Әбдісалан

Қазақ боксының құдіреті Ә.Нұрмахановтың есімін ұлт спортына сіңірген еңбегіне сай дәрежеде қастерлей алып жүрміз бе? Шын мәнінде де, өткен ғасырда қаз тұрып, қанат қаққан қазақ боксын осынау батыр тұлғалы баһадүрсіз көзге елестету мүмкін емес-тін. Бәлкім, қазір айтуға ғана оңай. Ауылдан Алматыға арман қуып келген қарапайым жігіт аз жылдарда бағын­дыр­ған биіктер тұтас ұлттың абырой-на­мы­сымен астасқан керемет деңгейге кө­те­рілді. Сол жетістіктерді бір сәт жіпке тізіп көрейікші. Өз Қазақстанының 11 дүркін чемпионы, КСРО чемпионатының 2 мәрте күміс жүлдегері, КСРО халықтары спар­такиадасының 2 мәрте қола жүлдегері, Бірінші Азия-Африка ойындарының (ГАНЕФО) жеңімпазы. «Буревестник» Орталық кеңесінің 7 дүркін, «Еңбек резервтері» Ор­та­лық кеңесінің 6 дүркін чемпионы. Қа­зақ­тан шыққан алғашқы еңбек сіңірген спорт шебері. Республиканың еңбек сіңір­ген жаттықтырушысы. Спортты ғылым­мен ұштастырып биология ғылымының кандидаты атанған, болашақ спортшы­лар­ға ұлағатты ұстаздық етіп, дәріс оқып профессор болған алғашқы қазағыңыз осы кісі. Бұл дегеніңіз толайым еңбек, тыным­сыз ізденіске толы жанкешті өмір ғой. Одан қала берді, тәуелсіз Қазақ елінің бокс­шыларын Атлантадағы Олимпиадаға бастап барып, әлемнің 197 елінің ішінен мерейлі 3-ші орынды бөктеріп қайтқан, сөйтіп, айды ас­панға шығарған ұлттық құраманың алғаш­қы қаһарман бас бапкері де осы ағамыз. Бұл жәйт те Олимпия тарихында көк бай­рақты тұңғыш көтерген қазақ боксы үшін зор табыс, болашаққа ақ жол салған қы­дыр нышанды ересен ерлікпен барабар-тын. Ол кісі тірі болғанда биыл 75-ке тола­ды екен. Сәуір айында Алматыдағы Спорт және туризм академиясында даңқты бокс­шы­ны еске алу жиыны өткені есімізде.  Сонда көк байрағымыздың әлемдік додаларда биік желбіреуіне жол ашқан бір­туардың есімі бұған дейін де ескерусіз қалмағанына көз жеткіздік. Туған жері Түркі­­станда көше берілген, Әбдісалан атын­­­­дағы бокс мектебі мен бокс клубы жұ­мыс істейді. Былтырға дейін Ә.Нұр­маханов турнирі өткізіліп келді. Елеусіздеу демесек, бокс сайыпқыраны атындағы көше Алматыда да бар. Тұрған үйінде және өзі оқып, жұмыс істеген институт ор­да­сында ескерткіш-тақта орнатылған. Со­ны­мен бірге білікті ұстаз-ғалымның есімі осы Қазақ спорт және туризм ака­де­мия­сының Бокс және ауыр атлетика кафед­ра­сы мен ең жақсы жаттығу залына беріліпті. Жыл сайын үздік студентке даңқты бокс­шы атындағы арнайы стипендия тағайындалып тұрады екен. Әзірге істелген істердің ұзын­ырғасы осы. Былай қарағанда, бір адам үшін аз да құрмет емес. Ал, бірақ бокс спор­тындағы бірегейіміз үшін ше? Ойла­нып қаламыз. Әбдісалан аға халқымыздың батырлық эпостарының ішінде, әсіресе «Қобыланды батыр» жырын жақсы көреді екен. «Шіркін ай, Қобыланды батыр жайында фильм түсіріліп, батырдың