2008 жылы 15 желтоқсанда Тәуелсіздік мерекесіне арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Орбұлақ пен Аңырақайдағы тарихи маңызды жойқын жеңістер де Азаттықтың ақ туы астында желбіреді», деп бұл бақытты күнге сол жеңістердің арқасында жеткенімізді айрықша атап өткен еді. Еліміздің тарихындағы ұлы жеңістер мен сан алуан оқиғаларды санамалап қарасақ, солардың өткен кезі мен болған жері бізге нүктесіне дейін белгілі боп жеткені Орбұлақ жеңісі, Ордабасы жиыны, Аңырақай шайқасы, Ойрантөбе оқиғасы, Ереуілтөбе бәтуәсі секілді бірен-сараны ғана. Сондықтан оларды біз ата-бабамыз қалдырған тарихи жәдігер санаймыз әрі мұны ұмытпаңдар деген аманаты деп бағалаймыз.
Бұлардың ішінде Орбұлақ жеңісі – қазақ халқының ерекше тарихи мақтанышы. Орбұлақ дегенде, ең әуелі есімізге түсетіні – ол жеңістің еш теңдесі жоқ екені. Жаудың 50 мың қолын 600-700 жауынгермен ғана тоқтату, шынында да, теңдесі жоқ ержүректік. Орыс деректерінде қазақ қолы 600 делінсе, Қазыбек бектің «Түп-тұқияннан өзіме шейін» кітабында 700 адам деп айтылады.
Бұл соғыс жайында тұңғыш дерек беруші Тобылдың әскери қызметкерлері Гришка Ильин мен татар Кучембердейко Кучеев қалмақ қонтайшысы Батырдың қысқы ордасы түрған Қара Айғыр (Қара Адзегир) деген жерге келгенде, ол 50 мың қолмен қазаққа қарсы аттанып кеткен екен. Екеуі оның оралуын төрт ай күтеді. Батыр қонтайшы жорықтан тек Илья күнінен соң, яғни 20 шілдеден кейін ғана оралады. Демек, қонтайшы жорыққа наурыз айының соңына таман аттанған. Екі қызметкер қонтайшының қасында тағы екі ай болады. Қазіргі Орбұлақ жерінде өткен шайқастың мән-жайын екеуі сонда біледі.
Қалмақ қонтайшысы Батыр (шын аты – Қотақотсын) 1643 жылы қазақ пен қырғызға қарсы неге 50 мың қолмен және неге көктемге салым аттанған? Мұны ешбір орыс дерегі ашып айтпайды. Сірә, қазақ-қалмақ арақатынасын ол кезде әлі аз зерттегендіктерінен болар. Ал Қазыбек бек Тауасарұлы жоғарыда аталған кітабында: «1021 – қой жылы ( 1643 – Б.Н.) Алтын ханның ұлы Омбы, ойраттың білікті нояндары қазаққа қайта лап қойды. Оның басында әкесінің қолға түсіп қорлық көргенін ұмыта алмай жүрген Батыр қонтайшы болды. Бұл соғысқа ол 50 мыңдай қолмен келді», – дейді (Алматы, 1993).
Батыр қонтайшының әкесі қай кезде қазақ қолына тұтқын болғанын орыс пен қазақ тарихы айтпайды. Алайда осы бір ғана себеппен қазаққа қалмақ шабуылға шықты деудің дәлелі аз секілді. Қазыбек бек Батырдың осы соғысы жайында: «Әйтеуір, қазақ қолындағы кіші қатынын босатып алуға ғана шамасы жетті», дейді. Бұған қарағанда, оның әйелі қазақтардың тұтқынына түсіп және оны қазақтар осы төңіректе ұстаған ғой. Бірақ бұл әйелдің аты-жөні, Батыр екеуінің бір-біріне қаншалық қымбат екені, өкінішке қарай, еш тарихи деректе айтылмайды. Алайда соңынан келіп құтқарып әкеткеніне қарағанда, оны Батыр қатты жақсы көрген болар деп шамалауға ғана болады. Қазаққа деген Батырдың ашуын арттыратын, әрине, бұл да үстеме себеп, алайда соншалық 50 мың қолмен аттанатындай оның да салмағы жоқ секілді. Ал енді Батырдың бұл тоқалы қазақ тұтқынына қалай, қашан түсіп жүр?
1635 жылы Талай, Құжы, Торғаш деген қалмақ тайшылары бірігіп, қазақты шабады. Есім ханның ұлы Жәңгірді сол соғыста байлап әкетеді. Бұл жайында орыс тарихшылары да жазады, алайда Жәңгірдің ол тұтқыннан қалай құтылғанын анықтап айта алмайды, өйткені білмейді және білмейтіндіктерін ашық мойындайды. Оның шындығын тек Қазыбек бек қана өзінің Матай атасының шежіресі бойынша баяндайды. Ол былай.
Жәңгір тұтқында бір жылға жуық жатады. 1636 жылдың жазында Батыр қазіргі Нарынқол, Текес маңайын жайлайды. Қарасай мен Ағынтай батыр ол кезде Сапы-Саты, қазір Саты деп қана аталатын жерде Жәңгірді қалай құтқару жөнінде жоспар құрады. Есім ханды алдымызға келтіріп, бас игіземіз деп күткен қалмақтар Жәңгірді қинамай, аяғына кісен салып қана жеке үйде ұстапты. Соның бәрін алдын ала біліп алған Қарасай тобы Жәңгір жатқан үйге түн іші жақындай бергенде, үйлердің бірінен әлдекім шыға келген. Оның кім екенін білмеген Қарасай күре тамырын баса қойып, талдыра салады. Содан кейін күзетшіні де талдырып тастап, екі жігіт үйдің іргесін көтеріп жіберіп, ішінен Жәңгір сұлтанды шығарып алған. Сол арада Ағынтай батыр үйден шыға келген бір сұлуды қалмақ қызы деп ойлап, аузын баса қойып олжалап әкетеді. Кейін білсе, Қарасай есік алдында талдырып тастаған адам Батыр қонтайшының өзі болып шығады, ал Ағынтай көтеріп әкеткен сұлу далаға шығуға кеткен күйеуін іздей шыққан тоқалы екен. Өзін талдырып, әйелі мен ханзаданы дәл иегінің астынан қазақтардың масқаралап алып кетуі, сөз жоқ, Батыр үшін аса үлкен намыс еді. Тарихшы И.Я.Златкиннің зерттеуінше, 1630 жылы ғана дербес мемлекет құрып, оған тұңғыш қонтайшы болған адамға бұл жағдай беделден жұрдай қылатын оқиға еді. Міне, осының бәрін жинақтай қарағанда ғана Батырдың қазаққа неге соншама қаһарланғанын түсінуге болады. Әкесінің қазақ тұтқынында болып қайтқаны ескі кек болса, өзін масқаралап, әйелі мен тұтқынын тартып әкеткені ел намысына да, өз намысына да тиетін жаңа кек еді. 50 мың қолмен аттанып, қазақты жер бетінен біржола құртып жібермек болғанына бұл себептер сендіреді.
Ал енді қалмақтар неге қырғызды шапты, олардың жазығы не дегенге жауап беру біршама қиын. Ол жайында жазба дерек жоқ. Алайда ауызша тарих саналатын қазақ шежіресі бұл арада, меніңше, біршама көмек жасай алады.
Қарасай батыр Жәңгірді қалай құтқарудың жоспарын құрғанда, меніңше, ол алдын ала қалмақ ішіне жансыздар жіберген болу керек. Оған қазақтарды жұмсау әрі күдікті, әрі мүмкін болмағандықтан, сөз жоқ, оған көрші ағайын қырғыз адамдарын тартқан шығар деп шамалауға болады. Ал сол жазда қырғыздың қай атақты адамдары өз ордасына келіп кеткенін Батыр қонтайшы өте жақсы білсе керек, сондықтан қазаққа барлаушы болған қырғыздардан кек алуды ол басты мақсат еткен, оларды сол үшін шапқан деп ойлаймыз.
Орбұлақ шайқасы өткен өңірді ежелден қазақтың суан деген тайпасы мекендейді. Көп жауды аз қолмен бөгеуге қолайлы жерді Жәңгірге тауып берген Елтінді сол суан тайпасының батыры. Суанда Елтінді батырдың замандасы әрі досы Ұзынмұрт Ұзақ батыр деген болған. Елтінді Өсек өзенінің шығыс бетін жайласа, Ұзақ батыс жағын жайлаған. Ұзақ батыр жайында шежіре: «Сол батырдың әйелі қырғыздың Бурайке деген байының қызы болса керек. Ауылы Ыстықкөлдің маңы. Бір жазда қалмақтар Ыстықкөлдің маңындағы қырғыздарды шабады. Ұзынмұрт Ұзақтың қайнатасы Бурайкені ауыл-аймағымен қырып, алты жасар баласы Назарды байлап әкетеді», дейді де, кейін Назардың қол бастаған қазақ батыры болғанын айтады (Сұлтанбек Ешмұқанбетов. «Суан шежіре». Алматы. 1993).
Бұл шежірені зерттей қарасақ, қырғыздарды қалмақ шапқан жыл Орбұлақ шайқасы өткен 1643 жылға меңзейді. Орбұлақ шайқасына қатысқан Қарасай және Елтінді батырлардың қазір 11-ұрпағы өмір сүріп жатса, Ұзақ батырдың да 11-ұрпағы өмір сүріп жатыр екен.
