Қазақстанның Франциядағы мәдениет күндері аясында Парижді жаңғыртқан еліміздің өнер шеберлерінің концерті қала тұрғындарына музыкалық мұраның халықтық сарыны мен классикалық өрнегін қалтқысыз қатар жеткізді.
Мұстафа мен Әміре рухының жаңғырығы
Париж қазаққа таңсық шаһар емес, бүгінде мұнда 260-қа тарта қазақ отбасы, мыңнан аса қандасымыз өмір сүріп жатса, осыған дейін де біраз тұлға өз тағдырын осы қаламен тығыз сабақтастырып кеткені тарих тағылымына терең үңілуге тартады. Сол іздер қазақты қашанда Парижбен жақындастырып, туыстырып, қайта-қайта қауыштыруға итермелеп тұратынын білеміз. Мұстафа Шоқай мен Мариям апай дәл бүгін туған жерге тулаған махаббат сезімін сағынышты саздардан тарқатып, еуропалықтардың арасында ерекше сымбаттарымен дараланып кеткендей бір шалқар күй толқытып жібереді. Әлемдік мәдениет пен өнердің орталығы саналатын рухани ошақта екеуінің жұптарын жазбай 20 жыл өмір сүргені қазақ мәдениетіне әлі де сол кезеңдерден қосылмай жатқан мол сыр барын сездіреді. Парижге он бес шақырым жердегі ақын-жазушылар шоғырланған Ножан-Сюр-Марн қаласында Мұстафа Шоқайдың тұрған үйі сақталған. Француз ойшылдарының дәл осы шаһарды өздеріне жиі бас қосатын орын ретінде таңдап қоныстануы кездейсоқтық болмаса керек. Мұнда туындыгерлер бір-бірімен шұрқыраса қауышып, шығармалары мен мазалап жүрген қызықты идеяларын дөңгелек үстел басында шүйіркелесе талдайтын болған. Мәселен, мұқым суретшіні Париждің Моммарж көшесі бойынан кезіктіретініңіз сияқты бұл елдің тамаша салты осындай ерекшелігінде. Шығармашылық адамдары 12 миллионнан астам тұрғынның арасында адасып, бір-бірінен көз жазып қалмауы үшін басқалардан өздерін ерекшелендіріп тұратын бөлек аймақты таңдап, тіршілік кешу дәстүрі бұл елдің мәдениетінің тағы бір басқаларға ұқсамас қырын көрсетеді. Қалам иелерін шабыттандырып, ойларына қанат бітірген осынау шаһардың ендеше кезінде Мұстафа еңбектеріне де ерекше леп бергеніне кәміл иланасыз. Ал жұбайы Мариям Яковлевнаның мәйіті Марннан 7-8 шақырым жердегі Шелл қаласында мәңгілік дамылдап жатыр. Қазақстаннан келген делегациялар Парижге соққан сайын апамыздың аруағына бағыштап құран оқып кетуді еш естен шығармайтын көрінеді. Бір ғажабы, басқалардан Мариям апамыздың басы мүлде бөлекше, құбылаға қаратылып жерленгені бөлек сыр түйгізетінін Әбдуақап Түркөз қандасымыз әсерлі әңгімеледі. Ол осындағы «Мұстафа Шоқай» қоғамы төрағасының бірінші орынбасары ретінде Алаш ардақтысының атын мәңгі есте қалдыруда көп тер төгіп жүрген азаматтың бірі. Өткен жылы Мұстафаның Берлиндегі бейітіне әдейілеп барып, құран оқыған. Сол сапардан құдіретті тылсымның беймәлім сырына қанығады. Ол жерленген мұсылмандар зиратының шырақшысы ғажап бір кереметке куә болғанын Абдолла Қараға баяндайды. Зиратқа төбеден ерекше жарық сәуле келіп құйылып тұрады. Мұндай жәйтті ол бұрын-соңды бұл маңнан көрмеген. Әлгі көктен төгілген жарық бойынша шұғыланың кімнің қабірінің үстіне түсіп тұрғанын анықтап байқайды. Мұстафаның қабірі жап-жарық болып жатады. Әлгі молда оның тегін адам емес екенін айтады. Жаратқанның жарығына бөленген Мұстафа рухы, ендеше, өмірінің едәуір кезеңі өткен Парижде айрықша ардақталуы бекер емес. Тарихқа үңілсек, ол осында 1925 жылы Парижде өткен өнер сайысында екінші жүлдені иеленіп, күміс медалға ие болған қазақтың жезтаңдай әншісі Әміремен жүздескен. Алаштың ардақты перзенті гастрольдік сапармен келген сондағы әнші-биші, өнерпаздарды мейрамханаға қонаққа шақырғанын естеліктерінен білгенімізбен, сол шақыруға өзгелер әр түрлі сылтауды алға тартып бармай қалғанда, тек Әміренің ғана қызыл империяның қылышынан қаймықпай, осы кездесуді шын жүрегімен қабыл алып, қос арыстың бір-бірімен сағыныса қауышқан сәттегі толғанысын ешбір тарих тарқатып айтып бере алмайды. Сорбонна университетінің профессоры Перноның әнші орындауындағы «Қанапия», «Үш дос», «Жалғыз арша», «Ағаш аяқ», «Қос балапан» сияқты таңдаулы әндерді таспаға түсіріп алғаны, Әміренің маусым не шілде айының бірінде одақтас республикалардан келген 14 өнерпазбен бірге Париждегі «Дория» қонақ үйіне орналасқаны, сапарының екінші күні ол жатқан бөлмеге артынан іздеп Мұстафаның келіп әңгімелескені жайында там-тұм мағлұмат қалғаны болмаса, екеуінің жүрек сырлары тарих тамырымен тереңге батып кеткендей. «Гаво» сахнасында сол тереңдегі тебіреніс қазақ өнерінің туын жалғастырып келе жатқан кейінгі жас буынның алапат сезімімен көкке өрлегеніне куәміз. Франция астанасы Балуан Шолақтың «Сұрша қызына» тамсана тағы да құлақ түріп тұр. Француз Перно Әміреден «Сұрша қызды» таспаға түсіріп алу астарынан классиканың шыңы саналатын дүниелердің бәрінің тамыры Арқаның ән мектебімен сабақтастып жатқандай әсер түйесіз. Франция мен Қазақстан арасындағы рухани көпірді К.Байсейітова атындағы ұлттық опера және балет театрының солисі Талғат Мұсабаевтың орындауындағы «Сұрша қыз» бен Жаяу Мұсаның «Ақ сиса» әні қайта жалғап, мәдени достастыққа дәстүрлі музыканың дәйім дәнекер екеніне тағы бір мәрте көз жеткізген кеш болды бұл.