рөлін ойнауға мені ша­қырса, ойланбай барар едім» – деп ар­ман­даған сәттері де аз болмапты. Бұның мәні­сі де бар сияқты. Өйткені, оның ата-баба­лары Қостанай – Торғай өңірін мекендеген қыпшақтар. Сөзді жүйелеп түбінен тартқанда, басқа қыпшақты білмеймін, дәл Әбдісалан ағаны Қобыланды батырдың ұрпағы демеудің қисыны келмейді. Сегіз қиыр шартарапқа туған халқының атын шығарып, мерейін үстем еткен, жеңіс байрағын сан мәрте көтерткен Әбекең ертедегі жаужүрек батырларымыздан кем бе екен? Ал, беріге келсек, «арғы атасы қажы еді» деп данышпан Абай айтқандай, гүрзі жұдырық алыбымыздың бір емес, екі бірдей атасы – өз атасы Әмір де, нағашы атасы Сыздық та Меккеге барып, мұсыл­ман­дықтың ең үлкен имандылық парызын өтеп, ғибадат етіп қайтқан жандар. Осы­лар­ға қарағанда, қазақ боксының қара нары саналатын Әбдісалан Нұрма­ханұлы­ның бойындағы тектілік, табандылық, на­мы­скерлік, қайраттылық қайнарларының да тегін жерден шығып жатпағандығын аң­ғарып пайымдасақ керек-ті. Өз әкесі Нұрмахан 32-нің апатында атамекені Торғайдан үрім-бұтақ, зәузәтін ашаршылық аранынан ала қашып, Өзбек­стан­ға келіп жансауғалапты. Сонда Әму­да­рия­ның бойында балықшылықты кәсіп қы­лып, нәубет құрығынан бала-шағасын аман сақтап қалған көрінеді. Нұрмахан алып денелі, бойы екі метрден асатын, зор күш иесі екен. Кезінде атақты балуан Қа­жымұқанға серік болып бірге жүрген. Көп сөйлемейді. Маңғаз. Ұры-қарылар ауыл­дың малын барымталап ұрлағанда, жас кезінде өзеннің өткелінде жалғыз өзі тұрып, әлгілерді түгел аттан түсіріп, жылқыны аман алып қалатын болған. Өзі өмірбақи мал­шы болып, жыл­қы, сиыр, қой бағып, адал еңбекпен күнелт­кен. Сондай-ақ, Әб­ді­саланның аға­сы Әбулақап та қара күш­тің кені болған, ешкімнен қорқып именуді білмеген. «Алып – анадан» дейді ғой. Анасының есімі Шолпан. Өте сұлу, ақжарқын, көпшіл, мінезге бай, қайырымы мол адам болыпты. Содан да шығар, тұрмыстың ауырлығына қарамастан, өзінің тоғыз баласына қоса, ағайын-жұрағаттардың жетімектерін де асырап, бағып жеткізіпті. Кейін солардың ішінде Арзықұл Нұр­мышев дәрігерлік институтын, Өсербай по­­ли­техникалық институтты бітіріп, айту­лы азаматтар қатарына қосылған. Ашар­шы­лық кезінде панасыз қалған Анар деген қыз баланы да қолына алып асыраған. Қай­ран, қазақ әйелінің, ана жүрегінің кең­дігі емес пе! Кім-кімге қарасқандай, кім-кімге аузынан жырып тамағын бөліс­кен­дей заман еді ол. Мұндай жандарға «құдай береді» деп қазақ тегін айтпаған ғой. «Анар туған әпкеміз сияқты болды, үлкен жарыстардан келгенде тәтті-дәмдісін ма­ған сақтап отырушы еді, әттең...» деп Әб­ді­салан аға өзі алпысқа толар қарсаңда біздей журналист інісіне сыр ашқаны бар еді. Әбдісалан Нұрмаханның кіндігінен тараған тоғыз перзенттің, Ерназардың Ер­төс­тігі сықылды кенжесі