Ұзақ батырдың Орбұлақ шайқасына қатысқанына қайынатасы Бурайкені қалмақтардың «ауыл-аймағымен қырғаны», әрине, жанама дәлел. Батыр адамның ондайда намысқа, кекке шаппауы мүмкін емес. Алайда бұған қосымша тағы дәлел бар.
Орбұлақ шайқасы өткен жердің күнгей жақ бетінде Түлкілі дейтін тау, сол таудың іргесінде Найзатапқан атты арасан бар. Ата-бабасы сол Түлкілінің баурайын мекен еткен, өзі ұзақ жыл сол арада болыс болған, кейін Кеңес өкіметі тәркілеп, Жайық бойына жер аударған, ол арадан қашып келіп, отбасының соңынан өзі де Қытай өтіп кетіп, сол жақта қаза болған, кезінде Метербай болыс атанған атақты адам болған. Со кісінің ұлы Орынбай ағамыз әкесінің албан Құлманбет пен суан Шаншар ақынның айтысына өзі қатысып, тыңдағанын және оны жатқа білгенін тамсана айтушы еді. Елтінді мен Ұзынмұрт Ұзақ батырдың ажырамас дос болғанын да әкесінен естіпті. Белжайлауда болған бір соғыста Ұзақ аяғынан жараланып, арасанға емделуге келеді. Досының көңілін сұрай келген Елтінді арасанның құдығында шомылып жатқан досын шығарып алайын десе, созған қолы жетпейді. Таяқ жалғайын десе, ағаш таба алмайды. Сонан соң сол арада ат байлап қойған қазықты ырғап-ырғап суырып алса, әлгісі найзаның ұшы болып шығады. Содан ел «Елтінді найза тауып алған арасан» деп жүріп, арасан Найзатапқан аталып кетіпті.
Бұл әңгімені тарихпен салыстырсақ, Ұзақ батыр Белжайлаудағы Орбұлақ шайқасында жараланған болып шығады. Досы Елтінді қатысқан соғысқа Ұзақтың қатыспай қалуы мүмкін бе? Әрине, мүмкін емес. Өстіп тарих пен шежіре бірін бірі толықтырып отырады.
Ал енді қырғыз Бурайке қазақтың белгілі батырының қайынатасы болса, оның солай екенін Елтіндіден, не басқадан естіген болса, сенімді кісі деп, Қарасай батыр қонтайшының ордасына неге оны жұмсамасқа? Тарих пен шежірені жүйелей келгенде, Батыр қонтайшының қырғызға қатты шүйлігуінің және «Бурайкені ауыл-аймағымен қырып» кету сыры өстіп ашыла түседі.
Ал Батыр қонтайшының қазақ пен қырғызға қарсы жорыққа 1643 жылдың көктемінде шығуы – мал баққан елдің бас көтеруге ең мұршасы жоқ кезін жақсы білгендігі. Малы төлдейді әрі күйі қашады, ел арасындағы қатынас қиындайды, байланыс нашарлайды, өйткені лайсаң болып, жол бұзылады. Тұрақты әскер ұстамаған көшпелі елдің бір-бірімен араласа, хабарласа қоймайтын кезі – осы кез. Әрі мініс аттың ең жүдеу тартар шағы да осы шақ. Сірә, қонтайшы осының бәрін есепке алған болар. Өйткені, 1723 жылы басталған «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламада» да олар осындай жағдайларды ескеріп, қазақты осы мезгілде шапқан.
Ендігі бір ескеретін жәйт, 50 мың – қазақ пен қырғызға аттанған қалмақтың жалпы саны емес, тек әскерінің ғана саны. Тобыл әскербасы Г.С.Куракиннің мәлімдемесінде: «С ними воинских людей 50 тысяч», деп анық-қанық жазылған. Соған қарағанда, 50 мыңның сыртында бақташы, күтуші, аспазшы секілді қосалқы адам да аз болмаса керек.
«1018 жылы (1640 – Б.Н.) қазақты Есімнің ұлы Жәңгір сұрай бастады. Өйткені Есім хан науқас болды», дейді Қазыбек бек (сонда). Бұл жайды қалмақтар да білген болар, сірә. Алайда Есімнің мықты әскербасы және оның ержүрек батыры мол екеніне әлденеше мәрте көздері жеткен, оның үстіне тұтқындарында болған Жәңгір сұлтанның өздеріне кекті екенін білген қалмақтардың қалайда қазақтардан сескенбеуі мүмкін емес. Сондықтан аз қолмен аттануға олардың тәуекелі жетпеген де шығар. Оның үстіне, Қарасай мен Ағынтай әбден масқара қылып кеткен Батыр қонтайшы осы жолы жеңетініне нық сенімді болу үшін де көп қол жинауы мүмкін.
1643 жылғы соғыс қазақ қазақ болғалы оқпана ор қазып соғысқан алғашқы соғыс. Және жердің ыңғайлылығын пайдалана білсе, азғантай қолдың өзінен әлдеқайда көп күшке тосқауыл жасай алатынын іс жүзінде дәлелдеген соғыс. Елдің мүддесі мен халықтың амандығы үшін бастарын өлімге тіккен бабаларымыз бірліктен асар күш болмайтынын, қорықпай, ықпай соғыссаң, ақыл мен айла жеңіске жеткізетініне көз жеткізіп кеткен соғыс. Орбұлақ жеңісі – ұйымдастырудың күшімен қоса бауырмалдық пен сенімділіктің де құдіретін көрсетіп берген тәлімді соғыс.
Ал енді қазақ қолы бұл соғыста неге аз болған?
Мұның мәнін түсіндіретін жазба дерек жоқ. Әрине, әртүрлі жорамал жасауға болады. Мәселен, Есім хан ауру болса, оның ел басқаруға тікелей араласып, тікелей басшылық жасауға, сөз жоқ, мүмкіндігі шектеулі болады. Сондықтан әскери тәртіп біраз босаңсиды. Ал Жәңгір сұлтан қаншалық ержүрек болғанымен, қолында нақты билік жоқтықтан, тез арада қажетті қолды жасақтауға әмірі жетпеген де шығар, кім біледі. Егер қазақтың өз ішінен тез арада әскер жинау мүмкіндігі бар болса, онда Жәңгір сонау Самарқандағы Жалаңтөске жаушы шаптырар ма еді? Бәлкім, Есім ханның ауру екенін естіген соң, ол өлсе, орнына кім болады деген алауыздық төрелер арасында өршіп тұруы да мүмкін. Жазба дерек қалмаған соң, оны кесіп айту – қиын, алайда Әбілқайыр, Әбілмәмбет тұсындағы бақталастық пен тақталастықты еске ала отырып, ол кезде де солай болуы мүмкін екенін жоққа шығара алмаймыз. Қалай болғанда да өз ішімізден әскер жинау мүмкіндігі аса қиын болған соң ғана алыстағы Жалаңтөске жаушы жіберілген деп ойлаудың жөні басымдау.
Орбұлақ шайқасының аса маңызды бір тәлімі мен өнегесі осы аз қазақтың көп қалмаққа қарсы тұруынан шығады. Қалмақ қолының ұзын саны 50 мың екенін, әрине, қазақтар алдын ала білді. Соны біле тұра 600-700 ғана адамның жау жолына бекінуі – ақылға сыя бермейтін ерлік. Ерліктен бұрын жанкештілік. «Еркек тоқты – құрбандық», дейтін қасиетті сөздің нақпа-нақ жүзеге асуы. Өлімге бас тігудің дәл мұндай мысалын кәрі тарих көп біле бермейді. Туған ел мен туған жердің тағдыры таразыға түскен шақта «мынандай көп жауға шамамыз келеді, келмейді» дегенді мүлде ұмытып, «өліспей беріспейміз» деген ғана шешімге келген ата-баба ержүректігі тек сүйсінтеді. «Біз қорғамасақ, ел мен жерді енді кім қорғайды?» деген перзенттік парыздан өзге оларда ешбір үрейлі ой болмаған. «Ел үшін, туған жер үшін өлмегенде, не үшін өлеміз?» деген қасиетті ұғым ғана оларды осындай адам нанғысыз батырлыққа бел будырған. Орбұлақтың бұл өнегесі – ұрпақ ұмытпайтын аса қасиетті өнеге.
50 мың қолдың бетін 700 жауынгер екі мәрте қайтарып, жаудың он-он бір мыңын қырғаннан кейінгі жағдайды Қазыбек бек былай аңғартады: «Бәлкім, енді арттан жиырма үш мың қолмен Алшын Әлімұлы Жалаңтөс батыр келмегенде, қазақтар жеңіліп қалар да еді».
Бұл сөздің астарында көп сыр жатыр. Себебі, 50 мыңның аты 50 мың. Көп көптігін істемей қоймайды. Соғыс өтіп жатқан жер тар кезең, қазақ үшін өте оңтайлы жер болғанмен, тау ішінен айналма жолды тауып өту, шындығында уақыттың ғана шаруасы. Бұған қарағанда, Жалаңтөс батырдың бұл соғысқа дер кезінде жетіп үлгеруі – шешуші жағдай. Оған ешкім дауласа қоймас. Ал ендігі басы ашық емес бір жағдай: Жалаңтөс бұл соғысқа тек үлгеріп қана қойған ба, әлде соғысқа араласқан ба? Бұл жайында орыс, қазақ, моңғол деректері нақты ештеңе айтпайды. Бірақ мұны қазақтың ауызша тарихы тағы толықтырады.
