Дүбірге толы дүние

Оңтүстік Судан – жаңа мемлекет Африкада жаңа мемлекет пайда болды. Құрлықтағы ең жері үлкен мемлекет – Суданнан оның оңтүстігі бөлініп шығып, жаңа Оңтүстік Судан өзінің тәуелсіздігін жария­лады. Осыған орай ел астанасы Джубе қаласында салтанат­ты шаралар өтті. Жаңа мем­ле­кет­­­тің дүниеге кел­генін парламент спи­кері Джеймс Вани Игга жария етті. Бұ­дан соң жа­ңа мем­лекеттің пре­зи­денті Сальваторе Киир Маярдит ант қа­был­дады. Шын мәнінде ол бұл қызметті алты жыл бойы ат­қарып келеді. Ұзақ­қа созылған азаттық соғыстан кейін көте­рі­лісшілер мен Судан­ның орталық үкіметі келісімге ке­ліп, Сальво Киир Суданның вице-президенті қызметімен қоса Оңтүстік Суданның президенті аталды. Жалпы, бұл елдің тәуелсіздік алуында біршама жаңалық та бар, ол басқалар үшін де айтар­лықтай сабақ та болса жөн-ақ. Суданның солтүстігі мен оң­түс­тігі арасын­дағы соғыс біраздан бері созылып келеді. Әрине, ешбір ел өзінің бір бөлігінен айы­рылғанды қаламай­ды. Ел бас­шылығы, әсіресе, оңтүс­тік­тегі мұнайлы аймағын қиғысы келмеген. Бірақ бұл соғыстан нә­ти­же шықпасына, ол алдағы уа­қыт­та да орынсыз құрбандыққа ұшы­­рататынына көзі жеткен ор­та­лық үкімет көтерілісшілер­мен ке­ліс­сөзге келуді жөн деп тапты. Онсыз да бұл қақтығыс­тан қы­рыл­ған халық саны миллионнан асса, босқындар одан да көп еді. Сөйтіп, 2005 жылы үлкен келісімге қол жетті. Тәуелсіздікті референдум жолымен шешуге уағда жасалды. Бұл референдум осыдан жарты жыл бұрын өтіп, оңтүстік­тегі халықтың басым көп­шілігі тәуелсіздікті жақтап шықты. Со­ның арқасында ел тәуел­сіздігі сал­танатты түрде жарияланып, жаңа мемлекет шаңырағын көтерді. Басқаға сабақ болар дегенде, Су­дан рес­пуб­лик­а­сы­ның өзінен бө­лін­ген Оңтүстік Су­дан­­ның тәуел­сіз­ді­гін бірінші болып тануы да айтар­лық­тай оқи­ға. Әдетте көп елдер өзі­нен бөлінген­дер­ді таны­мақ тү­гілі, оған үнемі қар­сы болып келеді. Оңтүстік Су­дан­ды тани­тын­дар қатары көп бо­ла­тыны да аңға­ры­лып отыр. Алғаш­қы күні-ақ оны АҚШ, Египет, Жапония, Ре­сей сияқ­ты елдер та­нып үлгерді. Тәуел­­­сіздік шарасы­на БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мун­ның қаты­суына қарап-ақ, көп ұза­май бұл елдің әлем мемлекеттері қауым­дас­тығына қабылда­на­ты­ны­на кү­мән жоқ секілді. Оңтүстік Суданның бөлініп шы­­ғуына байланысты мына жай­ды да айта кеткен жөн болар. Бө­лі­ну­дің негізінде елдің солтүсті­гін­дегі ақ нәсілді мұсылман қауы­мы (70 пайыз) мен қиыр оңтүс­тіктегі қара нәсілді жергілікті дінді ұс­та­нушы­лар (25 пайыз) және хрис­тиан қауы­мы (5 пайыз) ара­сын­­дағы қақ­ты­­ғыстар жатқаны анық. Сол оң­түс­тікте елдің негізгі байлығы мұ­най көп болғанымен, халықтың әлеуметтік жағдайы өте төмен. Біраз адамның көңі­лін­де сол мұнай­дан түсер пайда ха­лық­тың тұрмы­сын жақсартады де­ген үміт бар. Бірақ оған жету қиын. Аштықтан құ­тылып, тоя тамақ ішудің өзі арман болып тұрғанда, халық сауат­сыз, денсау­лық сақтау ісі нашар. Қайта бұ­рын орталық үкімет бұ­лар­ға бюд­жеттен азын- аулақ қаржы бөліп келсе, енді ондай қаржыны та­ба қою да оңай емес. Тек