болмағанымен, сегізіншісі екен. Бірақ оны Ертөстікке ұқ­са­­тып тұратын бір жағдай, басқа бауыр­ларының бәрінің фамилиялары ұлы ата­ларының атымен Әміров болып жазылса, жалғыз бұл ғана Нұрмаханов аталып, ел намысын қорғаған былғары қолғап дода­ларында әке атын әлемнің талай жеріне әйгіледі, «Нұрмаханов» десе қазақ боксы­ның баламасы айтылатындай дәре­жеге жеткізді. Сұңғыла әке бойшаң, кесек те шы­мыр, отты да өршіл боп өсіп келе жатқан сегізінші перзентінен сол кезде-ақ сондай үлкен үміт күтті ме екен, қазақ спортының тарихына алтын әріптермен жазылатын баласының бақытты болаша­ғын жүрек, шіркін, сезіп, болжап білді ме екен? Бала Салан еркетотай болған жоқ, шолжаңдап өскен жоқ. Соғыс уақыты, тұрмыс тауқыметі ондайды көтермейтін еді. Он жасына дейін әкесімен бірге қой бақты. Бірде қауғамен бірге күмп етіп тереңдігі 20 метр құдыққа түсіп кеткені де бар қой суғарып жүргенде. Алда көретін жа­рығы бар екен. Бөрібас деген итін құ­шақ­тап жүреді, дейді. Сонда жалғыз қал­ғанында отарға қасқыр да шауыпты. Бір ғажабы, қойдың шыжғырған майын кесені толтыра сіміріп ішіп қояды екен. Бұл да алыптарға тән, батырларға тән даралық белгі болар. Содан 1946 жылы үлкен ағасы Әбдіжәлел майданнан оралып, кішкентай Саланды мектепке бергізеді. Сөйтіп, бола­шақ даңқты боксшы мектеп табал­ды­ры­ғын он жасында аттап, бірінші-екінші клас­тарды тәжікше, үшінші-төртінші клас­тарды өзбекше оқиды. 1950 жылы Нұр­ма­хан ақсақал бүкіл қара орманымен елге қа­рай жақындап, Түркістанға көшіп келеді. Жалпы, спортқа, боксқа деген саналы құштарлық та осы қасиетті Түркістан қа­ласында ояна бастайды. Алғашында кө­ше-көше болып бөлініп төбелес жасай­тын балалар келе-келе ондай балалық «пендешілікті» қойып, неғұрлым мәндірек, мазмұн­ды­рақ қарекеттерге бет бұрады. Шындығы керек. Түркістан қаласындағы Саттар Ерубаев атындағы мектепте сол кезде дене­шы­нықтыру пәні бірсыдырғы тәуір жүр­гізі­летін, баскетбол, волейболды бұл мек­теп­тің оқушылары жақсы меңгеріп шыға­тын. Ал бокс... Боксқа Әбдісалан өзінен бірер жас үлкен көше тентегі, яғни «ата­ма­ны» Молдабек Құралбаевтың ықпалымен ынта қойды. «Ер шекіспей, бекіспейді», де­ген рас. Екеуі танысқан бетте жекпе-жекке шығып, кейін достасыпты. Молдабекте былғары қолғап та, құм тол­тырылған қап­шық та бар екен. Кейінірек көптеген былғары қолғап шеберлеріне ұс­таз­дық еткен Константин Гра­до­половтың «Бокс» деп аталатын оқулығын да қолға түсіреді. Осы ара­да алдын ала ай­та­йық, бертінде қазақтың боксқұмар жасөспірім­де­рі­не арнап «Боксшы бол­ғың келе ме?» атты оқу­лық кітапты Әбекең өзі де жазып, бастырып шы­ғар­ды. Көптен бергі іш­тей ширықтырып жүр­ген арма­нының сәтін келтіріп орындаған. Ал, сонау 1950-1951 жылдары, 14-15 жасар ар­маншыл, ал­бырт шақтарында К.