Орбұлақ Белжайлаудың батысында. Оның шығысы – екі таудың ортасын алып жатқан алып астаудай жазық. Ол жазық Аяқсаз деген жерге келгенде тұйықталады. Сол арадан Белдің суы тіке оңтүстікке бұрылып, Ілеге қарай құлдырайды. Ал Белжайлаудың шығысы жота-жоталарға ұласып, Кіші Өсек, Үлкен Өсек өзендерін кесіп өткен соң, қайтадан жазық тепсең, Сартау жайлауына ұласады. Осы Сартау жайлауының терістік батыс жақ желкесінде Өсек өзені мен Сартау суының қосылып жатқан сағасы бар. Сол екі судың ортасында оңтүстіктен солтүстікке қарай созылып жатқан биік қылта жота бар. Оны жұрт Қашаманың асуы дейді.
Ертедегі бір жылдары қалмақ қолын қазақ қолы қуып келіп, осы араға қамайды. Қараңғы түсіп кеткендіктен, қазақ пен қалмақ қолы дамылдайды. Тұйыққа қамалған қалмақтың шығып кетер жолы жоқ екенін қазақтар жақсы білген. Бірақ ертесі бүкіл қалмақтың ұшты-күйлі жоқ боп кеткенін бір-ақ көреді. Сөйтсе, қалмақтар түні бойы қыр жотаның жартасын қашап, жалғызаяқ жол ашады да, таң ата сол қашап салған жол арқылы қашып кетеді. Ол асу содан бері Қашама аталған екен. Бұл – ата-бабамыздан қалған, ауызша тараған әңгіме. Туған жер тарихына қатысты айтылғандықтан, жұрт жадында сақталып қалған. Оның үстіне, асудағы тастардың қолмен қашалғаны күні-бүгінге дейін тұрқынан көрініп тұрғандықтан, ешкім бұл әңгімеге күмән келтірмейді.
Орбұлақ өңірі – ежелден қазақ пен қалмақ қақтығысы жиі болып тұрған өңір. 1643 жылғы әйгілі Орбұлақ шайқасының, 1653 жылы Сесеннің ұлы Қалдама (қазақтар Қалдан дейді – Б.Н.) Салқам Жәңгірмен жекпе-жекке шығып, Жәңгір опат болатын соғыстың да осы арада өтуі, Жәңгірдің әуелде Үйгентастың белі, кейін Белжайлау аталған сол мекенге жерленуі де бұл айтқанымызға толық дәлел бола алады. Алайда қазақ қолының қалмақтарды қатты тықсырып, оларды тұйыққа қамап қырып жібере жаздаған кезі, сөз жоқ, тарихта бір-ақ рет болған оқиға. Егер жергілікті батырлардың қалмақпен соғысы осында ұласқан болса, онда жергілікті адамдар оған қатысқан өз бабаларының атын қосақтап, «Бұл арада Елтінді бабамыз қалмақтарды қамапты» немесе «Ұзынмұрт Ұзақ батыр қамапты» деген болар еді. Ал олай айтылмаған, себебі бұл соғыс қалмақтар мен жергілікті қазақтардың ғана қақтығысы емес, бүкіл қазақ батырлары қатысқан үлкен соғыс болу керек. Ал ондай соғыс, сөз жоқ, Орбұлақ шайқасы.
Орбұлақ пен Қашаманың арасы шамамен 60-65 шақырымдай. Ал енді Қашаманың Орбұлақ шайқасына қандай қатысы болуы мүмкін?
Қашама асуымен қалмақтардың қашып құтылуы тікелей Жалаңтөс батырдың оларды өкшелей қууына қатысты деп ойлаймын. Тобыл әскербасы Куракиннің жазбасында: «Дәл сол кезде бұл ұрысқа Жәңгір сұлтанға көмекке Жалаңтөс келеді, ал онымен бірге 20 мың жауынгер болады. Қонтайшы ол жауынгерлерді көрген соң, кейін шегінеді, ал Жәңгірдің қолға түскен адамдарын қонтайшы өзімен бірге алып кетеді», делінген («Орбұлақ шайқасы», 2003). Алайда Қонтайшының қалай шегінгені, қай жолмен шегінгені Куракиннің жазбасында айтылмайды, себебі оны оған мәлімет беруші Ильиннің өзі де білмейді. Оны білетіндер – тек қана сол араның жергілікті тұрғындары. Ал олар Қашаманың қалай жол болғанын естеріне сақтап, өз ұрпақтарына айтып отырған. Біздің ойымызша, көмекке келе жатқан қолды көріп қонтайшы шегінген соң, оны Жалаңтөс қолы қуған. Тұтқындарын тастай қашпағанына қарағанда, Батыр қолы соғыса отырып шегінсе керек. Олар, меніңше, сол тұтқындарын бермеу үшін де соғысқан болуы керек. Өйткені, қазақтардан оңбай жеңілген Батырдың ел-жұрты алдында өзін-өзі ақтайтын жалғыз ісі де сол көп тұтқын алып қайтуы ғана еді. Қалмақтарды қуа соғысқан Жалаңтөс қолы оларды Өсек өзеніне әкеп тықсырғанда, қараңғы түсіп кетіп, екі жақ сол арада таң атуын күтсе керек-ті. Берекесі қашқан қалмақтар Жалаңтөстің даңқынан да, тың әскерінен де қаймығып, түгелдей қырылып кетуі мүмкін ертеңгі соғыстан қалайда қашып құтылуға жанталасқан. Ақырында қашап, жол ашып қашқан. Батыр қонтайшының: «Он бір мың бес жүз адамымнан айырылдым, енді болмаса бәріміз қырылатын едік», деуінің сыры да осында болуы керек (Қазыбек бек кітабы). Ел есінде сақталған Қашамаға қатысты әңгіме осы оқиғадан туған демеске тіпті қайла жоқ. Ел аузындағы осы әңгімеге сүйеніп, марқұм Тұрсынғазы Әлпейісов алғаш рет «Жас Алаштың» бетінде осы пікірді айтқан еді. Мен соған толық қосылам. Себебі, осылай дегенде ғана Орбұлақ шайқасының бас-аяғы анық аңғарылады.
Орбұлақ жеңісі – қазақтың ғажап бауырмалдығының жемісі. Қазыбек бек аталмыш кітабында осы соғысқа басшылық жасаған Салқам Жәңгірдің қатарында шапырашты Қарасай, арғын Ағынтай, алшын Жиенбет, дулат Жақсығұл, қаңлы Сарбұқа, найман Көксерек, суан Елтінді, арғын Тоқан баласы Қомпай болғанын жазады. Кейінгі зерттеулер қазақ қолының ішінде дулат Сырымбет, Найман Бөдес және суан Ұзақ батырдың да болғанын дәлелдейді.
Бұлардың ішінде әйгілі Жиенбет жырауға айрықша тоқталуға тура келеді. Жыраудың өмірі мен шығармашылығын арнайы зерттеген ғалым Ханғали Сүйіншәлиев: «Жиенбеттің өмір сүрген кезі ХVІІ ғасырдың екінші жартысы, Есім ханның тұсы. Кіші жүз, он екі ата Байұлының бір атасынан... Жиенбет – кезінде Есім ханмен жағаласып өткен адам. Есім оны қатты жазалап, тұтқындау амалын да қарастырған», дейді («Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері». Алматы. 1967). Оның Есім ханмен араз болғанын мына өлеңі де дәлелдейді:
«Еңсегей бойлы ер Есім,
Есім, сені есірткен
Есіл де менің кеңесім...
Қайратым қанша қайтса да,
Мұныңа, ханым, шыдаман!
Арқаға қарай көшермін,
Алашыма ұран десермін,
Ат құйрығын кесермін»
(«Бес ғасыр жырлайды».1989).
Есім ханмен осылай араз бола тұрып, сол Есімнің баласы Жәңгірмен бірге өз халқы үшін өте қауіпті, өздерінен 70 еседен астам көп жаудың жолын кесуге аттануы – Жиенбеттің халқы үшін жанын қиюға қашанда әзір екенін көрсететін оқиға. Мұндай үлгі-өнеге көрсеткен батыр – айрықша батыр. Ондай батыр қазақтан басқада болған ба, жоқ па – ол арасын білмеймін. Жиенбеттің арғы тегін Қазыбек бек Сүйіншәлиев құсап анықтап айтпай, алшын дей салады. Өйткені Жетісу қарияларының жалпы Кіші жүзді Алшын, Ұлы жүзді Үйсін дей салатын әдеті ежелден бар. Ал Жиенбет жыраудың ісі – отансүйгіштіктің әрі дара, әрі сирек үлгісі. «Арқаға қарай көшермін», дегеніне қарағанда, ол сол кезде Қарасай мен Ағынтайдың қасында жүрген болуы керек. Ханға деген ыза-кегін ұмытып, Орбұлақ шайқасына қатысуы – оның халық мүддесін қастерлеген қаһармандығы.