әлем жұрт­шылығы жа­ңа мемлекетке жедел де қомақты көмек беруі қажет болып тұр. Фашистік идеялардан жақсылық іздейтіндер бар Ресей мен Жапония арасында көптен созылып келе жатқан дау бар, ол – Курил аралдары. Екінші дүние­жү­зілік соғыстан кейін ол КСРО-ға берілген. Ал Жапония оны заңсыз санайды. «Berliner Zei­tung» газетінің жа­зуы­на қарағанда, қо­­­ғамдық пікірлер­ді анықтау қоры өт­кізген сауалнама бо­­­йынша Берлин қа­ласының әрбір се­­гі­зінші тұрғыны фашистік идея­­лар­дың да жақсы жақтары бар деп есептейді екен. Әдетте, мұндай сауалнама сай­лау алдында жүргізіліп, жұрт­тың көңіл-күйін, түрлі партия­лар­дың қолдаушыларын анықтауды мақ­сат етеді. Германияда кәдімгі фашистік идеяны ашық насихат­тайтын ұлтшыл-социалистік пар­тия­лар жоқ, оларға тыйым салын­ған. Ондай идеяны жақтай­тын­дар бюллетеньдегі «басқа пар­тия­лар» деген айдарды пайда­ланады. Енді сауалнаманың жеке сұ­рақ­тарындағы жауаптарға тоқта­ла­йық. Жауап берушілердің 13 пайы­зы, яғни әрбір жетінші адам «ұлт­шыл-социалистердің де жақ­сы жақтары болған» дегенді айтыпты. Сондай-ақ, елде орын алып отыр­ған біршама қиын­дықтарды еске ала отырып, әрбір сегізінші берлиндік «барлық Германия азамат­тары­ның игілігі үшін елді темірдей тәртіппен басқаратын фюрер керек-ақ» дейтін көрінеді. Ал әр­бір тоғызыншы адамның пікірінше, елде «баға­лы» және «қажет­сіз» адамдар бар екен. Яғни, қажет­сіздерін жоюға болатындай. Біршама берлиндіктер Гер­ма­­ния­ның басқа елдерден ар­тық­шы­лығы туралы идеяға нық сенімді. Артық болған соң іргеден басқалардан жоғары тұруы қажет деген фашистік идея сы­ғалай­ты­ны бар. Бұл идея өткен ғасырдың алғашқы жартысында Германия­ны жарға жыққаны белгілі. Жалпы, біраз жер­де әсіре ұлт­шыл­дық көз­қа­рас­тың белең алып отыр­ғаны белгілі. Оның жақсы­лық­қа апармайтынын да уақыт көр­се­тіп отыр. Оған айқын мысал – Сербия. Бұл елдегі әсіре ұлтшыл күш­тер азшылық этностарды ығыс­­ты­ру жолымен сербтердің құқы­ғын, үлесін көтермек бол­ған әрекеттері ұлтқа да, жалпы Сербияға қиянат болып тиді. Сербия Косово секілді өлкесі­нен, 2 миллиондай халқынан ай­рылып, оның мемлекеттігіне үл­кен нұқсан келді. Мемлекет құрушы ұлт өкіл­дерінің астамшылық көзқарасы үстемдік құрған жерде қашанда азшылық ұлт өкілдерінің мүд­де­сіне қиянат жасалады және елде ұлтаралық қайшылық белең алып, ол мемлекеттің саяси жә­не экономикалық дамуына кері әсер етеді. Керісінше, жеке бір ұлт мүд­десі емес, мемлекеттік, жалпы ха­лық­т­ық мүдде бірінші кезекке қо­йыл­ған жерде барлық ұлт өкіл­дері­нің дамуына жағдай жаса­луымен қатар, мемлекеттің қарыштап да­муына жол ашыла­ды. Бұған да мысал көп. Айта­лық, Сингапур Республика­сын­да халықтың 77 па­йызы қытай­лар екені, олардың бас­қаларға өктемдігі туралы ешкім әң­гіме айтпайды. Айтылатын әңгі­ме – бұл елдің жоғары экономикалық деңгейге көтерілгені, барша халық­тың тұрмысының жақ­сар­ғаны – басты мүдде. Әсіре ұлтшылдықтың ар жа­ғы­нан фашизм идеялары сыға­лап тұрады. Ұлттан ұлттың ар­тықтығы да, кемдігі де жоқ екенін әркез еске салып отырған да жөн-ау. Мамадияр ЖАҚЫП.