Қазақтың бел баласы

Халқымыз ғасырлар бойы аңсап, бертін тіпті қол түгіл көңіл де, көз де жетпейтін қиялға айналдырып, іштен тынып қойған – Тәуелсіз ел болу мұратына қол жеткізген, соның рахаты мен шапағатын көру маң­да­йына жазылған, қазақтың ұлан-байтақ та­ри­хындағы ең бақытты ұрпақ біз болдық. Ар­ғы-бергі тарихта бұл арманды аңсаған, со­ның жолында жан алысып, жан беріскен, жа­лындай жас өмірін аяусыз құрбан еткен та­лай ерлер өтті. Бірақ олардың ісі еш нә­ти­жеге қол жеткізе алмады, тек халық­тың есін­де аңсары мен армандары ғана қалып қойды. Қазіргі жеңіс те оңай келген жоқ. Дү­ние­дегінің бәрі егіз болатыны сияқты тәуел­сіздік рахатының да өзіне тән үлкен бейнеті болды. Онымен ашық жолмен ар­па­­лысып, бар еңбегі халықтың көз алдын­да болған Ерлер болуы­мен бірге, олардың жолын түзеп, қисығын кү­зеп, жөнін іздеп көрінбейтін бейнеттің бәрін үнсіз атқарып жүретін Азаматтар да аз болған жоқ. Адамның да, ғаламның да ағзасын бел ұстайды. Бас болып көрінбесе де, аяқ бо­лып шалынбаса да ағзаның тұруын, жүруін қам­тамасыз ететін сол. Ғаламның қайнаған тіршілігін үнсіз басқарып тұратын тар­ты­лыс күші болса, адам тірлігінің бәрін үнсіз жай­ғап, орнына келтіріп, ұстап тұратын – бел. Ұлттың да бел баласы болады. Ондай атаққа санаулылардың санаулысы ғана лайықты. Қазақтың бел баласы атануға лайық сон­дай ерлердің бірі, бірі ғана емес, бірегейі –  бү­гін біз әңгіме еткелі отырған Сабыр Қасымов. Оның жасаған ісін, ұлтына сіңірген ең­бегін көп адам біле бермейді. Өйткені, ол үнсіз жүріп, үйдей істерді жалғыз ат­қарып тастай береді және бұл туралы біреуге тіс жарып білдіріп, баспасөзге хабарлап, да­быр­латып, даңғырлатып жатпайды. Тіпті, сұра­ған адамның өзіне айтуға аузы ауыр. Тайганың арасын солтүстіктің халқы «Іш» деп атайды. Осы «Іш» қызыл қыр­ғын­ның қыспағынан талай адамға қорған болды. Қуғын-сүргінге ұшыраған байлар, би­лер, молдалар ата қонысты тастап, осын­да қашуға мәжбүр болды. Алғашында қа­лың ағаштың ортасына өзге жұрттан оқ­шау­лана қоныс­тан­ған қазақтар кейін, заман тынышталған шақ­та балаларын оқыту­дың қамымен орыс селендеріне көшіп бар­ды немесе соларға таяу отыратын. Са­быр­дың атасы Қасымның отба­сы да Солтүстік Қазақстандағы ата қоны­сы­нан қызыл қыр­ғынның кәрінен қашуға мәж­бүр болып, Түмен облысының Сладков ауд­а­нын­дағы Менжинский кеңшарының бөлім­ше­сінде тұрады. Ол кезде балаларымыз ана тілін біл­мей қалар деген уайым жоқ, керісінше тезірек орысша үйренсе екен деген ұмты­лыс бар. Күйбең өмірдің күйсіз тірлігінде ту­ған сол мақсаттың зияны да артынан за­ла­лын тигізбей қалған жоқ. Тайгада туып, сон­да өс­кен талай қазақ артынан ресейлік болып кетті, қайда тұрсам да мейлі, тек жақсы өмір сүр­сем болды деген жат пи­ғыл­ды әбден бой­ға сіңірген олар тұрмыс­тың тәтті­лігіне мәз болып, туған жерге келуді ойға да алмайды. Ал бірақ текті атаның балалары ондай пиғылды бойына дарытпады. Олар қазақтың «өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» деген ұлы қағидатын ойынан шығарған емес. Оның үстіне жеті ағайынды Сабыр ақыл­ды да, айбарлы әже – Мағрипаның бауы­рында өскен. Қиядағыны қалт жібермейтін ақылды ана балаларының орыстанып кетпеуін қатты қадағалаған. Туған жердің