Күллі адамзат арманының алып мұнарасы Эйфель ғажайыбынан ғаламат саз есіп, көл-көсір сезім құшағында қалған сәттің сиқыры ғажап. Осынау ұшар шыңның қанатында қазақ баласы алыстағы аяулы мекенін ойша кезіп кетер еді. Француздарды әлемге әйгілі етіп жатқан мұндай тарихи ескерткіштердің сандап алдыңнан кезіге беретіні тәнті етеді. Атақты Лувр, Париж Құдай-ана соборы, Триумф қақпасының айналасы құжынаған адам. Орта ғасырлық сәулет өнерінің өрнектері теңдессіз құдіретіне тағзым еткізсе, асқақ күмбездері күнге шағылысқан романдық стильдегі көне ою-өрнектер, тарихи сұлбалар жай қыдырушы халық үшін ұмытылмас әсер сыйлар тарихи жәдігерлер сипатында қалғанмен, мұның арғы жағында озық елден келешекте жастарымыз нені үйреніп, несінен сабақ алуға тиіс деген түйін жатқаны анық байқалады. Сірә, қасиетті деген сөз негізінде барша адамзат игілігіне қызмет ететін осындай тарихи туындылар шоғырланған жерге айтылатын болса керек. Сол айтқандай, бұл елде түрлі мәдени шаралардың көптеп өтуінің өзі өнер қасиетін француздардың көбірек қадірлей білгендігінен сияқты болып түйіледі. Маусымның 21-інен 22-сіне ауысар кештің сән-салтанаты тіптен бөлек. Жаздың ең ұзақ күнін тойлайтын дәстүрмен Париж көшелері таң атқанша музыка әуенімен тербетіліп, қала тұрғындары өзгеше көңіл-күйде сейіл құрған. Көше қиылыстарында уақытша сахналар бой көтерді. Мұндағы халықтың бәрін түгел сауықшыл ма дерсіз. Еуропа классикалық музыканың отаны болып саналатынын симфониялық оркестрлер мен камералық ансамбльдердің көше бойында жұртқа өнер көрсетіп жатуынан байқайсыз. Музыканы француздар тіршіліктің белгісі, бүгінді ертеңге жалғастырушы үн ретінде қастерлеп, осынша шаттыққа бекер ұйымаса керек. Бір бұрышта гитарасын, дауылпазын соғып, үнділердің шаштары желбірейді. Эйфель мұнарасының бер жағында ар-эн-би стилімен жастар қауымды өздеріне өнерімен баурап алған. Париж тұрғындарының үстіндегі киім бір-біріне мүлде ұқсамайтын болса, музыкалық сарыны мен салты да дәл сондай, әр бұлақ өз сайымен сыңғырлап ағып жатқан мың тарау, қырық құрау әлем. Сансыз әуен сарқылмаған дүбірдің «Гаво» концерт залында маусымның 23-і күні қазақтың қасиетті қара домбырасы үнімен жалғасқаны қандай ғанибет еді!
Париждегі Түркістан
Мұндағы қандастарымыздың Еуропамен тұрмыс-тіршілігі біте қайнасып кеткенмен, олардың ана тіліне, салт-дәстүрі мен дінге деген адалдықтарын, қазақша ән шырқалып, домбырамен күй төгілгенде нұрланған жүздерін көріп, іштей ойға қаласыз. Атамекеннен шалғайда жүрсе де тамырын жоғалтпаған неткен мықты діңгек. Бастарына ақ жаулық тартқан аналар, жүздері бал-бұл жанған жастар, үлкен-кіші түгел осы сәтті асыға күткендей, жүректері лүпілдейді.
– Айта беріңіз, айтқан ойларыңызды халыққа жеткізу біздің міндетіміз, – дейміз көкірегіне түйіп келген ойларын шашаусыз тарқатпақ ниетпен.
– Әттең, Еуропада тұратын біз сияқты қазақтар «Егемен Қазақстан» газетін оқи алмай, қатты қиналамыз. Әйтсе де бұл басылым республиканың барлық аймағына тарайтын .үлкен газет болғандықтан, шетте жүрген біз сияқты қазақтардың да мұң-мұқтажына ұдайы құлақ түріп тұрса деген тілек айтқым келеді әуелі. Одан кейін мен сияқты алпыстың асқарынан асқан адамның көкейін мұндай жаста не мазалауы мүмкін деп ойлайсыз? Қара бастың қамын жеу деген ой сірә да, қаперіңізге кірмесін. Адам осынау жаста енді мен өзімнен кейінгілерге қандай тәрбие беремін, балама не үйретемін деп өзінен гөрі, өзгеге көбірек мән беруге тырысады. Бір жағынан, тарихи отаным – Қазақ елінің ертеңіне алаңдаймын. Қазір дүние жүзіндегі түрлі оқиғалар қатты алаңдатады. Бір-бірімен атысып, өзара қырғи-қабақ болып жатқан жұрттар мен судан, оттан, оқтан зардап шеккен елдерді көргенде, алыстағы атамекеннің өсіп, дамыған қалпына осы Париждегі қандастарыңыздың жүрегі жарыла қуанады. Әлемді шарпыған кешегі экономикалық, қаржы дағдарысында халқы күйзелмеген тек Қазақстан екенін көзіміз көріп отыр. Мұсылман елдері арасында Түркияның да қиындыққа ұшырамаған себебі, қазақ пен түріктің малы бар. Қазақтың дені малмен, егіспен айналысады. Шикізаты өз алдына бөлек қор. Осы табысының арқасында алпауыт елдердің өзін сан соқтырған дағдарыстың дақпыртын құлақтары шалмаған күйі шаруасын дөңгеленте берді. Бұл тәубе, дейтін жағымыз – дейді париждік қандасымыз. Ал енді не нәрсеге алаңдауға тиіс деген мәселені көсе-көлденең тартады.
Францияның 65 миллионнан астам халқы бар, тұрғындарының 94 пайызы француздар, ал қалған ұлт өкілдерінен португалдықтарды, марокколықтарды, итальяндықтарды, алжирліктерді, түріктер мен баскиліктерді кезіктіресіз. Бес миллионға жуық иммигрант тұрады, оның 2 миллиондайы Франция азаматтығына ие. Соның ішінде Түркиядан қоныс аударған қазақтардың осы елдің азаматтығын алғанымызға біраз жыл болды. Қазақстанда тұратын халық мұндағыдан әлдеқайда аз, солай бола тұра француздар халықтың санын көбейтуге барынша мән береді. 20 жылдан кейін жер бетінен жойылып кету қаупі туындауы мүмкін деп шыр-пырлары шығады. Түркістан Сапажанның айтуы бойынша, Түркияда да бұл мәселеге өте-мөте мұқият қарайтын көрінеді. Жүз телеарнасы бар болса, соның кемінде жиырмасында жастарды қосу, отбасын құру жайы жан-жақты қозғалады, неге Қазақстан осындай көбейіп жатқан елдердің үлгі-өнегесін үйренбейді деп ой қосады. Олар талай тағдырдың осылай шаңырақ көтеруіне себепші болып отыр. Қазақстанға балаларды оқытуға барып келген сапарымда бұл мәселенің онда күрмеуі шешілмеген түйткілдің бірі екенін көрдім. Осы жағынан көмек керек десеңіздер, мен Түркиядағы сол озық тәжірибелерден үйреніп қайтуларыңыз үшін қол ұшын беруге қашанда әзірмін деген ұсынысын жеткізді ол.