Гра­до­половтың «Боксы» көп көмегін тигізген-ді. Бұ­лар осы кітап бойынша бірлесіп алғашқы жатты­ғу­ларын жасап, бокс әлемі­нің шым-шытырық, еліктіргіш құпияларын мең­ге­руге кіріскенін кә­дім­гідей көз алдыма елес­тетемін. Үлкен бокс, нағыз бокс алда, Алматы­да кү­тіп тұрған-ды. Әбдісалан жетіжыл­дықты бітірген соң астанаға келіп, темір жол техникумына оқуға түсті. Осында баскетболдан техникум құ­ра­масының сапын­да ойнады, жеңіл атлетикамен шұғыл­дан­ды. Бойындағы бұла күш бұлқындырып, аңсарлы шөлмен келген балғын жас спорттың барша түрін ыстық­тай қаба бергісі келді. Тіпті, ядро серпуден Алматы қаласының чемпионы да болды. Атақты волейболшы Октябрь Жа­рыл­ғапов оны волейболға тартты. «Ала­қа­н­ың жал­пақ, қол­дарың ұзын, бойың биік, қайратың мығым, шапшаңсың, сенен мы­нау деген волейболшы шығады!» Шы­нын­да да Әбдісаланның сол кезде қай спорт түрімен айналысса да жоғары нәтижелерге жететін мүмкіндіктері бар-тын. Бойы 1 метр 90 сантиметр, салмағы 80 килоға таяу. Күш-қайраты, Қобыланды бабасына тартқан, тасқын. Бірақ қазақ спортының бағына қарай Әбдісаланның өзі боксты қалады. Осы бокс үшін үш жыл оқыған теміржол техникумын тастап, дене тәрбиесі тех­никумының екінші курсына ауысты. Оны 1957 жылы тәмәмдап, іле физкультура инс­титутына түсті. Бұл кезде Нұр­ма­ханов республикаға әйгілі, Одақта топ жа­рып көріне бастаған, болашағынан үлкен үміт күттірген танымал боксшы болатын. Енді осы дәрежеге қалай жеткенін баяндау үшін сәл шегініс жасауға тура келеді. Жаңа Әбдісалан өзі әр кеменің құй­ры­ғын бір ұстамай, түпкілікті бокспен шұ­ғыл­дануға бекінді дедік. Оған аға жол­дасы, атақты волейболшы, «Буревестник» командасының негізін қалап, талай та­маша жеңістерге жеткізген аяулы Октябрь Жарылғапов та түсіністікпен қарап, бокс­тан білікті жаттықтырушы Дәулеткерей Муллаевка өзі ертіп әкеліп табыс еткен-ді. Бір ғажабы, Әбдісаланның бокспен ш­ұ­ғыл­дануына үй-іші үзілді-кесілді қарсы болады. Олардың ұғымынша, бокс деген – төбелес. «Миы шайқалады, көзі көгереді, бет-аузы бұзылады, денсаулықтан айрыла­ды. Алла-ау, бұл төбелескен қораздар сияқты жұдырықтасқаннан басқа кәсіп, басқа ойын құрып қалып па?!». Содан 1955 жылы бабындағы Әбдісалан КСРО-ның жастар арасындағы біріншілігіне қа­ты­сып жатқанда соңынан: «Баланы алып кел, бокс-соксына түспесін», деп үлкен әпке­сі Бибішті жібереді. Кіші інісін жанындай жақсы көретін, өзі адуынды, ірі денелі Би-апаң Ленинградтың «Астория» мейман­ха­на­сында жатқан Әбдісаланға жетіп барып, жан­дәр­мен дегенде тауып алады ғой. Ұйқы­дағы жігітті «солай да солай» деп кезекші келіп оятады. Шықса, өзінің Би-апасы, боздап жылап тұр. Әпке­сін сабасына түсіріп, кө­ңілін орнықтырып, ертеңіне ақтық ай­қас­қа ертіп апарады. Әрине, бокс бикештердің ермек үшін ала­қан соғатын ойыны емес. Сарт