ыстығын, оған деген сағыныш пен махаббатты әз ана немерелерінің бойына сіңіре берген. Бір жерден Лениннің суретін көрсе, «сүттей ұйыған шаңырағымызды ортасына түсірген осы оң­ба­ған» дейді екен. Мектептен оны «ұлы адам» деп қана білетін балалар әженің сөзіне іштерінен таң қалады және ойға қалады. Лениннен басқа да жол барын, жұрттың бәрі мақтаса да оның ежелден әділетсіз болғанын сезімтал сәби жүректер қағып алады. Қазақ­тың, әсіресе өз отбасыларының басына түс­кен «Ленин жолынан» туындаған қиындық, аштық, қуғын-сүргін – осының бәрі ойлы баланың санасына әсер етпей қоймаған. Оның үстіне сыныпта жалғыз қазақ болған­дығы, басқалардың өзін болмаса да ұлтын, ыңғайы келіп жатса кемсітуге тырысулары да отты баланың намысын оята түскен. Осындай әсерлер бала Сабырды туған жерге қарай магниттей тарта береді. Саналы жас өзінің туған еліне барып тұруы қажет­тігін, қолдан келген пайдасын соған жасауы керектігін бала кезінен жүрегіне түйеді. Мектепті беске аяқтаған ол өзіне ресейлік жоо-лардың кез келгенінің есігі айқара ашылаты­нын білсе де, қазақтың астанасы Алматыны ешкімге айырбастамай, туған жерге оралған. Мұнда ол ҚазМУ-дің заң факультетіне түседі. Оқуды жақсы бітірсе де Алматыда қыз­метке қалу ол кезде де оңай шаруа бол­май­тын, сондықтан Сабыр студент болып жүр­генде тәжірибеден өткен қалалық прокура­тураның есігін қағуға мәжбүр болады. Алғыр жастың алымды екенін аңдап қалған қала прокурорының бірінші орынбасары Сергей Бакуев оны өздеріне қызметке алдырады. Мұнан кейін Сабыр Қасымов судья, одан партияның обком, сосын Ор­талық комитетке қызметке алынады. Сү­йеу­шісі де, сү­йе­нері де жоқ, Ресейден келген жас жігіттің Алматыда үлкен қызметтерге көтерілуі – тек өзінің еңбегі мен қайраты, әділ­дігі, құдай берген дары­ны, қала берді қандай істі болса да аяғына дейін жеткізе алатын табан­ды­лығы екені даусыз. Соңғы қызметінде жүргенде ол Мәс­кеудегі партия Орталық комитетінің жа­нындағы Қоғамдық ғылымдар академиясына түсіп, Мәскеудегі әлемге белгілі талай адамдармен араласып, демократиялық құндылық­тардың халықаралық стан­дарты туралы нақ­ты білім, тәжірибе алды. 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына қатыс­қан және сол кезде билік пен арнаулы қыз­мет­тің арандатушылық әре­кеттерін, көтері­ліс­шілерге қар­сы кең көлемде репрес­сиялық шаралар ұйымдас­тыр­ғанын жақсы білген ол дип­ломдық жұмысына «КСРО-дағы ұлттық қатынастардың саяси-құқықтық проблема­лары» деген тақырып алады. Айналасы жыл жарым уақытта (1986-1988 жж) ол Акаде­мияның қорындағы бөтен адам қол жеткізе алмайтын құпия материалдарды пайдалана отырып, Қазақстанның өмірінен алынған фактілер мен сандардың негізінде 840 беттік монография жазып шығады. Онда одақтас республикаларда ұлттық саясаттың лениндік принциптері өрескел бұзылатындығы, аз санды халықтардың рухани мүдделері мен құқылары аяққа тапталатындығын дәлелде­ген еді. Тақырып кандидаттық диссертацияға жіберілетін болып бекітіледі. Бірақ еңбекті қорғау кезінде бүкіл Акаде­мия­ны басына көтерген шу болады. Бас­тары­на ұлыорыстық шовинистік саясаттың ұста­ны­мы сіңіп қалған КСРО ҒА корреспондент-мүшесі Д.