Францияда француз тілін білмейтін адам нан тауып жей алмайды. Түркияда түрікше сөйлемесең, күн көре алмайтын болған соң, түрік тілін үйренуге мәжбүр болдық. Мұндағы қазақтар негізінен түрік және француз тілдерін меңгерген деген дерек келтірді. «Ал Қазақстанда ше? Ресми мекемелердің есігінен орысша білмесеңіз, өткізбейді. Біраз баламыз ол жақтан қайтып келді. Астананың халқы негізінен орысша сөйлейді екен, түсінбедік дейді. Қашан қазақ тегінің соңы орыстың «евич», «ович»-інен арылады деп қынжыласың. Жетпіс жыл бойғы кеңестік езгінің зардабы жиырма жылда жазылып кетуі қиын екенін білеміз. Әйтсе де қол қусырып қарап отырмай, сондай кемшіліктермен күресе беру керек. Қазақ тілін алдыңғы орынға шығармақ керек деп әлі алда көп жұмыс тұрғанын иланымды баяндайды.
«Балаңды Қазақстанда оқыт»
Әбдуақап Түркөз қандасымыз қазақстандық өнер шеберлерінің концертіне баласы Толғамен бірге келген. Толғаның Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде бір жыл оқып, қазақ, орыс тілдерін жете меңгеріп алғанына қайран қалдық.
– Араларыңызда атамекенге оралғысы келетін қазақтар бар ма?– деген сұрақтың қойылуы заңды мұндайда.
– Парижде өмір сүріп жатқанымызға отыз жылға жуық уақыт өтіпті. Көп нәрсені бастан кештік. Өзімізден гөрі мен ертеңгі мына жастардың келешегін көбірек ойлаймын – деген Әбдуақап қандасымыз әңгімесін жастар жаққа бұра сөйлеген. – Адамның қасиеті тілі мен дінінде. Мен мұндағы қазақтарға балаларыңды Қазақстанда оқытыңдар. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жастарға жасап жатқан жақсылығы басқа бірде-бір елде жоқ. Балаларыңның бағы жанады, қазақ тілін үйренеді, арадағы алыс-беріс жалғасады, тегін, түбін қадірлейтін азамат болып қайтады, деген сөзді әрдайым саналарына құйып отырамын. Қазақстанда білім алып келген баламды осындағы елшілікте өтетін шараның бірінен қалдырмай шақырып отырады.
Өткен жылы Меккеге барып қайтқан Әбдуақап қажы Францияда тұратын қазақтарды өз діндеріне берік, жыл сайын ораза ұстап, ауыз бекітеді, намаз оқиды деді.
– Парижде мұсылмандардың мешіті бар ма? – деп сұраймыз осыған орай біз де рухани шаһар жайында тағы да білгіміз келіп.
Жиырма-отыз шақты түрік қоныстанған жерде әйтеуір бір мешіт жұмыс істеп тұратынын, бірақ оның сырт көзге кәдімгі мешіт екені соншалық біліне бермейтінін, қазақтар негізінен сол түрік мешіттерінде намаз оқып, ал балалары демалысқа шыққанда сондағы молдалардан қосымша діни білім алатынын, мұндай Алланың үйлері Парижде аз еместігін айтқан Әбдуақап қажы қазақтың ежелгі салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына тоқталып өтті. Он бес-жиырма күнде мұндағы әйтеуір бір шаңырақта не қыз ұзатылып, не келін түсіріліп, болмаса сүндет той, шілдехана сияқты үлкен тойлар дүркіреп өтетінін естідік. Өзі де шаңырақ көтерген талай жасқа бақыт тілеп, бата берген ел ағасы екенін, ал енді өнерге келгенде қара жаяу еместігін сездіріп: «Жыңғыл қайық дегенде, жыңғыл қайық, оу, Ауылыңда қыз бар ма бізге лайық, оу» деп өлеңдетіп жіберген. Оңашада домбыра шертіп, ән айту сыртта жүрген екінің бірінің бойына қона бермес қасиет десек, сол дәстүр Париж қазақтарының думанды кештеріне жарасымды өрнек төккен ғибрат екенін ұқтық.
Тағы бір ерекшелігі – олар базарда сатылып жатқан етті алуды жөн санамайды. Халал асқа қатты көңіл бөледі. «Үйге келген қонақтар кейде біздің үйдің етінің қалай дәмді пісетінін айтып таңданады. Мен оларға гәп пісіруде емес, малдың сойылуында деп түсіндіремін. Біз барлық уақытта малды базардан сатып алып, мұсылманның салтын сақтап өз қолымызбен соямыз. Халал малдың еті қалай дәмді болмасын. Кейде қазақтың мұндай ата дәстүрін көп біле бермейтін жастардың дастарханына қонақ болып түсуге тура келеді. Оларға да осы ақыл-кеңесімді беруден жалықпаймын» дейді Әбдуақап қажы қазақтың бар баласы халал ас жеуін тілеп.
«Француздар кімдер, олармен біраз жылдан бері араласқанда, өзгелерден ерекше қандай қасиеттерін байқадыңыздар?» деп жергілікті халықпен қарым-қатынасына бұрып сұрақ қойдық. Француздарға тұрмысқа шыққан бірді-екілі қазақ қыздары бар, бірақ бұл жаппай үрдіске айналған оқиға емес. Қазақтар ұл-қыздарының неғұрлым өз ұлтының адамымен қосылуына, өз дініне берік болуына мүдделі. Ал енді француз мәдениетіне келсек, қандастарымыз бұл халықтан көп нәрсені үйренуі керек деп есептейді. Кішіпейіл, қолынан келсе көмек беруге дайын, адамгершілік қасиеттерін жоғары қоятын, мәдениеті өскен халық дейді. Оған көз жеткізу оңай. Қала көшелерінде ағылған туристер. Адасып кетушілер де кездеседі. Көшеде кетіп бара жатқан француз өзінен көмек сұраған адамның жалма-жан қасына тоқтай қалып, қалтакартасын ашып, жол сілтеп жатқанына куә боласыз. Әр француз қалтасына қаланың шағын картасын салып жүруге дағдыланған. Өзіне де, көмекке зәру өзгеге де бір кәдеге жарайтын пайдалы нәрсені ұмытпайтын ұқыптылығы қайран қалдырады. Метрода адасып, қайда барарын білмей тұрған қазақ қызының қолынан жетектеп, тиісті жеріне жеткізіп салған бір француздың адамгершілік қасиеті бүкіл француздың жан байлығына баланатынын айтқан Әбдуақап қандасымыздың әңгімесі бізді рухани қаланың иірімдеріне батырып кетіп бара жатты.