та сұрт. Бірінші рет көрген ауыл ада­мының ұғы­мын­ша, тіптен қиян-кескі, нағыз «холиган­дар­дың» төбелесі. Сонда Бибіш әпкесі шыдай алмай шырқырап, рингке қарай ұмтылып, төрешіге «тоқтат, тоқтат, мына безобра­зия­ны!» деп айқайлап жіберіпті. Сол жолы Одақтық жарыста алғаш рет алтыннан алқа тағып, жастар арасында КСРО чем­пионы атанып, елге үлкен абыроймен, қуа­нышпен оралған Әбекең осы бір оқиғаны жымия күліп, өмірден ертерек өткен сүйікті әпкесін сағына отырып еске алушы еді. Сөйткен Әбекеңнің өзі де бақилық болғанына не дерсіз. Осы арада бір айта кетерлік жағдай, жалпы Нұрмахан ақсақалдың әулетінде имандылық, сыйластық, бауырмалдылық, үлкеннің бетіне келмеу сияқты қасиеттер ежелден ата тәрбиесімен, ана сүтімен берік дәстүр болып қалыптасыпты. Мысалы, Әбекеңнің үлкен спортшы, халқының қа­дір­менді азаматы болып өсуінде жаңағы айтқан әпкесі Бибіштің, үлкен ағасы Әбді­жәлелдің сіңірген еңбектері ұшан-теңіз. Нұрмаханнан тараған тоғыз ағайынды ағалы-қарындастылар жақсы-жаман уа­қыт­тарда әрқашан бірін-бірі демеп, үлкені кішісіне қамқоршы болып, кішісі үлкені­нің айтқанын екі еткізбей тыңдап орын­дай­тын ізеттілік, парасаттылық рухында ғұмыр кешкен. Әпке-қарындастары дегенде Әбекеңнің өзі де ішкен асын жерге қоятыны сондай кішік, соңдай қамқоршы болып өткенін жан жары Күлпәш апай елжірей айтады. Сонымен... Әбдісаланды Октябрь Жа­рыл­ғапов кәнігі жаттықтырушы Дәулет­керей Муллаевқа ертіп келді дедік. Нағыз жаттығу, бокс өнерінің қыр-сырларын шын­дап игеру, оның әрбір тармағын жіліншіктеп үйрену, нағыз тер төгу сол кезден басталған-ды. Осында республиканың ең таңдаулы, ең мықты былғары қолғап шеберлері, ауыр салмақта өнер көрсететін Леонид Гильдинмен, Семен Либерманмен және басқалармен жүздесті. Додалы тартыстарда бәсекелес­ті, өзінің мойымас жігерін, қайсарлығын таныта білді, боксты тек басқа-көзге төпе­леп жұдырықтасу деп ұқпай, ойлап ойнау­ға ұмтылды, алдамшы қимылдар арқылы қарсыласын қапы соқ­тыратын болды. Міне, соның арқасында 19 жасар Әбдісалан, әсіресе республи­ка­ның қазақ қауымын ерекше қуантып, 1955 жылы Қазақстан чемпионатында озып шығып, мерейі биік болды, тұңғыш рет Кеңес Одағының біріншілігіне қатысатын республика құрама командасының құрамы­на кіргізілді. Спортта да бармақ басты, көз қысты бұра тартулар, өзімдікі дегенге бүйрек бұрулар, көріне көзге қиянаттар болып тұрады екен. Бокс өнерінің жілігін шағып, майын ішкен, оның қиын асулы, тайғақ кешулі бұралаң жолдарының бәрінен өткен, ал өзі кейін әділетті төреші, жанашыр жаттықтырушы, тәуелсіз Қазақстан құра­ма­сының бас бапкері болған Әбдіса­лан Нұрмаханұлы спорттық тағдыр-талайында ондай әділетсіздіктердің неше санын көр­ген болатын. Қайсыбір спорт төңірегіндегі бишігештер 1956 жылы Мәскеуде өтетін КСРО халықтарының бірінші спартакиа­да­сына С.