Қысқасы, халықтық мүдде үшін қашанда бас қоса кететін қазақ мәрттігін Орбұлақ ұрпаққа өшпес үлгі етіп кетті. Ол кез үшін жер түбі саналатын Самарқаннан алшын Жалаңтөс батырдың 23 мың қолмен көмекке келуі – қазақ бауырмалдығының мақтаныш ететін теңдесі жоқ көрінісі. Ал қырғыз батырлары Көтен мен Табайдың бұл соғысқа қатысуы – екі елдің бауырмалдығы ежелден екеніне тарихи дәлел.
Тағы бір тарқататын түйін – тоқалын Батыр қонтайшының қай жерде, қалай құтқарып әкеткені және Жәңгір адамдарының қай соғыста тұтқынға алынуы. Біздің ойымызша, қазақтарды тұтқынға алған соғыста қонтайшы «кіші қатынын» құтқарып әкеткен. Ал оның тоқалын қазақтар қайда ұстаған? Оны, әрине, қырғыз жеріне апарып тығып қойған жоқ. Оған себеп те жоқ. Қырғыздан қайтар жолда да қонтайшының әйелін тығып ұстайтындай орынның еш лайығы көрінбейді. Сондықтан мұны да шежіре деректеріне сүйеніп анықтауымызға тура келеді.
Қалмақ қолы ә дегенде-ақ Алатау және Тоқмақ қырғыздарына тиіскенін орыс, қазақ тарихшылары түгел жазады. Ал ол араға қалмақтар әрине, тікұшақпен түскен жоқ, жермен жүріп барды. Орыстың екі әскери қызметкері барған Қара Айғырдағы қонтайшы ордасы Еміл өзенінің аңғарында болса, онда 50 мың қол, сөз жоқ, ол кезде Арқас Аңқайы, қазір Жоңғар қақпасы аталып кеткен тауөткелден өтеді. Ол арамен өткен қол Ақсу мен Қапалды баса өтіп, Тоқмаққа төтелеп, Ілеге қарай жол тартады. Бұл арада жолдың екі нұсқасы бар: бірі қазіргі Қоғалы арқылы, екіншісі Мұқыры арқылы өтуі мүмкін. Мен Қоғалы арқылы өткен болар деп шамалаймын. Өйткені...
Атты әскерге ең керегі шөп пен су. Ал шөп те, су да тек тау алқабында мол болады, сондықтан қалың әскер алдымен тау сағалаған жолды таңдайды. Қоғалы жақтың шөбі де шүйгін, суы да мол, Қапал жақтан келе жатқан қолға әрі қолайлы, әрі жақынырақ. Сонан соң, Қазыбек бек кітабында Жәңгір мен Батыр қолы алғаш қақтығысқан жер Лабас тауы деп аталады. Жетісу жерінде екі Лабас, екі Матай тауы бар екені белгілі: бір Лабас Текестің басында, Райымбек ауданының жерінде; екіншісі Қоғалы маңында, Сарыөзек-Талдықорған жолы бойындағы Алғабас ауылының шығыс жақ тұсында. «Алаңсыз Лабастағы Доңыз тауға кіріп келе жатқан қалмақты Жәңгір адамдары атып, көп адамын өлтірді», дейді Қазыбек бек.
Орбұлақта өткен соғыс ыңғайына қарасақ, Жәңгір қолы Текес жаққа бармаған. Және оның аз қолмен 50 мың қалмақты артынан қуып барып, ашық шайқас іздеуі сендірмейді де. Оның үстіне, бұл арадағы шайқасты Қазыбек бек Орбұлақ шайқасымен шатастырып жазған. Оның себебі, атасы Матайдың шежіресінен не өзі қате жазып алған, не кейінгілер өзінен қате көшірген. Әйткенмен, оқиға мен жол ыңғайына қарағанда, Қазыбек бектің айтып отырғаны Қоғалы жақтағы Лабас екені аңғарылады. Қалай болғанда да, осы Лабас маңында кішігірім бір шайқастың болғаны анық болса керек. Өйткені, қалмақ қолы бүкіл қазақ жерін еш қарсылықсыз басып өтіп, бірден қырғызға келіп тиіскені ақылға сыя қоймайды. Және де Лабас арқылы Алтынемел, Қоянкөзге келіп, одан ары Ілеге түсіп, одан өтіп Тоқмаққа келмесе, қалмақ қолы басқа қай жолмен жүреді?
Осы пікірімізді қуаттайтын тағы бір дерекке жүгінейік. Орыс зерттеушісі П.П.Румянцев 1913 жылы Петербургте шыққан «Верненский уезд» кітабында: «Ерте кезде қарасай руы қазіргі Ақмола облысының төңірегінде өмір сүрген; әріден келе жатқан әңгіме бойынша, Қарасайдың бейіті Көкшетау үйезінің Айыртау деген жерінде. Қарасайлар бұл арадан Қапал үйезінің Жоңқа (орысшасы «Джонке» – Б.Н.) деген жеріне көшіп барған (Арасан ауылына жақын жерде); осы соңғы арадан Верный үйезіне, ертеден бері отырған қазіргі мекеніне көшіп келген: бір нұсқа бойынша, шапыраштының бұл тобын Қастекке Ұлы жүздің атақты батыры Қарасайдың ұрпағы (5-буыны) Қорам батыр алып келген; басқа нұсқа бойынша, Қорам осы жерде туған (Қорамның моласы Отар пошта стансасының маңындағы Көлқамыс деген жерде)», дейді («Уезды Джетысу» Алматы. 2000). Ал Қазыбек бек Қарасай батыр жайында: «Сондықтан өзінің қанды көйлек досы Ағынтай батыр еліне қоныс аударып, бір жылдай тұрып, хижраның 1049 доңыз жылы (1671 – Б.Н.) тамыз айында дүниеден өтті. Сүйегі Арқада, Айыртау деген жерге қойылды. Келесі жылы асын берді. Одан бір жылдан соң Қарасай ұрпағы Іленің оң жағасындағы Матай төңірегіне – атақонысы Алтынемелге қайта ауып келді», дейді (сонда). Бұған қарағанда, Қарасай мен Ағынтай бір-бірін бала кезінен білетін Арқада өскен достар болып шығады. Әрі Орбұлақ шайқасы болған уақытта шапыраштылардың Ақсу, Қапал, Алтынемел, Қоянкөз маңын жайлағаны рас. Өйткені, Алтынемелдің батысындағы Матай тауы – Қазыбек бектің «Ата шежірені» жазып қалдырған атасы Матайдың атымен аталған. Олай болса, Қарасай мен Ағынтай қонтайшының тоқалын сол шапыраштылардың ауылында ұстамағанда, қайда ұстайды? Ал солай болған болса, Батыр қонтайшы алдымен жолында жатқан шапыраштыларды шаппағанда, кімді шабады? Ал азғантай шапыраштылар, қанша батыр болса да, елу мың қалмаққа қалай қарсы тұрады? Қонтайшының тоқалын қорғап Қарасай, Ағынтайлар қанға бөккенше, оны ауылға тастап, өздері қол жинауға кіріспей ме? Бәлкім, Лабас тауының маңында, сол кезде Доңызтау аталған жерде кішігірім қақтығыс болған да шығар, қазақ қолы аз болғандықтан жеңілген де шығар, «жеңілдік» дегенді айтқысы келмейтін қазақ оны жасырған да шығар, әйтеуір, ол жағын бізге жеткізуші жоқ. Бірақ Батыр қонтайшы «кіші қатынын» дәл осы кезде, осы жолда құтқарып алған шығар деуіміз және біраз қазақты сол соғыста тұтқындаған да болар деуіміз орынды секілді және жөні де солай тәрізді.
Ендігі бір өнегелі жәйт, екі таудың арасын кесе-көлденең алып жатқан екі шақырымнан асатын оқпананы сол 700 жауынгер өздері қазған ба әлде оларға жергілікті қазақтар көмектескен бе? Біздің ойымызша, батырлар бес қаруын асынып келгенмен, жер қазатын қару әкелмеген. Өйткені, олар о баста ор қазамыз деп жоспарламаған ғой. Оның үстіне, ор қазып титықтаған ерлердің жауға қарсы шығуы да қиындамай ма? Сондықтан оқпананы қазуға сол араның халқы жаппай жұмылған шығар деп жорамалдаймын. Орбұлақ шайқасының жалпыхалықтық мәнін бұл жағдай арттыра түседі деп ойлаймын. Өйткені, туған жерді қорғауға жауынгерлер ғана емес, қара халық та жаппай қатысқан.
Осындай өнегелі оқиғаның куәсі мен дәлелі болған қасиетті жерде өмір сүріп жатқан халық батыр бабалардың ерлігі мен бірлігі ұрпағымызға мәңгі үлгі болып, осы төңіректен Орбұлақ ауданы құрылса деген арманмен өмір сүріп жатыр. Оны осы араның қазағы ғана емес, ұйғыры мен орысы да, кәрісі мен дүңгені де – бәрі күтуде. Жақсылықты күту де жақсы өнеге!
Бексұлтан НҰРЖЕКЕҰЛЫ, жазушы.
Суретті салған Николай АШТЕМА.
