан абзал ағамыз Карл Сәрсенов. Әрине, кездесу кезінде ол кісі мен туралы жазсаңыз қайтеді деген ұсыныстың ұшқынын да білдірген жоқ. Әйтсе де егемен еліміздің дипломатиялық корпусын қалыптастыру ісіне елеулі үлес қосқан мәскеулік ағамыздың өмір жолы мен қызметі жөнінде үндемей қала алмадық. Жоғарыдағы жолдар қазақтың Карл Есімұлындай адал ұлдарының біріне деген сүйіспеншіліктен туғанын қалайша жасырып қала алмақпыз. Кеңестік кезеңде есімі ата­жұр­тына таныла қоймаса да, тәуелсіздік ал­ған кезде елеулі, белгілі болған оның дипло­ма­тиялық қызметтегі еңбегі мұндай журналистік пайым жасауға әбден лайықты деп білеміз. Темір ҚҰСАЙЫН, Орал-Мәскеу-Орал.