Либерманды тықпалап өткізіп жі­бер­мекші болып, ұтылып тұрса да, же­ңісті соған алып берген ғой. Ақыры бұл іске Кеңес Одағының он дүркін чемпионы болған Сергей Щербаков араласып, Либерман мен Әбдісалан ақ шаршылы алаң­да қайтадан тоқайласып, тайталасады. Сол жолы Әбекең намысқа шауып, Қобыланды бабасының аруағына сыйынып, әккі қар­сы­ласын екі мәрте сұлатып салады. Осы жеңіс Қазақстан ауқымында кімнің кім екендігін дәлелдеп қана қоймай, Одақта бо­лып жататын дүбірлі жорықтарға даң­ғыл жол ашып еді. Келесі, яғни 1957 жылы ол тұңғыш рет КСРО біріншілігіне қатысты. Ақтық айқасқа дейін жетіп, соңғы сында бокс әлеміңде «орыс танкісі» атанған әйгілі Андрей Абрамовпен қолғап түйістірудің сәті түсті. Бұған дейін аса мықты шеберлер Геннадий Попов пен Сергей Яковенконы қақыратқан жойқын шабуыл иесі жас қазақ жігіті, шындығы керек, Мәскеу жан­күйер­леріне де ұнай бастаған. Боксшылық қысқа жолында Әбдісалан бірталай күр­де­лі, шиеленіскен түйіндерді шешіп үл­гер­ген болатын. Бірақ дәл мынадай тосын жағ­дай оған бірінші рет ұшырасып тұр еді: қарсыласы бұдан 25 килограмм ауыр. Әрине, дәл мұндай алшақ салмақ айыр­машылығымен майталман боксшыны әлі тәжірибесі аз жас жігіттің ұтуы неғайбыл-тын. Сонда да болса, 21 жасар Әбді­са­лан­ның елдің ең беделді осынау жарысынан Алматыға күміс медальмен оралуы аса үл­кен жетістік болды. Ол табыс бүкіл­халық­тық қуанышқа айналды, рухани теперіш кө­ріп жатқан қазақтың ұлттық рухын көтерді. 1962 жылы Киевте соңғы сында, яғни финалда тағы да Абрамов пен Әбдісалан екеуі кездесті. Қазақ боксшысы үшінші раундтың аяғына таман шалт қимылдар жасап, Андрейді ауыр соққылардың астына алды. Бір кезде ол құлап түсті. Төреші тоғызға дейін сана­ған­да да тұра алмады. Сол кезде гонг со­ғы­лып, жеңіс тағы да Абрамовқа берілді. Әбдісалан тағы да КСРО біріншілігінің күміс медалін қана­ғат тұтты. Әйткенмен, оның алтынға бергісіз екенін елдің бәрі түсінді. Кейін кездескенде Абрамов: «Әб­ді­салан, сол жолы жекпе-жегіміз тағы бір минутқа созыл­ған­да, сен ұрмай-ақ өзім-ақ құлайтын едім», деп қалжындап жүрді. Ал «Советский спорт» газеті осы чемпионат жайлы есебінде: «Ақыры Абрамовқа ізбасар та­был­ды...» деп жазды. Шындығында, ізбасар емес, терезесі тең боксшы, кей реттерде одан гөрі мықтырақ боксшы шығып еді. Қалай болғанда да, осыдан кейін Әбді­салан ауыр салмақта Абрамовтан кейінгі бірден-бір боксшы саналды. Сөйтіп, ха­лық­аралық жарыстарға, екінші кезектегі мәртебелі жиындарға жіберіліп жүрді. Әбдісалан да осы кездерде өзінің дү­ние­жүзілік деңгейдегі ірі былғары қолғап шебері екенін дәлелдей білді. Мысалы, 1963 жылы Индонезияның астанасы Джакартада өткен Азия, Африка, Латын Аме­ри­касы, Еуропа елдерінің спорт ойын­дары­на (ГАНЕФО) қатысты. Сол жолы Гвинеядан келген 120 килограмдық негр боксшысы Мамиді 40 секундта нокаутқа түсіріп, сонау қияндағы елден Қазақстанға бас жүлдемен оралды. Сол жекпе-жекті дәл жанында тұрып тамашалаған Ермек Серкебаевтың және сол кездегі республика спорт комитетінің төрағасы Кәркен Ах­метов­тің қуаныштарын тілмен айтып жеткізу қиын еді. Араға екі жыл салып сала кәсіподақтары спартакиадасында еліміздің чемпионы И.