Асылдың тұяғы
Қазақстанның Франциядағы елшілігінің қызметкері мерекелік кешке келушілердің арасынан бір кісіні айрықша бөліп таныстырды. «Мына кісінің кім екенін білесіздер ме? Құран-Кәрімді қазақшаға тәржімалаған атақты аудармашы, «Алаш» сыйлығының лауреаты Халифа Алтай атамыздың баласы Абдулсамет Алтай болады» деді.
Бір ұл, бір қыз өсіріп, бүгінде немересінің шат күлкісіне бөленген Абдулсамет қандасымыздың Түркиядан Парижге көшіп келгеніне 20 жыл болған. Қызы есепші болып жұмыс істейді, ұлы электр мамандығын таңдаған. «Біз өзіміз бір әке-шешенің кіндігінен төртеуміз. Үлкеніміз Абдусаттар, мен үйдің екінші баласымын, ал менен кейін Абдурахым, Алтын дүниеге келген. Ең кенжеміз Алтын үйленбей тұрғанда Қазақстанға шешеммен бірге кеткен болатын. Кейін сол жерден сүйген жарын тауып, бүгінде ежелден сол жерде туып-өскен адамша өмір сүріп жатыр. Екі баласы бар. Әбдурахым да үш баласымен қазір Қазақстанда тұрады» деп әңгімелеген алыстағы ағайынның тарихи отан дегенде жүрегі ерекше лүпіл қағады. Аяулы әкесінің қабірі Алматыда. Оның аруағына жыл сайын құран оқытып қайтатынын айтады. Қазақ үшін теңдессіз еңбек жазған кісінің балаларына да сол шалқар білімнің телегей дәнін егіп кеткенін байқайсыз. Құранды бала жастан басына жастана оқыған кісінің ұлғая келе жан-дүниесі ислам нұрымен асқақ көрінер еді. Ол да әкеден қалған сол таудай ғибратты бәйтеректің жас бұтақтарына мейлінше молынан дарытуға атсалысады. «Ұлы Абайдың 150 жылдық мерейтойы тұсында атамекенге біздің де алғаш рет табанымыз тиді. Жаныма қызымды көрсін деп әдейі ертіп апарған болатынмын. Ондағы мақсатым – балалық, жастық шағымыз тағдырдың жазуымен мүлде басқа бір жат жұрттың ортасында өтті, қай елге көшіп барсақ, сол жердің отымен кіріп, күлімен шығуға тура келді, біздің балаларымыздың ертеңгі тағдыры енді ата-бабамыздың кіндік қаны тамған өлкемен бірге болсын деген ой еді. Өзіміздің қазағымыздың ортасына келдік деп қуанып жатырмыз. Ойым қызыма халқымыздың қонақжай дәстүрлерін көрсетіп, елмен жақындату. Бұрын қазақтың сыртынан әркімдер әр түрлі лақап таратқанда, жүрегіме шаншудай қадалатын. Орысша білмейтін адамды жұмысқа алмайды деген сөздерге онша құлақ аспайтынмын. Қазақ тілі расында қағажу тартып жатқаны жанымды қатты жабырқатты. Кейінгі сапарымда ұлымды алып келдім. Ол да: «Мұндағылардың дені орысша сөйлейді, түсінбеймін» деді. Иншалла, сол кезеңнен бері көп нәрсе түзелгеніне бүгін қуана көз тігесің. Елбасының өзі: «Қазақ пен қазақ бір-бірімен қазақша сөйлессін» деді. Қазақ тілінде телеарналар бой көтере бастады. Қазақстанның осындай гүлденген, көркейген жағын естіген біздердің төбеміз көкке бір елі жетпей тұрады. Бүгінде оның атын бүкіл әлем танып жатыр. Осыдан асқан адамға мерей бар ма?» деп ой бөліседі Халифа әулетінің бір бұтағы.
Бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының лауреаты Альберт Фишлер әйелі Мадлен екеуі бізге бұрылып келіп сәлем берді. Ол Қазақстан мен Франция арасына достық көпір орнатып жүрген қазақ өнерінің осындағы нағыз жанашыры екеніне куә болдық. Тәуелсіздіктің 20 жылдық тойы қарсаңында Мәдениет министрлігі, «Қазақ әуендері» акционерлік қоғамы ұйымдастыруымен Париж сахнасын дүбірге бөлеген кеште Альберт Фишлер жұртқа қазақ ұлттық музыкалық аспаптары жайында қысқаша түсініктеме берді. Құрманғазы атындағы академиялық қазақ ұлт-аспаптары оркестрінің өнерпаздары сүйемелдеуімен домбыра, қылқобыз сияқты дәстүрлі саз аспаптар үнінің ерекшеліктеріне тоқталды. «Біз қонақжай қазақ халқының кең пейіліне қашанда ризашылығымызды білдіреміз. Қазақ еліне барған адам тағы да барсам екен деген көңіл-күймен қайтады. Жарқын жүзді бауырмал халқының дархан ниетіне қарай кең жайылған сайын даласы бар. Оған табаны тиген адамның бойын ерекше сезім билейді. Сондай сүйіспеншілік бізді бұл елмен туыстырып жіберді. Небір ғажайып тұлғалармен таныстым. Олардың шығармаларын оқып отырып, өзімнің қазақ жанымен қаншалық жақын екенімді байқадым. Қазақстаннан басқа мемлекетке он екі рет ат басын бұрмаппын, осының өзі менің мұндағы жұртқа ерекше құрметімнің барлығын аңғартса керек. Әсіресе, қазақтың музыкасын қатты ұнатамын. Құрманғазы күйлерін ести бергің келеді. Дәстүрлі өнерді дәл бұлай қастерлеп сақтаған халық кемде-кем» деп сүйсінеді франциялық досымыз. Қазақстаннан Парижге көшіп барған Павел Приходько есімді жерлесіміз католик шіркеуінің священнигі болып орналасыпты. «Әлібек Дінішев сияқты аты аңызға айналған әншінің дауысын есту мен үшін күтпеген оқиға болды, дейді ол. Абайдың «Айттым сәлем, Қаламқасын» бұрын біз қазақ достарымызбен дастархан басында қосыла талай шырқағанбыз. Сол әнді әлгінде сүйікті әншінің орындауында естігенде жүрегім қатты толқып кетті. Қазақтардың сонау бір жылдары Поволжьеден қоныс аударған неміс диаспорасын құшақ жая қарсы алған бауырмалдығы естен кетпейді. Оның ішінде өзіміздің әке-шешеміз де бар. Олардың сол қиын кезеңдерден тек қазақтардың көмегінің арқасында ғана аман-есен шыққанын бала болсақ та санамызда сақтап қалыппыз» деп балалық шағын сағына еске алады. Вижит Хож есімді көрерменнен қай өнерпазды сүйсіне тыңдағанын сұрағанымызда: «Бәрі де көңілімнен шықты. Құрманғазы оркестріндегі домбырамен попурри тартқан