2008 жылы 15 желтоқсанда Тәуелсіздік мерекесіне арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Орбұлақ пен Аңырақайдағы тарихи маңызды жойқын жеңістер де Азаттықтың ақ туы астында желбіреді», деп бұл бақытты күнге сол жеңістердің арқасында жеткенімізді айрықша атап өткен еді. Еліміздің тарихындағы ұлы жеңістер мен сан алуан оқиғаларды санамалап қарасақ, солардың өткен кезі мен болған жері бізге нүктесіне дейін белгілі боп жеткені Орбұлақ жеңісі, Ордабасы жиыны, Аңырақай шайқасы, Ойрантөбе оқиғасы, Ереуілтөбе бәтуәсі секілді бірен-сараны ғана. Сондықтан оларды біз ата-бабамыз қалдырған тарихи жәдігер санаймыз әрі мұны ұмытпаңдар деген аманаты деп бағалаймыз.
Бұлардың ішінде Орбұлақ жеңісі – қазақ халқының ерекше тарихи мақтанышы. Орбұлақ дегенде, ең әуелі есімізге түсетіні – ол жеңістің еш теңдесі жоқ екені. Жаудың 50 мың қолын 600-700 жауынгермен ғана тоқтату, шынында да, теңдесі жоқ ержүректік. Орыс деректерінде қазақ қолы 600 делінсе, Қазыбек бектің «Түп-тұқияннан өзіме шейін» кітабында 700 адам деп айтылады.
Бұл соғыс жайында тұңғыш дерек беруші Тобылдың әскери қызметкерлері Гришка Ильин мен татар Кучембердейко Кучеев қалмақ қонтайшысы Батырдың қысқы ордасы түрған Қара Айғыр (Қара Адзегир) деген жерге келгенде, ол 50 мың қолмен қазаққа қарсы аттанып кеткен екен. Екеуі оның оралуын төрт ай күтеді. Батыр қонтайшы жорықтан тек Илья күнінен соң, яғни 20 шілдеден кейін ғана оралады. Демек, қонтайшы жорыққа наурыз айының соңына таман аттанған. Екі қызметкер қонтайшының қасында тағы екі ай болады. Қазіргі Орбұлақ жерінде өткен шайқастың мән-жайын екеуі сонда біледі.
Қалмақ қонтайшысы Батыр (шын аты – Қотақотсын) 1643 жылы қазақ пен қырғызға қарсы неге 50 мың қолмен және неге көктемге салым аттанған? Мұны ешбір орыс дерегі ашып айтпайды. Сірә, қазақ-қалмақ арақатынасын ол кезде әлі аз зерттегендіктерінен болар. Ал Қазыбек бек Тауасарұлы жоғарыда аталған кітабында: «1021 – қой жылы ( 1643 – Б.Н.) Алтын ханның ұлы Омбы, ойраттың білікті нояндары қазаққа қайта лап қойды. Оның басында әкесінің қолға түсіп қорлық көргенін ұмыта алмай жүрген Батыр қонтайшы болды. Бұл соғысқа ол 50 мыңдай қолмен келді», – дейді (Алматы, 1993).
Батыр қонтайшының әкесі қай кезде қазақ қолына тұтқын болғанын орыс пен қазақ тарихы айтпайды. Алайда осы бір ғана себеппен қазаққа қалмақ шабуылға шықты деудің дәлелі аз секілді. Қазыбек бек Батырдың осы соғысы жайында: «Әйтеуір, қазақ қолындағы кіші қатынын босатып алуға ғана шамасы жетті», дейді. Бұған қарағанда, оның әйелі қазақтардың тұтқынына түсіп және оны қазақтар осы төңіректе ұстаған ғой. Бірақ бұл әйелдің аты-жөні, Батыр екеуінің бір-біріне қаншалық қымбат екені, өкінішке қарай, еш тарихи деректе айтылмайды. Алайда соңынан келіп құтқарып әкеткеніне қарағанда, оны Батыр қатты жақсы көрген болар деп шамалауға ғана болады. Қазаққа деген Батырдың ашуын арттыратын, әрине, бұл да үстеме себеп, алайда соншалық 50 мың қолмен аттанатындай оның да салмағы жоқ секілді. Ал енді Батырдың бұл тоқалы қазақ тұтқынына қалай, қашан түсіп жүр?
1635 жылы Талай, Құжы, Торғаш деген қалмақ тайшылары бірігіп, қазақты шабады. Есім ханның ұлы Жәңгірді сол соғыста байлап әкетеді. Бұл жайында орыс тарихшылары да жазады, алайда Жәңгірдің ол тұтқыннан қалай құтылғанын анықтап айта алмайды, өйткені білмейді және білмейтіндіктерін ашық мойындайды. Оның шындығын тек Қазыбек бек қана өзінің Матай атасының шежіресі бойынша баяндайды. Ол былай.
Жәңгір тұтқында бір жылға жуық жатады. 1636 жылдың жазында Батыр қазіргі Нарынқол, Текес маңайын жайлайды. Қарасай мен Ағынтай батыр ол кезде Сапы-Саты, қазір Саты деп қана аталатын жерде Жәңгірді қалай құтқару жөнінде жоспар құрады. Есім ханды алдымызға келтіріп, бас игіземіз деп күткен қалмақтар Жәңгірді қинамай, аяғына кісен салып қана жеке үйде ұстапты. Соның бәрін алдын ала біліп алған Қарасай тобы Жәңгір жатқан үйге түн іші жақындай бергенде, үйлердің бірінен әлдекім шыға келген. Оның кім екенін білмеген Қарасай күре тамырын баса қойып, талдыра салады. Содан кейін күзетшіні де талдырып тастап, екі жігіт үйдің іргесін көтеріп жіберіп, ішінен Жәңгір сұлтанды шығарып алған. Сол арада Ағынтай батыр үйден шыға келген бір сұлуды қалмақ қызы деп ойлап, аузын баса қойып олжалап әкетеді. Кейін білсе, Қарасай есік алдында талдырып тастаған адам Батыр қонтайшының өзі болып шығады, ал Ағынтай көтеріп әкеткен сұлу далаға шығуға кеткен күйеуін іздей шыққан тоқалы екен. Өзін талдырып, әйелі мен ханзаданы дәл иегінің астынан қазақтардың масқаралап алып кетуі, сөз жоқ, Батыр үшін аса үлкен намыс еді. Тарихшы И.Я.Златкиннің зерттеуінше, 1630 жылы ғана дербес мемлекет құрып, оған тұңғыш қонтайшы болған адамға бұл жағдай беделден жұрдай қылатын оқиға еді. Міне, осының бәрін жинақтай қарағанда ғана Батырдың қазаққа неге соншама қаһарланғанын түсінуге болады. Әкесінің қазақ тұтқынында болып қайтқаны ескі кек болса, өзін масқаралап, әйелі мен тұтқынын тартып әкеткені ел намысына да, өз намысына да тиетін жаңа кек еді. 50 мың қолмен аттанып, қазақты жер бетінен біржола құртып жібермек болғанына бұл себептер сендіреді.
Ал енді қалмақтар неге қырғызды шапты, олардың жазығы не дегенге жауап беру біршама қиын. Ол жайында жазба дерек жоқ. Алайда ауызша тарих саналатын қазақ шежіресі бұл арада, меніңше, біршама көмек жасай алады.
Қарасай батыр Жәңгірді қалай құтқарудың жоспарын құрғанда, меніңше, ол алдын ала қалмақ ішіне жансыздар жіберген болу керек. Оған қазақтарды жұмсау әрі күдікті, әрі мүмкін болмағандықтан, сөз жоқ, оған көрші ағайын қырғыз адамдарын тартқан шығар деп шамалауға болады. Ал сол жазда қырғыздың қай атақты адамдары өз ордасына келіп кеткенін Батыр қонтайшы өте жақсы білсе керек, сондықтан қазаққа барлаушы болған қырғыздардан кек алуды ол басты мақсат еткен, оларды сол үшін шапқан деп ойлаймыз.
Орбұлақ шайқасы өткен өңірді ежелден қазақтың суан деген тайпасы мекендейді. Көп жауды аз қолмен бөгеуге қолайлы жерді Жәңгірге тауып берген Елтінді сол суан тайпасының батыры. Суанда Елтінді батырдың замандасы әрі досы Ұзынмұрт Ұзақ батыр деген болған. Елтінді Өсек өзенінің шығыс бетін жайласа, Ұзақ батыс жағын жайлаған. Ұзақ батыр жайында шежіре: «Сол батырдың әйелі қырғыздың Бурайке деген байының қызы болса керек. Ауылы Ыстықкөлдің маңы. Бір жазда қалмақтар Ыстықкөлдің маңындағы қырғыздарды шабады. Ұзынмұрт Ұзақтың қайнатасы Бурайкені ауыл-аймағымен қырып, алты жасар баласы Назарды байлап әкетеді», дейді де, кейін Назардың қол бастаған қазақ батыры болғанын айтады (Сұлтанбек Ешмұқанбетов. «Суан шежіре». Алматы. 1993).
Бұл шежірені зерттей қарасақ, қырғыздарды қалмақ шапқан жыл Орбұлақ шайқасы өткен 1643 жылға меңзейді. Орбұлақ шайқасына қатысқан Қарасай және Елтінді батырлардың қазір 11-ұрпағы өмір сүріп жатса, Ұзақ батырдың да 11-ұрпағы өмір сүріп жатыр екен.