Чепулисті тізе бүктіріп, же­ңім­паз атанды. Әбдісаланның осындай сан­даған ірі-ірі жеңістеріне бүкіл Қазақ­стан хал­қы мерейленіп, шаттанып отыру­шы еді. Айтқандай, жаңағы ГАНЕФО ойын­дары ұйымдастыру комитетінің төрағасы Индо­не­зияның президенті Сукарно болса, төр­ағаның орынбасары өзіміздің Кәркен Ах­метов-тін. Бұл да Қазақстан спортына, қазақ халқына көрсетілген өзіндік құрмет еді. Барлығы 239 жекпе-жек өткізіп, соның 222-сінде жеңіске жеткен Әбекең былғары қолғапты шешкеннен кейін де сүйікті боксы­мен қош айтыса алған жоқ. Ендігі өмірін жас жеткіншектерді тәрбиелеп жаттықтыруға арна­ды, дене тәрбиесі институтында бокс кафедрасын меңгерді, бұған қоса ғылыми жұмыспен шұғылданып, 1972 жылы «Денеге түсетін ауыр күштің салмақ қуу мен оны қайтадан қалпына келтіруге әсері» тақырыбы бойынша диссертация қорғап, биология ғылымының кандидаты атағын алды. Көп жылдар бойы Қазақ мемлекеттік университетінде дене тәрбиесі ка­фед­ра­­сының меңгерушісі болып істеді. Доцент. Профессор. Міне, осы ұлағатты іс­тер бір адам үшін аз ба, әлде, көп пе?! Бәлкім, бәз біреулер үшін тоқмейілсуге осылардың өзі жеткілікті болар еді. Тек Әбдісалан аға үшін емес. Әбекең өзінің тынымсыз­ды­ғын, қайсарлығын, табанды еңбекқор­лы­ғын боксты қойғаннан кейін бірнеше еселеп та­нытты. Ұстаздық, жат­тық­тыру­шы­лық және басқа қоғамдық қыз­меттерін атқара жүре, сан түрлі халық­ара­лық турнирлерде және Москва Олим­пиа­дасында төрешілік етті. Әбекеңнің әділ, әрі білгір төрешілігіне бокс­шылар қауымы аса тәнті болатын. Осыларға қоса өз өмір жолынан «Жекпе-жек» деректі хикаятын екі рет жа­риялапты. Соңғысы толықты­ры­лып жа­зыл­ды. 1988 жылы «Бокс» атты оқулық кі­та­бын шығарды. Онда бокстың дамуы, техникасы мен так­тикасы, оларды үйреніп, толық игеру жол­дары, оқу-жат­ты­ғу үдеріс­тері мен оның әдістемелік негіздері төңі­ре­гінде кеңінен әңгіме қозға­лады. Әбекең­сіз өткен тоғыз жыл сол кітаптың керектілігіне, құнды­лы­ғына көзді жеткізе түсіп отыр. Ел құрамасындағы бас бапкерлік, Атланта олимпиадасы Ә.