«ХХІ ғасырға аяқ басқан адам баласы қиялдың өзін таңғалдыратын ғылыми жаңалықтар ашып, жаңа буындағы технологиялар жасап жатыр, адамзат өзі дамуының сапалы жаңа сатысына өтуде. Әлем Төртінші өнеркәсіп төңкерісінің табалдырығында тұр. Көптеген қорқынышты аурулардың тамырына балта шабылуда. Бірақ соғыс вирусы халықаралық жағдайды ушықтыруын жалғастыруда. Ол бірқатар мемлекеттерде экономиканың өлім ұрығын себетін ең қуатты саласына айналып, әскери-өнеркәсіптік кешеннің әлеуетін арттырып отыр», деді Елбасы өзінің «Әлем. ХХІ ғасыр» манифесінде.
Расында да өз дамуында қиял-ғажайып жетістіктерге қол жеткізген адамзат қауымы сол жетістіктерді пайдалану мәселесінде қандай қатерлерге ұрынып отыр? Оның осындай жетістіктерге жетуіне жол ашқан ғылым саласының өзі қайда бара жатыр? Елбасы аталған манифесте «БҰҰ-да жаппай қырып-жоятын қару жасау және жетілдіру үшін пайдаланыла алатын ғылыми жаңалықтардың тіркеу реестрін құрған абзал», деп айтып кеткеніндей, ғылыми жаңалықтардың жекелеген түрлеріне бақылау орнату қажет пе?
Міне, осы сұрақтар төңірегінде Ұлттық ғылым академиясының академигі Зайролла ДҮЙСЕНБЕКОВТІ әңгімеге тарттық.
– Құрметті Зайролла Дүйсенбекұлы, сіздің ғылым саласымен шұғылданып келе жатқаныңызға жарты ғасырдай уақыт болған екен. Осы уақыт аралығында әлемдік ғылымның қол жеткізген жетістіктері оның бұрынғы бейкүнә қалыптан шығып, ендігі уақытта адамзат өміріне қауіп төндіре алатындай ядролық қаруларды туындатуға дейінгі шекке жеткендігін көрсететіндей. Сіз міне, осындай жетістіктерімен ғылым қайда барады деген сұраққа қалайша жауап берген болар едіңіз?
– Кезінде бұл сұраққа ғылым адамзатты прогреске апарады деп бір-ақ ауыз сөзбен жауап беруге болар еді. Ал қазіргі шақта ойланып сөйлеуге тура келеді. Өйткені, ХІХ ғасырда ғылыми зерттеулер мен жаңалықтардың жекелеген нәтижелері адамзат өміріне қауіп төндіре алатындай шекке дейін жете алады деген қауіп болмаған еді. Соңғы елу жылда ашылған ғылыми жаңалықтар бұл түсінікке елеулі өзгерістер енгізсе, соңғы 10-15 жылда әлемдік ғылымның қарыштап алға басуы және содан пайда болған зерттеулер нәтижесі адамзат қауіпсіздігі мәселесінің барынша күрделене түскендігін көрсетіп берді.
Әрине, ғылым бейбіт мақсаттарға қызмет етуі тиіс. Бірақ осылай дегенімізбен ғылым жаңалықтары шексіз баю мен үстемдікке ие болуды ғана көксейтін жекелеген топтар мен компаниялардың, кек қайтаруда жазықты мен жазықсызды талғап жатпай кез келген қатерге бас тігуге дайын тұрған терроршылардың мүддесіне қызмет етуі мүмкін екендігін түсінетін кез де жетті. Бұл жерде басты мәселе ғылымның өзінде емес, оның жетістіктерінің қандай мақсаттарға пайдаланылатындығында болып отыр.
Рас, ғылымның күшімен адамзат өзін табиғат әміршісі сезініп, оны өзгертуге кірісті. Осыған орай ғылымды коммерцияландыру мәселесі белең алған қазіргі тұста нақты нәтижесі қалай болып шығатындығы белгісіз эксперименттер жасауға ойланбастан баратын ғалымдардың болуы мүмкін екендігін де ешкім жоққа шығара алмас.
Қазіргі күні ғылымның алдынан өткен кезеңдердің ең батыл деген фантаст жазушыларының өзі бара алмаған қиял-ғажайып деңгейдегі жаңа мүмкіндіктердің беті ашылуда. Материя мен энергия және құбылыстардың құпиясын меңгеріп, олардың терең құрылымдарын анықтау, вакуум мен физикалық өріс туралы жаңа түсініктерге қол жеткізу, қуаттардың жаңа түрлеріне иелік ету, жаңа лазерлік технологиялардың жоғары өткізгіштік тиімділігін пайдалану, ғарыштық жер маңайы кеңістігін игеру, ДНК мағынасын ашу, тірі клеткадағы гендік тетіктердің құпиясына қанығу, компьютерлік жүйені дамытып, бүкіл әлемге ортақ интернет желісін құру – міне, бұлардың барлығы нақты өмір шындығына айналып келе жатқан ғылым жаңалықтары болып табылады.