Керимов (орыстанған әзербайжан) бастаған топ қазақ зерттеушісінің еңбегін КОКП саясатына қарсы бағытталған ұлт­шыл­дық деп жазғырады. «Міне, «Желтоқсан оқиғасының» төркіні қайда жатыр» деп олар Сәкеңді жерден алып жерге салады. Мұндай адамды партия қатарында қалдыруға болмай­ды деген де сөздер шығады. Бірақ ол кезде заман басқа еді, оқытушылар арасынан белгілі ғалымдар Г.Мальцев, Т.Шамбо (академия партия ұйымының хатшысы), РФ Федерация Кеңесі Төрағасының қазіргі бірінші орынба­сары А.Торшин және т.б. Сәкеңді қорғап шығады. Алайда диссертация 120 бетке дейін қысқартылып, кандидаттықты қорғатпайды. Академиядан қайтқан соң С.Қасымов қайтадан ОК жұмысына кіріседі. Бірақ «аққа құдай жақ» деген емес пе, 1990 жылы одақ­тық республикалардың егеменді құқылары бұзылатындығы және жаңа одақтық келісім­шартқа қол қою қажеттігі туралы әңгімелер көтіріліп жатқанда КОКП ОК өзінің Ака­демиясынан осы бағыттағы зерттеулерді сұ­рай­ды. Жөппелдемеде ондай зерттеулер жоқ болып шығады, сонда Академия басшылығы осыдан екі жыл бұрын шу туғызған қазақ зерттеушісін еске алады. Содан, С.Қа­сымов­ты Мәскеуге дереу шақыртып алып, кан­ди­даттық диссертациясын қорғауына өздері жол ашып береді. Сәкең оралмандардың проблемаларымен де қатты айналысқан азаматтардың бірегейі. Сонау, 1989-90 жылдардан бастап ол осы мәселені жан-жақты зерттеп, ерекше бағдар­лама қабылдауды, оны іске асыратын тетіктерді әзірлеп, Тәуелсіз Қазақстанның алғаш­қы Конституциясына, жаңа заңдарына оралмандар мүддесін қолдайтын саяси-құқықтық нормалар енгіздірген адам. Оларға «саяси қуғындалған» деген мәртебе беруді де алғаш­қы болып қолға алды. Бұл мәртебе оларды елге қайтаруда халықаралық норма бойынша үлкен жеңілдік беретін еді. Жалпы оралмандар ісіне Сәкең ішкен асын жерге қойып араласқан адам. Соның бірін ғана айта кетелік. Президенттің Мәжіліс­тегі өкілі болып жүрген ке­зін­де ол депутаттарды ұйым­­­дастырып, ҚХР-дан келіп, оқу­ға түсе алмай қалған 1 мың­дай жас үшін Алматы қыздар институтынан бір жыл­дық дайындық курсын ашуға Парламент арқылы бюджеттен қара­жат бөлдіргені де бар. Мұндай іс әркімнің қолынан келмейді. Сабыр Қасымовтың есімін республика халқына жақсы танытқан – Желтоқсан көтері­лісі. Ол қазақ зиялы қауымы­ның санаулы өкілдері қата­рында осы оқиғаға белсене араласып, қазақ мүддесін қор­­ғау жолында батыл істер жа­са­ған. Ол туралы енді тере­ңі­рек айтып беруге тура келеді. Желтоқсан оқиғалары кезінде ұлттық кем­сітуге қарсы жастар көшеге шығып, өз­дері­нің ішке сыймаған қар­сы­лықтарын білдіріп жат­қан­да Сабыр Алматыда болған. Осы жерде Мұхтар Шаханов­тың «Желтоқсан эпо­пея­сы» кі­та­бына енген Кәкімбек Нар­жан­ұлының естелігін кел­тіре­лік: «Мен оған жастардың көтері­ліп жатқанын айтқа­ным­да Сабыр: «Қол қусырып қарап отыруға бол­май­ды. Көтерілістің саяси маңызын жеткізу үшін листовка, плакат керек. Әйтпесе, жай бұза­қы­лар атанып қала береміз», деді. Өз ісі­міз­дің аса қауіпті екенін біле тұра біз жұмысқа кірістік. Орысша, қазақша мәтіндер әзірледік. Оны қағазға түрлі-түсті бояумен жазуға Тұрсын да (Сабырдың зайыбы) кө­мек­тесті». Желтоқсан­дық­тардың ұрандарына саяси реңк берген та­лап­тардың көбі осылай туған еді. Сонсоң осы ұрандарды Сабыр көтеріліс­ші­лердің қолдарына апарып беріп отырған. Осы және басқа да әрекеттері оның басын бұ­ғып қалмай, үлкен тәуекелге барып, желтоқ­сан көтерілісіне белсене қатысқанын көрсе­те­ді. Бірақ өзі бұл туралы айта қоймайды. Ал осы Желтоқсан оқиғасына саяси, заңдылық тұрғыдан баға беру ісіне ол белсене қатысқан. Бұл оқиға 1989 жылы болған еді. Ол кезде С.