Нұрмахановтың екін­ші ты­ны­сын ашқан, тағы да бір жұл­дызды жыл­дары болған еді. Додаға қосқан сайып­қы­рандары бір алтын, бір күміс, екі қола медальді іліп түсті. Сөйтіп, жоғарыда айт­қанымыздай, әлемдік бокс керуені шеруі­нің құрметті үшінші сатысынан орын алды. Мақ­саты бұдан да биік еді. Әттең, Сидней Олим­пиадасына қонақ ретінде барды. Иә, тағы да арман-ай, дүние жалған-ай, әттең-ай дейміз. Бірақ қазақ спортының Қажымұқаны тектес батыр алыбы – Әбдісаланның осы­лай­ша жасындай жарқырап өмірі өткені­мен, дәурені біткен жоқ. 75 жыл­дығы да атаусыз қалатындай емес. Өзі кетсе де, көзі қалған. Ел орнында. Алдағы қараша айының басында ұлы боксшының рухына бағышталып ас берілмекші. Өмір жолы мен спорттық жетістіктерінің тағылым­дары кеңінен сөз болатын келелі ғылыми-тәжірибелік конференция өтпекші. Әлбет­те, бұған мұрындық болып отырған өзінің мешітті ғалам үйіндей ордасы – Қазақ спорт және туризм академиясы. Одан соң іле-шала академияның спорт залында негізінен Алматы қалалық бокс федерация­сының ұйымдастыруымен Әбдісалан Нұр­махановқа арналған халықаралық турнир додасы басталып кетпек. 74, 81, 91 және 91 килодан жоғары төрт салмақ сана­тын­да. Жүлде қоры да қомақты. Бірінші орын­ға – 3 мың доллар, екінші орынға – 2 мың, үшін­ші орынға – 1 мың. Ал, енді ауыр, Әбе­кеңнің өз салмағындағы абсолюттік жеңімпаз 10 мың доллар жүлделі сыйлық олжалайды. Осы­ған ұйтқы азамат Амалбек Тшанның ойын­ша, ауыр салмақтағы атпал боксқа жас­тар­ды көбірек тартып, қазіргі қазақ боксының мәртебесін арттыруға септігі тиетін ха­лық­аралық турнирді дәстүрлі етіп, әр өңірде жылма-жыл өткізіп тұрған лазым. Кәдімгі өмірде қарапайым кішіпейілділіктен жазбаған, ешқашан кеуде қақпаған Әбдісаландай нарқасқаның есімін қастер­леу, құрметтеу жайы бұл айтқандармен шектелмесе керек. Қайраткер азаматтар­дың ой-пікірі осы ретте бір арнада тоғыс­қан­дай. Әуелі, бокстағы баһадүр батыры­мыз­дың нар тұлға­сына сай еңселі ескерткіш тұрғызылуы керек, дейді. Өзі жанын­дай сүйген, 1500 жыл­дығы­на 1500 өрімтал еккен туған шаһа­ры Түркі­станда. Одан соң Алматыда, Астанада, Шым­кентте бокс жасөспірімдер спорт мектебі, бір спорт мекемесі, спорт сарайы осынау ардақ­ты есіммен аталса, көшелерге аты берілсе құба-құп. Даңқты боксшы тура­лы замандастар естеліктерінің, мақалалар, әңгіме, өлең-жырлардың, сирек фотосурет­тердің басын қосқан бір айтулы кітап шықса. «Әбекең көзі тірісінде шаруа қожа­лығын ұстаған Алматы іргесіндегі Қарасай ауда­нында Ә.Нұр­ма­ханов атындағы саябақ немесе аллея болса екен» деген тілекті өмір­қо­сағы Күлпәш апай айтады... Ұлы бокс­шымызды ұлықтаудың, қас­терлеудің, есімін елге насихаттап, есте қал­дырудың тағы басқа қандай әдіс-амал­дары, нұсқа жолдары бар? Тәуелсіз елінің боксын ұш­пақ­қа шыға­ра жүріп өз үкі­метінен омы­рау­ға тағар бір сөлкебай да алмай кеткен сабаз ерге тағы қан­дай құрмет, марапат лайықты болар екен? Спорт және туризм министрлігіндегі азаматтар бұл орайда ойланып, толғанып, орынды ұсыныс­та­рын жоғарыға жолдар деп ойлаймыз. Қорғанбек АМАНЖОЛ, Суретте: қазақ спортының қос алыбы Ә.Айханов пен Ә.Нұр­маханов.