Ұзақ батырдың Орбұлақ шайқасына қатысқанына қайынатасы Бурайкені қалмақтардың «ауыл-аймағымен қырғаны», әрине, жанама дәлел. Батыр адамның ондайда намысқа, кекке шаппауы мүмкін емес. Алайда бұған қосымша тағы дәлел бар.
Орбұлақ шайқасы өткен жердің күнгей жақ бетінде Түлкілі дейтін тау, сол таудың іргесінде Найзатапқан атты арасан бар. Ата-бабасы сол Түлкілінің баурайын мекен еткен, өзі ұзақ жыл сол арада болыс болған, кейін Кеңес өкіметі тәркілеп, Жайық бойына жер аударған, ол арадан қашып келіп, отбасының соңынан өзі де Қытай өтіп кетіп, сол жақта қаза болған, кезінде Метербай болыс атанған атақты адам болған. Со кісінің ұлы Орынбай ағамыз әкесінің албан Құлманбет пен суан Шаншар ақынның айтысына өзі қатысып, тыңдағанын және оны жатқа білгенін тамсана айтушы еді. Елтінді мен Ұзынмұрт Ұзақ батырдың ажырамас дос болғанын да әкесінен естіпті. Белжайлауда болған бір соғыста Ұзақ аяғынан жараланып, арасанға емделуге келеді. Досының көңілін сұрай келген Елтінді арасанның құдығында шомылып жатқан досын шығарып алайын десе, созған қолы жетпейді. Таяқ жалғайын десе, ағаш таба алмайды. Сонан соң сол арада ат байлап қойған қазықты ырғап-ырғап суырып алса, әлгісі найзаның ұшы болып шығады. Содан ел «Елтінді найза тауып алған арасан» деп жүріп, арасан Найзатапқан аталып кетіпті.
Бұл әңгімені тарихпен салыстырсақ, Ұзақ батыр Белжайлаудағы Орбұлақ шайқасында жараланған болып шығады. Досы Елтінді қатысқан соғысқа Ұзақтың қатыспай қалуы мүмкін бе? Әрине, мүмкін емес. Өстіп тарих пен шежіре бірін бірі толықтырып отырады.
Ал енді қырғыз Бурайке қазақтың белгілі батырының қайынатасы болса, оның солай екенін Елтіндіден, не басқадан естіген болса, сенімді кісі деп, Қарасай батыр қонтайшының ордасына неге оны жұмсамасқа? Тарих пен шежірені жүйелей келгенде, Батыр қонтайшының қырғызға қатты шүйлігуінің және «Бурайкені ауыл-аймағымен қырып» кету сыры өстіп ашыла түседі.
Ал Батыр қонтайшының қазақ пен қырғызға қарсы жорыққа 1643 жылдың көктемінде шығуы – мал баққан елдің бас көтеруге ең мұршасы жоқ кезін жақсы білгендігі. Малы төлдейді әрі күйі қашады, ел арасындағы қатынас қиындайды, байланыс нашарлайды, өйткені лайсаң болып, жол бұзылады. Тұрақты әскер ұстамаған көшпелі елдің бір-бірімен араласа, хабарласа қоймайтын кезі – осы кез. Әрі мініс аттың ең жүдеу тартар шағы да осы шақ. Сірә, қонтайшы осының бәрін есепке алған болар. Өйткені, 1723 жылы басталған «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламада» да олар осындай жағдайларды ескеріп, қазақты осы мезгілде шапқан.
Ендігі бір ескеретін жәйт, 50 мың – қазақ пен қырғызға аттанған қалмақтың жалпы саны емес, тек әскерінің ғана саны. Тобыл әскербасы Г.С.Куракиннің мәлімдемесінде: «С ними воинских людей 50 тысяч», деп анық-қанық жазылған. Соған қарағанда, 50 мыңның сыртында бақташы, күтуші, аспазшы секілді қосалқы адам да аз болмаса керек.
«1018 жылы (1640 – Б.Н.) қазақты Есімнің ұлы Жәңгір сұрай бастады. Өйткені Есім хан науқас болды», дейді Қазыбек бек (сонда). Бұл жайды қалмақтар да білген болар, сірә. Алайда Есімнің мықты әскербасы және оның ержүрек батыры мол екеніне әлденеше мәрте көздері жеткен, оның үстіне тұтқындарында болған Жәңгір сұлтанның өздеріне кекті екенін білген қалмақтардың қалайда қазақтардан сескенбеуі мүмкін емес. Сондықтан аз қолмен аттануға олардың тәуекелі жетпеген де шығар. Оның үстіне, Қарасай мен Ағынтай әбден масқара қылып кеткен Батыр қонтайшы осы жолы жеңетініне нық сенімді болу үшін де көп қол жинауы мүмкін.
1643 жылғы соғыс қазақ қазақ болғалы оқпана ор қазып соғысқан алғашқы соғыс. Және жердің ыңғайлылығын пайдалана білсе, азғантай қолдың өзінен әлдеқайда көп күшке тосқауыл жасай алатынын іс жүзінде дәлелдеген соғыс. Елдің мүддесі мен халықтың амандығы үшін бастарын өлімге тіккен бабаларымыз бірліктен асар күш болмайтынын, қорықпай, ықпай соғыссаң, ақыл мен айла жеңіске жеткізетініне көз жеткізіп кеткен соғыс. Орбұлақ жеңісі – ұйымдастырудың күшімен қоса бауырмалдық пен сенімділіктің де құдіретін көрсетіп берген тәлімді соғыс.
Ал енді қазақ қолы бұл соғыста неге аз болған?
Мұның мәнін түсіндіретін жазба дерек жоқ. Әрине, әртүрлі жорамал жасауға болады. Мәселен, Есім хан ауру болса, оның ел басқаруға тікелей араласып, тікелей басшылық жасауға, сөз жоқ, мүмкіндігі шектеулі болады. Сондықтан әскери тәртіп біраз босаңсиды. Ал Жәңгір сұлтан қаншалық ержүрек болғанымен, қолында нақты билік жоқтықтан, тез арада қажетті қолды жасақтауға әмірі жетпеген де шығар, кім біледі. Егер қазақтың өз ішінен тез арада әскер жинау мүмкіндігі бар болса, онда Жәңгір сонау Самарқандағы Жалаңтөске жаушы шаптырар ма еді? Бәлкім, Есім ханның ауру екенін естіген соң, ол өлсе, орнына кім болады деген алауыздық төрелер арасында өршіп тұруы да мүмкін. Жазба дерек қалмаған соң, оны кесіп айту – қиын, алайда Әбілқайыр, Әбілмәмбет тұсындағы бақталастық пен тақталастықты еске ала отырып, ол кезде де солай болуы мүмкін екенін жоққа шығара алмаймыз. Қалай болғанда да өз ішімізден әскер жинау мүмкіндігі аса қиын болған соң ғана алыстағы Жалаңтөске жаушы жіберілген деп ойлаудың жөні басымдау.
Орбұлақ шайқасының аса маңызды бір тәлімі мен өнегесі осы аз қазақтың көп қалмаққа қарсы тұруынан шығады. Қалмақ қолының ұзын саны 50 мың екенін, әрине, қазақтар алдын ала білді. Соны біле тұра 600-700 ғана адамның жау жолына бекінуі – ақылға сыя бермейтін ерлік. Ерліктен бұрын жанкештілік. «Еркек тоқты – құрбандық», дейтін қасиетті сөздің нақпа-нақ жүзеге асуы. Өлімге бас тігудің дәл мұндай мысалын кәрі тарих көп біле бермейді. Туған ел мен туған жердің тағдыры таразыға түскен шақта «мынандай көп жауға шамамыз келеді, келмейді» дегенді мүлде ұмытып, «өліспей беріспейміз» деген ғана шешімге келген ата-баба ержүректігі тек сүйсінтеді. «Біз қорғамасақ, ел мен жерді енді кім қорғайды?» деген перзенттік парыздан өзге оларда ешбір үрейлі ой болмаған. «Ел үшін, туған жер үшін өлмегенде, не үшін өлеміз?» деген қасиетті ұғым ғана оларды осындай адам нанғысыз батырлыққа бел будырған. Орбұлақтың бұл өнегесі – ұрпақ ұмытпайтын аса қасиетті өнеге.
50 мың қолдың бетін 700 жауынгер екі мәрте қайтарып, жаудың он-он бір мыңын қырғаннан кейінгі жағдайды Қазыбек бек былай аңғартады: «Бәлкім, енді арттан жиырма үш мың қолмен Алшын Әлімұлы Жалаңтөс батыр келмегенде, қазақтар жеңіліп қалар да еді».
Бұл сөздің астарында көп сыр жатыр. Себебі, 50 мыңның аты 50 мың. Көп көптігін істемей қоймайды. Соғыс өтіп жатқан жер тар кезең, қазақ үшін өте оңтайлы жер болғанмен, тау ішінен айналма жолды тауып өту, шындығында уақыттың ғана шаруасы. Бұған қарағанда, Жалаңтөс батырдың бұл соғысқа дер кезінде жетіп үлгеруі – шешуші жағдай. Оған ешкім дауласа қоймас. Ал ендігі басы ашық емес бір жағдай: Жалаңтөс бұл соғысқа тек үлгеріп қана қойған ба, әлде соғысқа араласқан ба? Бұл жайында орыс, қазақ, моңғол деректері нақты ештеңе айтпайды. Бірақ мұны қазақтың ауызша тарихы тағы толықтырады.