Өкінішке қарай, адамзат қауымы ғылым саласында осындай зор жетістіктерге қол жеткізе отырып, ал ғылымның өзі болса, жаңа жаңалықтар ашу бағытында артқа бұрылып қарауға мұрша бермейтіндей қатаң бәсекеге кірісе отырып, адамзаттың өзін-өзі сақтап қалу мәселесін естен шығарып алғандай. Мәселен, Америка Құрама Штаттарының Брукхейвендік ұлттық зертханасында кварк-глюондық плазмаларды алу жөнінде эксперименттер жасалынды. Бұл не деген сөз? Көптеген ірі ғалымдардың пікірі бойынша, біздің әлеміміз «Үлкен жарылыс» нәтижесінде пайда болды деп есептелінеді. Міне, осы «Үлкен жарылыстан» кейінгі алғашқы қас-қағым сәт кварк-глюондық плазмалардан тұрды деген болжамдар бар. Жаңағы зертханадағы эксперименттер әлем алғаш пайда болған осы қас-қағым сәттің күйін зерттеуге бағытталған. Қазіргі күні көптеген ғалымдар мұндай эксперименттердің нәтижесі бақылауға көндікпейтін тізбекті реакцияны туындатуы мүмкін деген қауіп білдіріп отыр.
Демек, Елбасымыздың Вашингтонда өткен антиядролық кезекті саммит кезінде адамзатты осындай жағдайлардан, әсіресе, қатерлі қаруларды жасауға мүмкіндік беретін зерттеу нәтижелері мен технологиялардан сақтандырып, өз манифесін жариялауы және онда БҰҰ аясында жаппай қырып-жоятын қару жасау және жетілдіру үшін пайдаланылатын ғылыми жаңалықтардың тіркеу реестрін құру жөнінде ұсыныс тастауы әбден орынды мәселе.
– Сіз ғылымның еркіндігі, оның белгілі бір сенімнен, мәселен, діннен тыс тұруы туралы қағидатқа қалай қарайсыз?
– Бұл осы уақытқа дейінгі ғылым дамуының басты қағидаттарының бірі болып келді және алдағы уақытта да солай бола беретіндігі айқын. Бірақ бұл қағидат алғаш пайда болған кезде ғылымның өзі балаң жағдайда болды. Оның дамуына еркіндік қажет болды. Мәселен, осыдан 400 жылдай уақыт бұрын Галилей Күннің Жерді айналмайтынын, керісінше Жердің Күнді айналатынын ашқан кезде католиктік шіркеу оған осы көзқарасы үшін үлкен айып тағып, 1633 жылы оны инквизициялық сот пәрменімен соттап, оның бостандығына шектеу қойған болатын. Ал мұның алдында, яғни 1600 жылы католик шіркеуі көзқарасымен келіспей Коперниктің көзқарасын жақтағаны үшін шіркеу қызметкері Джордано Бруноны отқа жаққан еді. Міне, осы тұста ғылымның діннен және қоғамның қалыптасқан қағидаттарынан ада тұруы және өз қызметінде еркін болуы басты қажеттіліктердің бірі болды.
Осы еркіндіктің нәтижесінде ғылым керемет дамыды. Ол адамзат тағдырын өзгертуші басты күштердің біріне айналды. Демек, қазіргі уақытта ғылымның шексіз еркіндігінің өзі ойландыратын мәселе.
Менің ойымша, қазіргі уақытта ғылым мен дін өзара түсіністікке келуге және адамзаттың ғылыми-техникалық прогрестің қарыштай дамуынан пайда болған жаңа қатерлерді еңсеру бағытында кейбір мәселелерде бірлесе қызмет етуі қажет деп есептеймін.
– Ондай мүмкіндікті дін өкілдері ғылымға ұсынып отырған секілді? Мәселен, католик шіркеуінің басында ұзақ жылдар қызмет еткен, Қазақстанға да келіп қайтқан Рим папасы Иоанн Павел ІІ 1998 жылы католик діні мен ғылым өкілдеріне арнап энциклика (маңызы жағынан апостольдік конституциядан кейінгі екінші құжат) жариялап, онда шіркеудің осы уақытқа дейінгі ғылымға қатысты жасаған қателіктерін мойындайтындығын, Галилео Галилейге кезінде тағылған айып шіркеу тарапынан алынғандығын айтып, ғылым өкілдерін адамзат болашағы жолында бірлесе жұмыс істеуге шақырған екен. Бірақ Рим папасының бұл энцикликасына ғылыми қауымдастықтың ұйымдаса қайтарған жауабы әзірге белгісіз. Міне, осы ретте ғылым мен дін өкілдерінің алдағы уақытта адамзат қауіпсіздігі жолында бірлесе қызмет етуінің мүмкіндіктерін қалай бағалайсыз?
– Папа энцикликасына ғылыми қауымдастық тарапынан ұйымдасқан жауаптың болмауының бір себебі ғылым дамуының осы уақытқа дейін басты қағидаттарының бірі болып келе жатқан, жоғарыда өзіміз сөз қозғап өткен ғылыми ізденістердегі еркіндік мәселесіне байланысты болар деп есептеймін. Иоанн Павел ІІ өзінің энцикликасын «Сенім және сана» деп атаған екен. Бұл жерде сенімнің бірінші тұруы түсінікті. Өйткені, сенім болмай дін де болмайды. Кез келген дін адамды белгілі бір сенімге уағыздайды.