төрт домбырашы мен халық әні «Желкілдекті» орындаған Бибігүл Сауытованың талантына тәнті болдым» деді. Банкте инженер болып жұмыс істейтін Стефани есімді жігіт бұл концертті көршісінен естіп, қазақ деген халықтың өнері қандай болатынын әдейі көрмекке келіпті. «Қазақтардың ұлттық киімдері керемет екен. Дәстүрлі музыкасын да алғаш рет естуім. Не деген ғажап саз. Дәстүрлі орындаушылардың да, камералық оркестрдің де өнері көңілімізден шықты. Бұрын Қазақстанның атын оның велошабондаздары арқылы там-тұм білетінмін. Енді, міне, сол елді өз көзіммен барып көрсем деген қызығушылық оянды» деп тамсанды ол. Дүй Жи деген егде жастағы көрерменді әңгімеге тартқанымызда, жер көлемі жағынан Қазақстанға бес Франция кіріп кететінін, мұнайы, басқа да шикізат қорлары мол мемлекет екенін айтты. «Сондай ғаламат елде тұратын халықпен жақынырақ танысу арманым» деді ол. Айша Өзтемір есімді қазақ әйелдері қоғамының төрайымымен, Айдуан атты қазақ жастары қоғамының төрағасымен таныстық. «Құрманғазы оркестрінің өнерін Алматыға арнайы іздеп барғанда күнде тамашалау мүмкін емес. Ұлттық рухты асқақтатқан осынау өнер ұжымының Парижге келуі біз үшін тарихи оқиға саналады. Құрманғазының «Сарыарқа», «Балбырауын» күйлерін естігенде атамекенге сағынышымыз саз өрнегіне көшкендей күй кештік. Неге бірақ қазақтың күйлері аз орындалды? Ал операда тамаша талантты жастар өсіп келе жатқанына куәміз. Дж.Россинидің «Италиядағы түрік» операсынан Фиорилла мен Джеронионың дуэтін орындаған Салтанат Ахметова мен Бауыржан Әндіржановтың шеберлігі әлемдік опера орындаушыларынан еш кем соқпады» деп тебіренеді. Ал Жаннет Найманқызы деген қандасымыз К.Байсейітова атындағы ұлттық опера және балет театры камералық оркестрі (дирижері Айдар Әбжаханов) орындаған А.Серкебаевтың «Шалқымасына», сондай-ақ халық әні «Гауһартас» пен Л.Хамидидің «Бұлбұлын» орындаған Бибігүл Жанұзақ пен А.Лараның «Гранадасы» мен С.Кардиллоның «Core n grato» атты шығармасын шырқаған Медет Шотабаевтың өнеріне риза көңілмен қол соққанын айтады. Америкада тұратын жерлесіміз, халықаралық байқаулардың лауреаты, пианисші Теміржан Ержанов А.Серкебаевтың пианиноға жазылған «Скерцосын» шабыттана орындағанда зал түгел қошемет көрсетті. Құрманғазы атындағы ұлт-аспаптар оркестрі орындауындағы (дирижері Жалғасбек Бегендіков) И.Брамстың «Венгр биі» мен Ж.Бизенің «Кармен» операсынан алынған антракт қайталанбас нақышымен назар аудартты. Классикалық шығармалар дәстүрлі музыкалық аспаптар сазы арқылы ерекше бояумен құлпыра өрілді. П.Сарасатенің «Навварасын» құйқылжыта ойнаған скрипкашылар Нұрия Кәрімбаева мен Ержан Күлібаев өнерінің Париж сахнасын асқақ рухқа бөлеуінің өзі қазақстандық өнерпаздар шыққан шыңның асқаралы екенін аңғартқандай. Соңында шетел қазақтарының жүрегіне туған жердің сағыныш сазын жеткізген Е.Хасанғалиевтің атақты «Атамекен» әні асқақтата шырқалды. Қазақ өнеріне Париж тұрғындары орындарынан тік тұрып қошемет білдірді. Сена жағалауында қазақ өнеріне көрсетілген құрметтің бұл алғашқысы да, соңғысы да емес.
Қарашаш ТОҚСАНБАЙ, Астана – Париж – Астана.
Париждегі Түркістан
Мұндағы қандастарымыздың Еуропамен тұрмыс-тіршілігі біте қайнасып кеткенмен, олардың ана тіліне, салт-дәстүрі мен дінге деген адалдықтарын, қазақша ән шырқалып, домбырамен күй төгілгенде нұрланған жүздерін көріп, іштей ойға қаласыз. Атамекеннен шалғайда жүрсе де тамырын жоғалтпаған неткен мықты діңгек. Бастарына ақ жаулық тартқан аналар, жүздері бал-бұл жанған жастар, үлкен-кіші түгел осы сәтті асыға күткендей, жүректері лүпілдейді.
– Айта беріңіз, айтқан ойларыңызды халыққа жеткізу біздің міндетіміз, – дейміз көкірегіне түйіп келген ойларын шашаусыз тарқатпақ ниетпен.
– Әттең, Еуропада тұратын біз сияқты қазақтар «Егемен Қазақстан» газетін оқи алмай, қатты қиналамыз. Әйтсе де бұл басылым республиканың барлық аймағына тарайтын .үлкен газет болғандықтан, шетте жүрген біз сияқты қазақтардың да мұң-мұқтажына ұдайы құлақ түріп тұрса деген тілек айтқым келеді әуелі. Одан кейін мен сияқты алпыстың асқарынан асқан адамның көкейін мұндай жаста не мазалауы мүмкін деп ойлайсыз? Қара бастың қамын жеу деген ой сірә да, қаперіңізге кірмесін. Адам осынау жаста енді мен өзімнен кейінгілерге қандай тәрбие беремін, балама не үйретемін деп өзінен гөрі, өзгеге көбірек мән беруге тырысады. Бір жағынан, тарихи отаным – Қазақ елінің ертеңіне алаңдаймын. Қазір дүние жүзіндегі түрлі оқиғалар қатты алаңдатады. Бір-бірімен атысып, өзара қырғи-қабақ болып жатқан жұрттар мен судан, оттан, оқтан зардап шеккен елдерді көргенде, алыстағы атамекеннің өсіп, дамыған қалпына осы Париждегі қандастарыңыздың жүрегі жарыла қуанады. Әлемді шарпыған кешегі экономикалық, қаржы дағдарысында халқы күйзелмеген тек Қазақстан екенін көзіміз көріп отыр. Мұсылман елдері арасында Түркияның да қиындыққа ұшырамаған себебі, қазақ пен түріктің малы бар. Қазақтың дені малмен, егіспен айналысады. Шикізаты өз алдына бөлек қор. Осы табысының арқасында алпауыт елдердің өзін сан соқтырған дағдарыстың дақпыртын құлақтары шалмаған күйі шаруасын дөңгеленте берді. Бұл тәубе, дейтін жағымыз – дейді париждік қандасымыз. Ал енді не нәрсеге алаңдауға тиіс деген мәселені көсе-көлденең тартады.