Орбұлақ Белжайлаудың батысында. Оның шығысы – екі таудың ортасын алып жатқан алып астаудай жазық. Ол жазық Аяқсаз деген жерге келгенде тұйықталады. Сол арадан Белдің суы тіке оңтүстікке бұрылып, Ілеге қарай құлдырайды. Ал Белжайлаудың шығысы жота-жоталарға ұласып, Кіші Өсек, Үлкен Өсек өзендерін кесіп өткен соң, қайтадан жазық тепсең, Сартау жайлауына ұласады. Осы Сартау жайлауының терістік батыс жақ желкесінде Өсек өзені мен Сартау суының қосылып жатқан сағасы бар. Сол екі судың ортасында оңтүстіктен солтүстікке қарай созылып жатқан биік қылта жота бар. Оны жұрт Қашаманың асуы дейді.
Ертедегі бір жылдары қалмақ қолын қазақ қолы қуып келіп, осы араға қамайды. Қараңғы түсіп кеткендіктен, қазақ пен қалмақ қолы дамылдайды. Тұйыққа қамалған қалмақтың шығып кетер жолы жоқ екенін қазақтар жақсы білген. Бірақ ертесі бүкіл қалмақтың ұшты-күйлі жоқ боп кеткенін бір-ақ көреді. Сөйтсе, қалмақтар түні бойы қыр жотаның жартасын қашап, жалғызаяқ жол ашады да, таң ата сол қашап салған жол арқылы қашып кетеді. Ол асу содан бері Қашама аталған екен. Бұл – ата-бабамыздан қалған, ауызша тараған әңгіме. Туған жер тарихына қатысты айтылғандықтан, жұрт жадында сақталып қалған. Оның үстіне, асудағы тастардың қолмен қашалғаны күні-бүгінге дейін тұрқынан көрініп тұрғандықтан, ешкім бұл әңгімеге күмән келтірмейді.
Орбұлақ өңірі – ежелден қазақ пен қалмақ қақтығысы жиі болып тұрған өңір. 1643 жылғы әйгілі Орбұлақ шайқасының, 1653 жылы Сесеннің ұлы Қалдама (қазақтар Қалдан дейді – Б.Н.) Салқам Жәңгірмен жекпе-жекке шығып, Жәңгір опат болатын соғыстың да осы арада өтуі, Жәңгірдің әуелде Үйгентастың белі, кейін Белжайлау аталған сол мекенге жерленуі де бұл айтқанымызға толық дәлел бола алады. Алайда қазақ қолының қалмақтарды қатты тықсырып, оларды тұйыққа қамап қырып жібере жаздаған кезі, сөз жоқ, тарихта бір-ақ рет болған оқиға. Егер жергілікті батырлардың қалмақпен соғысы осында ұласқан болса, онда жергілікті адамдар оған қатысқан өз бабаларының атын қосақтап, «Бұл арада Елтінді бабамыз қалмақтарды қамапты» немесе «Ұзынмұрт Ұзақ батыр қамапты» деген болар еді. Ал олай айтылмаған, себебі бұл соғыс қалмақтар мен жергілікті қазақтардың ғана қақтығысы емес, бүкіл қазақ батырлары қатысқан үлкен соғыс болу керек. Ал ондай соғыс, сөз жоқ, Орбұлақ шайқасы.
Орбұлақ пен Қашаманың арасы шамамен 60-65 шақырымдай. Ал енді Қашаманың Орбұлақ шайқасына қандай қатысы болуы мүмкін?
Қашама асуымен қалмақтардың қашып құтылуы тікелей Жалаңтөс батырдың оларды өкшелей қууына қатысты деп ойлаймын. Тобыл әскербасы Куракиннің жазбасында: «Дәл сол кезде бұл ұрысқа Жәңгір сұлтанға көмекке Жалаңтөс келеді, ал онымен бірге 20 мың жауынгер болады. Қонтайшы ол жауынгерлерді көрген соң, кейін шегінеді, ал Жәңгірдің қолға түскен адамдарын қонтайшы өзімен бірге алып кетеді», делінген («Орбұлақ шайқасы», 2003). Алайда Қонтайшының қалай шегінгені, қай жолмен шегінгені Куракиннің жазбасында айтылмайды, себебі оны оған мәлімет беруші Ильиннің өзі де білмейді. Оны білетіндер – тек қана сол араның жергілікті тұрғындары. Ал олар Қашаманың қалай жол болғанын естеріне сақтап, өз ұрпақтарына айтып отырған. Біздің ойымызша, көмекке келе жатқан қолды көріп қонтайшы шегінген соң, оны Жалаңтөс қолы қуған. Тұтқындарын тастай қашпағанына қарағанда, Батыр қолы соғыса отырып шегінсе керек. Олар, меніңше, сол тұтқындарын бермеу үшін де соғысқан болуы керек. Өйткені, қазақтардан оңбай жеңілген Батырдың ел-жұрты алдында өзін-өзі ақтайтын жалғыз ісі де сол көп тұтқын алып қайтуы ғана еді. Қалмақтарды қуа соғысқан Жалаңтөс қолы оларды Өсек өзеніне әкеп тықсырғанда, қараңғы түсіп кетіп, екі жақ сол арада таң атуын күтсе керек-ті. Берекесі қашқан қалмақтар Жалаңтөстің даңқынан да, тың әскерінен де қаймығып, түгелдей қырылып кетуі мүмкін ертеңгі соғыстан қалайда қашып құтылуға жанталасқан. Ақырында қашап, жол ашып қашқан. Батыр қонтайшының: «Он бір мың бес жүз адамымнан айырылдым, енді болмаса бәріміз қырылатын едік», деуінің сыры да осында болуы керек (Қазыбек бек кітабы). Ел есінде сақталған Қашамаға қатысты әңгіме осы оқиғадан туған демеске тіпті қайла жоқ. Ел аузындағы осы әңгімеге сүйеніп, марқұм Тұрсынғазы Әлпейісов алғаш рет «Жас Алаштың» бетінде осы пікірді айтқан еді. Мен соған толық қосылам. Себебі, осылай дегенде ғана Орбұлақ шайқасының бас-аяғы анық аңғарылады.
Орбұлақ жеңісі – қазақтың ғажап бауырмалдығының жемісі. Қазыбек бек аталмыш кітабында осы соғысқа басшылық жасаған Салқам Жәңгірдің қатарында шапырашты Қарасай, арғын Ағынтай, алшын Жиенбет, дулат Жақсығұл, қаңлы Сарбұқа, найман Көксерек, суан Елтінді, арғын Тоқан баласы Қомпай болғанын жазады. Кейінгі зерттеулер қазақ қолының ішінде дулат Сырымбет, Найман Бөдес және суан Ұзақ батырдың да болғанын дәлелдейді.
Бұлардың ішінде әйгілі Жиенбет жырауға айрықша тоқталуға тура келеді. Жыраудың өмірі мен шығармашылығын арнайы зерттеген ғалым Ханғали Сүйіншәлиев: «Жиенбеттің өмір сүрген кезі ХVІІ ғасырдың екінші жартысы, Есім ханның тұсы. Кіші жүз, он екі ата Байұлының бір атасынан... Жиенбет – кезінде Есім ханмен жағаласып өткен адам. Есім оны қатты жазалап, тұтқындау амалын да қарастырған», дейді («Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері». Алматы. 1967). Оның Есім ханмен араз болғанын мына өлеңі де дәлелдейді:
«Еңсегей бойлы ер Есім,
Есім, сені есірткен
Есіл де менің кеңесім...
Қайратым қанша қайтса да,
Мұныңа, ханым, шыдаман!
Арқаға қарай көшермін,
Алашыма ұран десермін,
Ат құйрығын кесермін»
(«Бес ғасыр жырлайды».1989).
Есім ханмен осылай араз бола тұрып, сол Есімнің баласы Жәңгірмен бірге өз халқы үшін өте қауіпті, өздерінен 70 еседен астам көп жаудың жолын кесуге аттануы – Жиенбеттің халқы үшін жанын қиюға қашанда әзір екенін көрсететін оқиға. Мұндай үлгі-өнеге көрсеткен батыр – айрықша батыр. Ондай батыр қазақтан басқада болған ба, жоқ па – ол арасын білмеймін. Жиенбеттің арғы тегін Қазыбек бек Сүйіншәлиев құсап анықтап айтпай, алшын дей салады. Өйткені Жетісу қарияларының жалпы Кіші жүзді Алшын, Ұлы жүзді Үйсін дей салатын әдеті ежелден бар. Ал Жиенбет жыраудың ісі – отансүйгіштіктің әрі дара, әрі сирек үлгісі. «Арқаға қарай көшермін», дегеніне қарағанда, ол сол кезде Қарасай мен Ағынтайдың қасында жүрген болуы керек. Ханға деген ыза-кегін ұмытып, Орбұлақ шайқасына қатысуы – оның халық мүддесін қастерлеген қаһармандығы.