Осы жағдайға орай ресейлік атақты физик ғалым, Нобель сыйлығының лауреаты Виталий Гинзбургтің Рим папасының энцикликасына қайтарған жауабын оқығаным бар. Онда ғалым шынайы жетістіктерге қол жеткізу үшін ғылымның діннен тыс тұруы керектігін айтады. Өзінің атеистік бағыт ұстап келгендігін баяндайды. Жауабының соңында ол былай дейді: «Иоанн Павел ІІ өз энцикликасында сенім мен сананы құстың қос қанатына теңеген екен. Осы қос қанатқа сүйене отырып, рух ақиқатты айқындау биігіне көтеріле алады деп есептейді. Ал ғылым, әсіресе, атеист үшін мұндай метафора дұрыс болып табылмайды. Өйткені, қос қанаттың бірі ретінде бағаланған жол – Құдайға деген сенім жолымен санадағы шындықты, яғни ақиқатты айқындау ғылыми көзқарас бойынша мүмкін емес. Дегенмен, прогрестің символы ретінде биіктерге шарлап ұша алатын құстың тамаша бейнесін пайдалану жөнінде ұйғарымға келетін болсақ, онда бірінші кезекке сананы шығаруымызға, яғни «сана және ерік-жігер» формуласын қолдануымызға тура келеді. Міне, осы формула ғана адамзат өркениеті мен мәдениетін үлкен биіктерге көтере алады. Бұл жерде сананың алып отырған рөлі түсінікті. Бірақ оның бір өзі ғана адамзат қоғамының қазіргі дұрыс жолдан тайқып кетуіне, мәселен, тоталитаризм құшағына қайта барып құлауына бөгет жасай алмайды. Сол үшін сана (ғылым) жемістерін қорғай алатындай күшті жігер, демократия, еркіндік пен прогресс қажет деп есептеймін», дейді.
Мен Виталий Гинзбургтің бұл айтқаны қаншалық шындық екендігіне төрелік жасай алмаймын. Бірақ мұны Рим папасының дін мен ғылымның бірлесе отырып адамзаттың болашағына қызмет етуі жөніндегі ұсынысына үлкен ғалымдардың бірінің беріп отырған қағидатты жауабы ретінде қабылдауға болады. Осы ретте еске сала кететін тағы бір жағдай, Гинзбургтің 90-нан асып, 100-ге таяп барып қайтыс болғанына көп уақыт өткен жоқ. Қайтыс боларының алдында ол кісі қатты ауырған екен. Сол кезде «Жаным қиналған осынау сәттерде Құдайдан медет сұрар едім. Бірақ олай істей алмаймын. Өйткені, мен атеист болдым ғой», деп сәл өкініш танытқандығы жазылды.
Оның үстіне, данышпан Абай атамыз «Кеше бала ең, келдің ғой талай жасқа, Көз жетті бір қалыпта тұра алмасқа. Адамды сүй, Алланың хикметін сез, Не қызық бар өмірде онан басқа?!» деп бекерден-бекер айтпаса керек.
Сондықтан сенім мен ғылым, дін мен ғылым қарым-қатынасы секілді аса күрделі мәселеде толыққанды жауап беру ешкімге жеңіл емес. Бұл мәселеде ешкім де ақиқатты білдіремін деп тап басып айта алмас. Оның үстінде өз дамуының бастапқы кезеңінде абсолюттік шындыққа қол жеткізу мақсатын алға қойған ғылымның өзі уақыт өте келе бұл мақсатынан бас тартып, салыстырмалы шындықты айқындау мәселесімен ғана шектелуге көшті.
Бірақ қазіргі заман өзгерістерінің жеделдігі, жаңа технологиялардың шапшаң қарқынмен дамуы сондай, алдағы уақытта біз өзіміз тудырған прогрестің тұтқынында қалып кетпеу мәселесін адамзаттың барлық озық ойлы өкілдерін, соның ішінде, ғылым мен дін өкілдерін қатыстыра отырып дұрыстап ойластырып, екшеп алуымыз қажет секілді.
Қазіргі заман ғалымдардан ғылыми жаңалықтарды ашу барысында адамзатқа деген адалдықты күтеді. Міне, осы тұрғыда дін өкілдерімен бірлесіп қимылдайтын жағдайлар бар секілді. Сондықтан мен біздің елімізде өтетін діндер өкілдерінің дүниежүзілік съезіне ірі ғалымдарды шақыра отырып, дін мен ғылым қарым-қатынасындағы іргетастық мәселелер жөнінде қайтадан бір үлкен ой қозғаса, өте орынды болар еді деп есептеймін. Бұл Елбасы манифесінің жалпы адамзат қауымының алдындағы маңыздылығын арттыра отырып, онда айтылған бастамалар мен идеяларды, ұсыныстарды қолдаушылар қатарының көбеюіне себеп болар еді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Сұңғат ӘЛІПБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
Астана