Қасымов Қоғамдық ғылымдар академия­сын аяқтап, Қазақстан КП Орталық комитетінде дәмелі қызметтердің бірінде істеп жү­ре­тін. КСРО халық депутаттарының алғашқы съезінде орталықтың ұлттық республикаларда жасаған озбырлықтары туралы қатты айтылып, оған баға беру туралы мәселелер өткір қойылып жатты. Соның ішінде 1989 жылғы сәуірде болған Тбилиси оқиғасы ауыз­дан түспейтін. Онда халықтың бейбіт бас көтеруін қанды қырғынға ұшыратқан саяси басшылық пен әлеуетті құрылымдар қатты сыналып, олардың ісін әділетті түрде тексеру талап етілетін. Ал одан үш жыл бұрын бол­ған Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы туралы жұмған ауыз ашылған жоқ. Ол кезде ОК ұлт­тық қатынастар бөлімінде нұсқаушы бо­лып істейтін Сабыр бұл оқиғаның қанды сипатын жақсы білетін, өйткені оларға осы оқиға кезінде жапа шеккендер көп келетін. Сол кездің өзінде оларды біртіндеп жұмыстарына, қыз­мет­теріне қайта тұрғызу, комсомолға, партия­ға қайта алу ісі ішінара басталған-ды. Осы іс­тің жуан ортасында да Сабыр Қасымов болды. Жазушылар одағында бұл істі Тұр­сын Жұртбай қостап, жандандырып жүретін. Қазақстандық депутаттардың ауыз аш­па­ғанына намыстанған Сабыр Қасымов оларға Алматыдан арнайы барады. «Москва» қона­қ­үйінде депутаттармен осы мәселе бойынша сөйлеседі. Солардың арасынан Ә.Мәмбетов пен М. Шаханов қана мұны қолдап, сөйлеуге дайын екендіктерін білдіреді. Оларға нақты фактілер мен материалдар беріп, сөйлейтін сөздерінің тезистерін де Сәкең жазып береді. «Высокий съезд!» деп басталатын М.Ша­хановтың әйгілі, тарихи сөзін осы Сәкең сияқты азаматтардың дайындағанын халық жақсы біледі. Әрине, М.Шахановтың ерлігін ешкім де жоққа шығара алмайды, бірақ оның орысшасы ми мен жүректің ең тереңдегі қалтарыстарына дейін шақ етіп тиетін нақпа-нақ сөздерді орыс тілінде тауып айтуы қиын екені бәрімізге де белгілі. Осыдан кейін халықтың талап етуі бо­йынша Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінде арнайы комиссия құрылды. Бірақ сонда жұмыс істейтін білікті заңгер табылмағанда да М.Шаханов ОК-ге өздеріне С.Қасымовты қосуды өтініп, бірнеше хат жазады. Егер Желтоқсан оқиғасына байланысты сол ко­миссиядағы жұмыстарды толық айта­тын бол­сақ, бір мақала көтере алмайтын көлемге шы­ғып кеткен болар едік. Сондық­тан комиссия жұ­мысын айтуды осымен қа­йы­рып, тек ондағы барлық лауазымды адам­дар­ға қойылған сұрақ­тарды заңдылық тұрғыдан дайындаған, олардан алынған барлық жауап­тарды жүйелеп, бір арнаға тоғыстыруда және нәтижені заңға сәйкес­тендіріп қорытуда, бар­лық қара жұмыс­тарды ат­қарған, барлық саяси бағаларды әзір­леп, лауа­зымды адамдар­дың кінәсін анықтауда заңгер Сабыр Қа­сымовтың еңбегі ұшан-теңіз бол­ғанын ел білетінін айта кетуді парыз санадық. Сабыр Қасымовтың кәсіби біліктілігі мен қайсар принципшілдігін ескерген болуы керек, Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Пре­зидент оны Конституциялық соттың судьясына