Қысқасы, халықтық мүдде үшін қашанда бас қоса кететін қазақ мәрттігін Орбұлақ ұрпаққа өшпес үлгі етіп кетті. Ол кез үшін жер түбі саналатын Самарқаннан алшын Жалаңтөс батырдың 23 мың қолмен көмекке келуі – қазақ бауырмалдығының мақтаныш ететін теңдесі жоқ көрінісі. Ал қырғыз батырлары Көтен мен Табайдың бұл соғысқа қатысуы – екі елдің бауырмалдығы ежелден екеніне тарихи дәлел.
Тағы бір тарқататын түйін – тоқалын Батыр қонтайшының қай жерде, қалай құтқарып әкеткені және Жәңгір адамдарының қай соғыста тұтқынға алынуы. Біздің ойымызша, қазақтарды тұтқынға алған соғыста қонтайшы «кіші қатынын» құтқарып әкеткен. Ал оның тоқалын қазақтар қайда ұстаған? Оны, әрине, қырғыз жеріне апарып тығып қойған жоқ. Оған себеп те жоқ. Қырғыздан қайтар жолда да қонтайшының әйелін тығып ұстайтындай орынның еш лайығы көрінбейді. Сондықтан мұны да шежіре деректеріне сүйеніп анықтауымызға тура келеді.
Қалмақ қолы ә дегенде-ақ Алатау және Тоқмақ қырғыздарына тиіскенін орыс, қазақ тарихшылары түгел жазады. Ал ол араға қалмақтар әрине, тікұшақпен түскен жоқ, жермен жүріп барды. Орыстың екі әскери қызметкері барған Қара Айғырдағы қонтайшы ордасы Еміл өзенінің аңғарында болса, онда 50 мың қол, сөз жоқ, ол кезде Арқас Аңқайы, қазір Жоңғар қақпасы аталып кеткен тауөткелден өтеді. Ол арамен өткен қол Ақсу мен Қапалды баса өтіп, Тоқмаққа төтелеп, Ілеге қарай жол тартады. Бұл арада жолдың екі нұсқасы бар: бірі қазіргі Қоғалы арқылы, екіншісі Мұқыры арқылы өтуі мүмкін. Мен Қоғалы арқылы өткен болар деп шамалаймын. Өйткені...
Атты әскерге ең керегі шөп пен су. Ал шөп те, су да тек тау алқабында мол болады, сондықтан қалың әскер алдымен тау сағалаған жолды таңдайды. Қоғалы жақтың шөбі де шүйгін, суы да мол, Қапал жақтан келе жатқан қолға әрі қолайлы, әрі жақынырақ. Сонан соң, Қазыбек бек кітабында Жәңгір мен Батыр қолы алғаш қақтығысқан жер Лабас тауы деп аталады. Жетісу жерінде екі Лабас, екі Матай тауы бар екені белгілі: бір Лабас Текестің басында, Райымбек ауданының жерінде; екіншісі Қоғалы маңында, Сарыөзек-Талдықорған жолы бойындағы Алғабас ауылының шығыс жақ тұсында. «Алаңсыз Лабастағы Доңыз тауға кіріп келе жатқан қалмақты Жәңгір адамдары атып, көп адамын өлтірді», дейді Қазыбек бек.
Орбұлақта өткен соғыс ыңғайына қарасақ, Жәңгір қолы Текес жаққа бармаған. Және оның аз қолмен 50 мың қалмақты артынан қуып барып, ашық шайқас іздеуі сендірмейді де. Оның үстіне, бұл арадағы шайқасты Қазыбек бек Орбұлақ шайқасымен шатастырып жазған. Оның себебі, атасы Матайдың шежіресінен не өзі қате жазып алған, не кейінгілер өзінен қате көшірген. Әйткенмен, оқиға мен жол ыңғайына қарағанда, Қазыбек бектің айтып отырғаны Қоғалы жақтағы Лабас екені аңғарылады. Қалай болғанда да, осы Лабас маңында кішігірім бір шайқастың болғаны анық болса керек. Өйткені, қалмақ қолы бүкіл қазақ жерін еш қарсылықсыз басып өтіп, бірден қырғызға келіп тиіскені ақылға сыя қоймайды. Және де Лабас арқылы Алтынемел, Қоянкөзге келіп, одан ары Ілеге түсіп, одан өтіп Тоқмаққа келмесе, қалмақ қолы басқа қай жолмен жүреді?
Осы пікірімізді қуаттайтын тағы бір дерекке жүгінейік. Орыс зерттеушісі П.П.Румянцев 1913 жылы Петербургте шыққан «Верненский уезд» кітабында: «Ерте кезде қарасай руы қазіргі Ақмола облысының төңірегінде өмір сүрген; әріден келе жатқан әңгіме бойынша, Қарасайдың бейіті Көкшетау үйезінің Айыртау деген жерінде. Қарасайлар бұл арадан Қапал үйезінің Жоңқа (орысшасы «Джонке» – Б.Н.) деген жеріне көшіп барған (Арасан ауылына жақын жерде); осы соңғы арадан Верный үйезіне, ертеден бері отырған қазіргі мекеніне көшіп келген: бір нұсқа бойынша, шапыраштының бұл тобын Қастекке Ұлы жүздің атақты батыры Қарасайдың ұрпағы (5-буыны) Қорам батыр алып келген; басқа нұсқа бойынша, Қорам осы жерде туған (Қорамның моласы Отар пошта стансасының маңындағы Көлқамыс деген жерде)», дейді («Уезды Джетысу» Алматы. 2000). Ал Қазыбек бек Қарасай батыр жайында: «Сондықтан өзінің қанды көйлек досы Ағынтай батыр еліне қоныс аударып, бір жылдай тұрып, хижраның 1049 доңыз жылы (1671 – Б.Н.) тамыз айында дүниеден өтті. Сүйегі Арқада, Айыртау деген жерге қойылды. Келесі жылы асын берді. Одан бір жылдан соң Қарасай ұрпағы Іленің оң жағасындағы Матай төңірегіне – атақонысы Алтынемелге қайта ауып келді», дейді (сонда). Бұған қарағанда, Қарасай мен Ағынтай бір-бірін бала кезінен білетін Арқада өскен достар болып шығады. Әрі Орбұлақ шайқасы болған уақытта шапыраштылардың Ақсу, Қапал, Алтынемел, Қоянкөз маңын жайлағаны рас. Өйткені, Алтынемелдің батысындағы Матай тауы – Қазыбек бектің «Ата шежірені» жазып қалдырған атасы Матайдың атымен аталған. Олай болса, Қарасай мен Ағынтай қонтайшының тоқалын сол шапыраштылардың ауылында ұстамағанда, қайда ұстайды? Ал солай болған болса, Батыр қонтайшы алдымен жолында жатқан шапыраштыларды шаппағанда, кімді шабады? Ал азғантай шапыраштылар, қанша батыр болса да, елу мың қалмаққа қалай қарсы тұрады? Қонтайшының тоқалын қорғап Қарасай, Ағынтайлар қанға бөккенше, оны ауылға тастап, өздері қол жинауға кіріспей ме? Бәлкім, Лабас тауының маңында, сол кезде Доңызтау аталған жерде кішігірім қақтығыс болған да шығар, қазақ қолы аз болғандықтан жеңілген де шығар, «жеңілдік» дегенді айтқысы келмейтін қазақ оны жасырған да шығар, әйтеуір, ол жағын бізге жеткізуші жоқ. Бірақ Батыр қонтайшы «кіші қатынын» дәл осы кезде, осы жолда құтқарып алған шығар деуіміз және біраз қазақты сол соғыста тұтқындаған да болар деуіміз орынды секілді және жөні де солай тәрізді.
Ендігі бір өнегелі жәйт, екі таудың арасын кесе-көлденең алып жатқан екі шақырымнан асатын оқпананы сол 700 жауынгер өздері қазған ба әлде оларға жергілікті қазақтар көмектескен бе? Біздің ойымызша, батырлар бес қаруын асынып келгенмен, жер қазатын қару әкелмеген. Өйткені, олар о баста ор қазамыз деп жоспарламаған ғой. Оның үстіне, ор қазып титықтаған ерлердің жауға қарсы шығуы да қиындамай ма? Сондықтан оқпананы қазуға сол араның халқы жаппай жұмылған шығар деп жорамалдаймын. Орбұлақ шайқасының жалпыхалықтық мәнін бұл жағдай арттыра түседі деп ойлаймын. Өйткені, туған жерді қорғауға жауынгерлер ғана емес, қара халық та жаппай қатысқан.
Осындай өнегелі оқиғаның куәсі мен дәлелі болған қасиетті жерде өмір сүріп жатқан халық батыр бабалардың ерлігі мен бірлігі ұрпағымызға мәңгі үлгі болып, осы төңіректен Орбұлақ ауданы құрылса деген арманмен өмір сүріп жатыр. Оны осы араның қазағы ғана емес, ұйғыры мен орысы да, кәрісі мен дүңгені де – бәрі күтуде. Жақсылықты күту де жақсы өнеге!
Бексұлтан НҰРЖЕКЕҰЛЫ, жазушы.
Суретті салған Николай АШТЕМА.
Соңғы жаңалықтар
«Жастар» Сарайының жарты ғасырлық мерейтойы тойланды
Елорда • Кеше
«Egemen Qazaqstan» газетінің тілшісі «Дарын» сыйлығын иеленді
Мәдениет • Кеше
Алматы • Кеше
Президент Мәжіліс төрағасын қабылдады
Президент • Кеше