Францияның 65 миллионнан астам халқы бар, тұрғындарының 94 пайызы француздар, ал қалған ұлт өкілдерінен португалдықтарды, марокколықтарды, итальяндықтарды, алжирліктерді, түріктер мен баскиліктерді кезіктіресіз. Бес миллионға жуық иммигрант тұрады, оның 2 миллиондайы Франция азаматтығына ие. Соның ішінде Түркиядан қоныс аударған қазақтардың осы елдің азаматтығын алғанымызға біраз жыл болды. Қазақстанда тұратын халық мұндағыдан әлдеқайда аз, солай бола тұра француздар халықтың санын көбейтуге барынша мән береді. 20 жылдан кейін жер бетінен жойылып кету қаупі туындауы мүмкін деп шыр-пырлары шығады. Түркістан Сапажанның айтуы бойынша, Түркияда да бұл мәселеге өте-мөте мұқият қарайтын көрінеді. Жүз телеарнасы бар болса, соның кемінде жиырмасында жастарды қосу, отбасын құру жайы жан-жақты қозғалады, неге Қазақстан осындай көбейіп жатқан елдердің үлгі-өнегесін үйренбейді деп ой қосады. Олар талай тағдырдың осылай шаңырақ көтеруіне себепші болып отыр. Қазақстанға балаларды оқытуға барып келген сапарымда бұл мәселенің онда күрмеуі шешілмеген түйткілдің бірі екенін көрдім. Осы жағынан көмек керек десеңіздер, мен Түркиядағы сол озық тәжірибелерден үйреніп қайтуларыңыз үшін қол ұшын беруге қашанда әзірмін деген ұсынысын жеткізді ол.
Францияда француз тілін білмейтін адам нан тауып жей алмайды. Түркияда түрікше сөйлемесең, күн көре алмайтын болған соң, түрік тілін үйренуге мәжбүр болдық. Мұндағы қазақтар негізінен түрік және француз тілдерін меңгерген деген дерек келтірді. «Ал Қазақстанда ше? Ресми мекемелердің есігінен орысша білмесеңіз, өткізбейді. Біраз баламыз ол жақтан қайтып келді. Астананың халқы негізінен орысша сөйлейді екен, түсінбедік дейді. Қашан қазақ тегінің соңы орыстың «евич», «ович»-інен арылады деп қынжыласың. Жетпіс жыл бойғы кеңестік езгінің зардабы жиырма жылда жазылып кетуі қиын екенін білеміз. Әйтсе де қол қусырып қарап отырмай, сондай кемшіліктермен күресе беру керек. Қазақ тілін алдыңғы орынға шығармақ керек деп әлі алда көп жұмыс тұрғанын иланымды баяндайды.
«Балаңды Қазақстанда оқыт»
Әбдуақап Түркөз қандасымыз қазақстандық өнер шеберлерінің концертіне баласы Толғамен бірге келген. Толғаның Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде бір жыл оқып, қазақ, орыс тілдерін жете меңгеріп алғанына қайран қалдық.
– Араларыңызда атамекенге оралғысы келетін қазақтар бар ма?– деген сұрақтың қойылуы заңды мұндайда.
– Парижде өмір сүріп жатқанымызға отыз жылға жуық уақыт өтіпті. Көп нәрсені бастан кештік. Өзімізден гөрі мен ертеңгі мына жастардың келешегін көбірек ойлаймын – деген Әбдуақап қандасымыз әңгімесін жастар жаққа бұра сөйлеген. – Адамның қасиеті тілі мен дінінде. Мен мұндағы қазақтарға балаларыңды Қазақстанда оқытыңдар. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жастарға жасап жатқан жақсылығы басқа бірде-бір елде жоқ. Балаларыңның бағы жанады, қазақ тілін үйренеді, арадағы алыс-беріс жалғасады, тегін, түбін қадірлейтін азамат болып қайтады, деген сөзді әрдайым саналарына құйып отырамын. Қазақстанда білім алып келген баламды осындағы елшілікте өтетін шараның бірінен қалдырмай шақырып отырады.
Өткен жылы Меккеге барып қайтқан Әбдуақап қажы Францияда тұратын қазақтарды өз діндеріне берік, жыл сайын ораза ұстап, ауыз бекітеді, намаз оқиды деді.
– Парижде мұсылмандардың мешіті бар ма? – деп сұраймыз осыған орай біз де рухани шаһар жайында тағы да білгіміз келіп.
Жиырма-отыз шақты түрік қоныстанған жерде әйтеуір бір мешіт жұмыс істеп тұратынын, бірақ оның сырт көзге кәдімгі мешіт екені соншалық біліне бермейтінін, қазақтар негізінен сол түрік мешіттерінде намаз оқып, ал балалары демалысқа шыққанда сондағы молдалардан қосымша діни білім алатынын, мұндай Алланың үйлері Парижде аз еместігін айтқан Әбдуақап қажы қазақтың ежелгі салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына тоқталып өтті. Он бес-жиырма күнде мұндағы әйтеуір бір шаңырақта не қыз ұзатылып, не келін түсіріліп, болмаса сүндет той, шілдехана сияқты үлкен тойлар дүркіреп өтетінін естідік. Өзі де шаңырақ көтерген талай жасқа бақыт тілеп, бата берген ел ағасы екенін, ал енді өнерге келгенде қара жаяу еместігін сездіріп: «Жыңғыл қайық дегенде, жыңғыл қайық, оу, Ауылыңда қыз бар ма бізге лайық, оу» деп өлеңдетіп жіберген. Оңашада домбыра шертіп, ән айту сыртта жүрген екінің бірінің бойына қона бермес қасиет десек, сол дәстүр Париж қазақтарының думанды кештеріне жарасымды өрнек төккен ғибрат екенін ұқтық.