ұсынып, Жоғарғы Кеңесте сайланады. Еңбек­ақысы жоғары, әрі сыйлы, әрі тыныш қызметте жайбарақат отыра беруге де болады ғой. Бірақ Сәкең ондай адамдардың сойынан емес еді. Осы қызметте жүргенде ол 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының ісін қарауға да­йын­дайтын судьялар тобын басқарды. Бұл топ та оның бастамасымен құрылған еді. Барлық архивтерден, соның ішінде құпия құжаттарды көтеру арқылы оннан артық заң­на­малық, саяси-құқылық сараптар жасалып, жиналған құжаттар көлемі 12 том болады. Қаншама қарсыластардың тегеуірініне төтеп беріп, бар­лық әлеуетті органдардың лауазым­ды қыз­мет­керлері жауапқа тартылады. Құ­жат­тар жинағын 350 данаға көбейтіп, қатысу­шылар­дың бәріне бергізеді. Бұл жерде Сәкең іс аяғына дейін жеткізілмесе де халық бар­лық шындықты білсін деген ойды ұстанады. Егер осы іс аяғына жеткізіліп, жария етілген болса орталықтың республикамызға жа­са­ған бассыздықтары, сыртқа демократиялық елміз дей отырып, аузымызды ашуға рұқсат бермегендігі, жасаған озбырлықтары тегіс ашылатын еді. Халықтың көзі Кеңес Одағы ұлттық саясатының «гуманистік» сипатының қандай болғанына толық жетіп, оның колониалдық қырын әбден таныр еді. Қай күнде, кез келген істен өз пайдасын күйттеп жүретін пысықайлардың бірі жақсы атты көрінбек болып «Қасымов кіші Нюрнберг процесін дайындап жатыр» деген шу шыға­ра­ды. Одан әңгіме үрейлі дақпырттарымен жоғарыға жетіп, бұл іс тоқтатылады. 1995 жылы қабылданған жаңа Конституция бо­йынша Конституциялық сот жабылып, оның орнына Конституциялық Кеңес құрылады. Ал Кеңеске Сабыр Қасымов енгізілмейді. Бірнеше ай жұмыссыз отырған Сабыр Қасымовты Президент Конституцияға сәйкес өзі тағайындайтын 7 адамның бірі ретінде Парламент Сенатына арнайы Жарлықпен сенатор етіп тағайындайды. Мұны Президент Н.Назарбаевтың қазақтың бел баласының білігін танып, беделін мойындай отыра қолдау білдіргендігі деп білген жөн. Сәкең бұл жерде Қазақстанды, соның ішін­де қазақтың өзінің санасын отар­сыз­дан­дыруға тиісті заң жобаларын жасау жө­нінде комиссия құрғызады. Патшалық Ресейден бастап, Кеңес заманындағы жүздеген құқы­лық құжаттардың сол заманның өз заңдарына сәйкес келмейтіндігін әшкерелеген бірнеше томдық құжаттар дайындалады. Соның негізінде «Қазақстанда азаттық пен тәуелсіздік жолында мерт болған ерлердің есімін құр­мет­теу», «Деколонизация», «Қазақстан­дағы саяси репрессия құрбандарын толық ақтау» және т.б. туралы заң жобалары дайындалады. Бірақ С.Қасымовтың сенаторлық мерзімі аяқталып қалып, бұл істер аяғына жеткізілмеді. Сол себепті бізде азаттық үшін күрескен көп ерлеріміз әуелі патша заманының, сосын Кеңес кезінің заңдарымен сотталып, әлі күнге ресми түрде ақталмай жатыр. Оларды жаппай, ресми түрде ақтауды ауызға алған Сабыр Қасымов қана болды. Бұл жастарға деколониалистік рух беру үшін де қажет еді, дейді Сәкең. Сәкең қазақтың С.Зиманов, О.Сүлей­менов, Ә.Кекілбаев, М.Жолдасбеков, М.Шаханов және т.б. айтулы азаматтарымен тығыз араласып, істес, пікірлес болып келе жатқан жан. Ол Президент Н.Назарбаевты да қатты құрмет­теп, Елбасының өзіне жасаған қолдауларын үнемі үлкен тәнті сезіммен еске алып отырады. Бүркітбай АЯҒАН,  Мемлекет тарихы инс­титутының ди­рек­торы, профессор.