Тағы бір ерекшелігі – олар базарда сатылып жатқан етті алуды жөн санамайды. Халал асқа қатты көңіл бөледі. «Үйге келген қонақтар кейде біздің үйдің етінің қалай дәмді пісетінін айтып таңданады. Мен оларға гәп пісіруде емес, малдың сойылуында деп түсіндіремін. Біз барлық уақытта малды базардан сатып алып, мұсылманның салтын сақтап өз қолымызбен соямыз. Халал малдың еті қалай дәмді болмасын. Кейде қазақтың мұндай ата дәстүрін көп біле бермейтін жастардың дастарханына қонақ болып түсуге тура келеді. Оларға да осы ақыл-кеңесімді беруден жалықпаймын» дейді Әбдуақап қажы қазақтың бар баласы халал ас жеуін тілеп.
«Француздар кімдер, олармен біраз жылдан бері араласқанда, өзгелерден ерекше қандай қасиеттерін байқадыңыздар?» деп жергілікті халықпен қарым-қатынасына бұрып сұрақ қойдық. Француздарға тұрмысқа шыққан бірді-екілі қазақ қыздары бар, бірақ бұл жаппай үрдіске айналған оқиға емес. Қазақтар ұл-қыздарының неғұрлым өз ұлтының адамымен қосылуына, өз дініне берік болуына мүдделі. Ал енді француз мәдениетіне келсек, қандастарымыз бұл халықтан көп нәрсені үйренуі керек деп есептейді. Кішіпейіл, қолынан келсе көмек беруге дайын, адамгершілік қасиеттерін жоғары қоятын, мәдениеті өскен халық дейді. Оған көз жеткізу оңай. Қала көшелерінде ағылған туристер. Адасып кетушілер де кездеседі. Көшеде кетіп бара жатқан француз өзінен көмек сұраған адамның жалма-жан қасына тоқтай қалып, қалтакартасын ашып, жол сілтеп жатқанына куә боласыз. Әр француз қалтасына қаланың шағын картасын салып жүруге дағдыланған. Өзіне де, көмекке зәру өзгеге де бір кәдеге жарайтын пайдалы нәрсені ұмытпайтын ұқыптылығы қайран қалдырады. Метрода адасып, қайда барарын білмей тұрған қазақ қызының қолынан жетектеп, тиісті жеріне жеткізіп салған бір француздың адамгершілік қасиеті бүкіл француздың жан байлығына баланатынын айтқан Әбдуақап қандасымыздың әңгімесі бізді рухани қаланың иірімдеріне батырып кетіп бара жатты.
Асылдың тұяғы
Қазақстанның Франциядағы елшілігінің қызметкері мерекелік кешке келушілердің арасынан бір кісіні айрықша бөліп таныстырды. «Мына кісінің кім екенін білесіздер ме? Құран-Кәрімді қазақшаға тәржімалаған атақты аудармашы, «Алаш» сыйлығының лауреаты Халифа Алтай атамыздың баласы Абдулсамет Алтай болады» деді.
Бір ұл, бір қыз өсіріп, бүгінде немересінің шат күлкісіне бөленген Абдулсамет қандасымыздың Түркиядан Парижге көшіп келгеніне 20 жыл болған. Қызы есепші болып жұмыс істейді, ұлы электр мамандығын таңдаған. «Біз өзіміз бір әке-шешенің кіндігінен төртеуміз. Үлкеніміз Абдусаттар, мен үйдің екінші баласымын, ал менен кейін Абдурахым, Алтын дүниеге келген. Ең кенжеміз Алтын үйленбей тұрғанда Қазақстанға шешеммен бірге кеткен болатын. Кейін сол жерден сүйген жарын тауып, бүгінде ежелден сол жерде туып-өскен адамша өмір сүріп жатыр. Екі баласы бар. Әбдурахым да үш баласымен қазір Қазақстанда тұрады» деп әңгімелеген алыстағы ағайынның тарихи отан дегенде жүрегі ерекше лүпіл қағады. Аяулы әкесінің қабірі Алматыда. Оның аруағына жыл сайын құран оқытып қайтатынын айтады. Қазақ үшін теңдессіз еңбек жазған кісінің балаларына да сол шалқар білімнің телегей дәнін егіп кеткенін байқайсыз. Құранды бала жастан басына жастана оқыған кісінің ұлғая келе жан-дүниесі ислам нұрымен асқақ көрінер еді. Ол да әкеден қалған сол таудай ғибратты бәйтеректің жас бұтақтарына мейлінше молынан дарытуға атсалысады. «Ұлы Абайдың 150 жылдық мерейтойы тұсында атамекенге біздің де алғаш рет табанымыз тиді. Жаныма қызымды көрсін деп әдейі ертіп апарған болатынмын. Ондағы мақсатым – балалық, жастық шағымыз тағдырдың жазуымен мүлде басқа бір жат жұрттың ортасында өтті, қай елге көшіп барсақ, сол жердің отымен кіріп, күлімен шығуға тура келді, біздің балаларымыздың ертеңгі тағдыры енді ата-бабамыздың кіндік қаны тамған өлкемен бірге болсын деген ой еді. Өзіміздің қазағымыздың ортасына келдік деп қуанып жатырмыз. Ойым қызыма халқымыздың қонақжай дәстүрлерін көрсетіп, елмен жақындату. Бұрын қазақтың сыртынан әркімдер әр түрлі лақап таратқанда, жүрегіме шаншудай қадалатын. Орысша білмейтін адамды жұмысқа алмайды деген сөздерге онша құлақ аспайтынмын. Қазақ тілі расында қағажу тартып жатқаны жанымды қатты жабырқатты. Кейінгі сапарымда ұлымды алып келдім. Ол да: «Мұндағылардың дені орысша сөйлейді, түсінбеймін» деді. Иншалла, сол кезеңнен бері көп нәрсе түзелгеніне бүгін қуана көз тігесің. Елбасының өзі: «Қазақ пен қазақ бір-бірімен қазақша сөйлессін» деді. Қазақ тілінде телеарналар бой көтере бастады. Қазақстанның осындай гүлденген, көркейген жағын естіген біздердің төбеміз көкке бір елі жетпей тұрады. Бүгінде оның атын бүкіл әлем танып жатыр. Осыдан асқан адамға мерей бар ма?» деп ой бөліседі Халифа әулетінің бір бұтағы.
Бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының лауреаты Альберт Фишлер әйелі Мадлен екеуі бізге бұрылып келіп сәлем берді. Ол Қазақстан мен Франция арасына достық көпір орнатып жүрген қазақ өнерінің осындағы нағыз жанашыры екеніне куә болдық. Тәуелсіздіктің 20 жылдық тойы қарсаңында Мәдениет министрлігі, «Қазақ әуендері» акционерлік қоғамы ұйымдастыруымен Париж сахнасын дүбірге бөлеген кеште Альберт Фишлер жұртқа қазақ ұлттық музыкалық аспаптары жайында қысқаша түсініктеме берді. Құрманғазы атындағы академиялық қазақ ұлт-аспаптары оркестрінің өнерпаздары сүйемелдеуімен домбыра, қылқобыз сияқты дәстүрлі саз аспаптар үнінің ерекшеліктеріне тоқталды. «Біз қонақжай қазақ халқының кең пейіліне қашанда ризашылығымызды білдіреміз. Қазақ еліне барған адам тағы да барсам екен деген көңіл-күймен қайтады. Жарқын жүзді бауырмал халқының дархан ниетіне қарай кең жайылған сайын даласы бар. Оған табаны тиген адамның бойын ерекше сезім билейді. Сондай сүйіспеншілік бізді бұл елмен туыстырып жіберді. Небір ғажайып тұлғалармен таныстым. Олардың шығармаларын оқып отырып, өзімнің қазақ жанымен қаншалық жақын екенімді байқадым. Қазақстаннан басқа мемлекетке он екі рет ат басын бұрмаппын, осының өзі менің мұндағы жұртқа ерекше құрметімнің барлығын аңғартса керек. Әсіресе, қазақтың музыкасын қатты ұнатамын. Құрманғазы күйлерін ести бергің келеді. Дәстүрлі өнерді дәл бұлай қастерлеп сақтаған халық кемде-кем» деп сүйсінеді франциялық досымыз. Қазақстаннан Парижге көшіп барған Павел Приходько есімді жерлесіміз католик шіркеуінің священнигі болып орналасыпты. «Әлібек Дінішев сияқты аты аңызға айналған әншінің дауысын есту мен үшін күтпеген оқиға болды, дейді ол. Абайдың «Айттым сәлем, Қаламқасын» бұрын біз қазақ достарымызбен дастархан басында қосыла талай шырқағанбыз. Сол әнді әлгінде сүйікті әншінің орындауында естігенде жүрегім қатты толқып кетті. Қазақтардың сонау бір жылдары Поволжьеден қоныс аударған неміс диаспорасын құшақ жая қарсы алған бауырмалдығы естен кетпейді. Оның ішінде өзіміздің әке-шешеміз де бар. Олардың сол қиын кезеңдерден тек қазақтардың көмегінің арқасында ғана аман-есен шыққанын бала болсақ та санамызда сақтап қалыппыз» деп балалық шағын сағына еске алады. Вижит Хож есімді көрерменнен қай өнерпазды сүйсіне тыңдағанын сұрағанымызда: «Бәрі де көңілімнен шықты. Құрманғазы оркестріндегі домбырамен попурри тартқан төрт домбырашы мен халық әні «Желкілдекті» орындаған Бибігүл Сауытованың талантына тәнті болдым» деді. Банкте инженер болып жұмыс істейтін Стефани есімді жігіт бұл концертті көршісінен естіп, қазақ деген халықтың өнері қандай болатынын әдейі көрмекке келіпті. «Қазақтардың ұлттық киімдері керемет екен. Дәстүрлі музыкасын да алғаш рет естуім. Не деген ғажап саз. Дәстүрлі орындаушылардың да, камералық оркестрдің де өнері көңілімізден шықты. Бұрын Қазақстанның атын оның велошабондаздары арқылы там-тұм білетінмін. Енді, міне, сол елді өз көзіммен барып көрсем деген қызығушылық оянды» деп тамсанды ол. Дүй Жи деген егде жастағы көрерменді әңгімеге тартқанымызда, жер көлемі жағынан Қазақстанға бес Франция кіріп кететінін, мұнайы, басқа да шикізат қорлары мол мемлекет екенін айтты. «Сондай ғаламат елде тұратын халықпен жақынырақ танысу арманым» деді ол. Айша Өзтемір есімді қазақ әйелдері қоғамының төрайымымен, Айдуан атты қазақ жастары қоғамының төрағасымен таныстық. «Құрманғазы оркестрінің өнерін Алматыға арнайы іздеп барғанда күнде тамашалау мүмкін емес. Ұлттық рухты асқақтатқан осынау өнер ұжымының Парижге келуі біз үшін тарихи оқиға саналады. Құрманғазының «Сарыарқа», «Балбырауын» күйлерін естігенде атамекенге сағынышымыз саз өрнегіне көшкендей күй кештік. Неге бірақ қазақтың күйлері аз орындалды? Ал операда тамаша талантты жастар өсіп келе жатқанына куәміз. Дж.Россинидің «Италиядағы түрік» операсынан Фиорилла мен Джеронионың дуэтін орындаған Салтанат Ахметова мен Бауыржан Әндіржановтың шеберлігі әлемдік опера орындаушыларынан еш кем соқпады» деп тебіренеді. Ал Жаннет Найманқызы деген қандасымыз К.Байсейітова атындағы ұлттық опера және балет театры камералық оркестрі (дирижері Айдар Әбжаханов) орындаған А.Серкебаевтың «Шалқымасына», сондай-ақ халық әні «Гауһартас» пен Л.Хамидидің «Бұлбұлын» орындаған Бибігүл Жанұзақ пен А.Лараның «Гранадасы» мен С.Кардиллоның «Core n grato» атты шығармасын шырқаған Медет Шотабаевтың өнеріне риза көңілмен қол соққанын айтады. Америкада тұратын жерлесіміз, халықаралық байқаулардың лауреаты, пианисші Теміржан Ержанов А.Серкебаевтың пианиноға жазылған «Скерцосын» шабыттана орындағанда зал түгел қошемет көрсетті. Құрманғазы атындағы ұлт-аспаптар оркестрі орындауындағы (дирижері Жалғасбек Бегендіков) И.Брамстың «Венгр биі» мен Ж.Бизенің «Кармен» операсынан алынған антракт қайталанбас нақышымен назар аудартты. Классикалық шығармалар дәстүрлі музыкалық аспаптар сазы арқылы ерекше бояумен құлпыра өрілді. П.Сарасатенің «Навварасын» құйқылжыта ойнаған скрипкашылар Нұрия Кәрімбаева мен Ержан Күлібаев өнерінің Париж сахнасын асқақ рухқа бөлеуінің өзі қазақстандық өнерпаздар шыққан шыңның асқаралы екенін аңғартқандай. Соңында шетел қазақтарының жүрегіне туған жердің сағыныш сазын жеткізген Е.Хасанғалиевтің атақты «Атамекен» әні асқақтата шырқалды. Қазақ өнеріне Париж тұрғындары орындарынан тік тұрып қошемет білдірді. Сена жағалауында қазақ өнеріне көрсетілген құрметтің бұл алғашқысы да, соңғысы да емес.
Қарашаш ТОҚСАНБАЙ, Астана – Париж – Астана.
