Интернеттегі қазақ контентін дамыту туралы ойлар
Ғаламтордағы қазақ тілін дамыту – жаһанды шырмаған желілерде кәдімгі қаймана қазақы ортаны дамытумен қатар өрілетін өзекті мәселе екенін көзі ашық адам қазір біледі. Бүгінгі таңда интернетте ешкімге де еліктемей, өз ресурстарымызды жасауға, мемлекеттік тілдегі мазмұнды ұлғайтуға ұмтылып жатқан топтар, қоғамдық ұйымдар, елжанды азаматтар пайда болуда.
Егер мемлекеттік тілді қолданудың аясы ойдағыдай болмай жатыр, электронды үкімет құрамыз деген әрекетіміз де көңіл көншітерлік емес деп қынжылатын болсақ, осы мәселенің бір ұшы интернетке барып тірелетінін түсіндіріп жатудың қажеті жоқ. Ақпараттық технологиялар заманында, әрқайсымыз жұмыста компьютер құшақтап, балаларымыз үйде «агентке» байланып отырғанда, қазақ тілі – интернеттің тілі болмай, көкейкесті тірліктің көсегесі жуырда көгере қоймас.
Дегенмен, ауызды қу шөппен сүртіп, дәл осы мәселеде аттандай берудің де жөні жоқ. Жуырда, 20 шілдеде Алматыда «Қазақстанның Интернет ассоциациясы» заңды тұлғалар бірлестігі «GSM Kazakhstan» ЖШС KCell сауда белгісінің қолдауымен «Интернеттегі қазақ тілін дамыту жолдары» тақырыбында дөңгелек үстел өткізіп қолға алынып жатқан жұмыстардың қаншалықты баянды екендігін саралап, ойларын ортаға салды.
Осы арада бірден мақала тақырыбының басын ашып алудың реті келіп тұр. Осы уақытқа дейін интернет-терминдерді аударуда құлаққа қонатындай етуге күш салып келген халық арасында дау-дамай, ортақ ұйғарым болмай тұрғанда, кәдімгі күнделікті e-mail синдромымен сіңісті болған «собачка» термині, «ит» те емес, «күшік» те емес, «айғұлақ» деп әдемі аударылып жүргенін білеміз.
Сонымен, талқылау барысында интернеттегі қазақ тіліндегі контент үлесін арттыру мен дамыту тенденциялары, танымал сайттарды басқару жүйелерін қазақ тіліне аудару, бастауыш веб-мастерлерге және бағдарламашыларға қазақ тілінде жәрдем құралдарын және веб-терминдердің бірегей сөздігін жасау жан-жақты сөз болды. Ұсынықты пікірлер де айтылмай қалған жоқ.
Көптеген қоғамдық бірлестіктер, танымал интернет-ресурстар мен блоггерлер, байланыс операторлары және Мәдениет министрлігі өкілдері қатысқан дөңгелек үстелді қазақ тілін дамыту мәселесін онлайнда ғана емес, сонымен қатар саясаткерлер арасында да көтеріп жүрген Парламент Мәжілісінің депутаты Мұрат Әбенов жүргізіп отырды.
Сонымен, соңғы ресми мәліметтерге сүйенсек, Қазнетте қазақ тіліндегі сайттардың саны жалпы қазақстандық сайттардың 12 пайызын құрайды. Жыл сайын қазақ тіліндегі жаңа ресурстар пайда болуда (оның ішінде қазақ тіліндегі «http://kk.wikipedia.org» энциклопедиясы да бар), БАҚ-тың электронды нұсқалары дамуда, әртүрлі семинарлар, конференциялар, тренингтер, конкурстар өткізілуде, бірақ, интернет қауымының ойынша, мемлекеттік тілдегі контентті танымал етудің жаңа жолдарын іздестіру қажет.
Қазнетте қазақ тілін дамыту мәселесі қозғалып келе жатқанына көп жылдың жүзі болды. Алайда, бұл мәселеде мемлекет пен қоғамның ынтымақтасуын күшейту қазірге байқалмайды. Осындай жеке-дара ұстанымдар қазақ тілді ресурстардың жаңа сапалық деңгейге көтерілуіне жағдай туғызбай отыр. Интернет-белсенділер техникалық аспектілерге иек артса, журналистер қауымы интернеттегі көптеген терминдердің дұрыс аударылып жатқанына күмән келтіреді. Сайттарды қолдауға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар да өзекті емес. Қоғамдық ұйымдар өз бетінше Қазнетке сараптама жұмыстарын жасап жатқанмен, оны елеп жатқан орта тағы жоқ. Сондықтан Қазнет сарапшылары бұл мәселе кешенді сипатқа ие және оның шешудің жолдары тілді үйренуді жарнамалау мен насихаттау дейтін таптаурын міндеттемелерге тірелмейді деп есептейді.
Сонымен басқосу барысындағы беделді пікірлерді ортаға салғанда төмендегідей пайымдар шығады.
Мұрат ӘБЕНОВ, Мәжіліс депутаты:
– Соңғы жылдары қазақ тіліндегі ресурстар санының өсу ырғағы көрініп тұр. Қазіргі таңда 70 пайыздан астам мектеп оқушылары мемлекеттік тілді біледі және олар қазақ тіліндегі ресурстардың әлеуетті қолданушылары. Қазақ тілін білетін жастардың жаңа буыны өсті, бірақ олардың мәліметтерді қазақ тілінде алуға мүмкіндіктері жоқ. Бұған техникалық жағдайлар да әсерін тигізуде. Қазақша интерфейсі бар сайттарды тегін құруға мүмкіншілік жоқтығынан бастап және қазақша қаріптердің мардымсыз таңдауы да кері ықпалын тигізіп отыр.
Жаңа гаджеттерде – планшет және смартфондарда көбінесе қазақша шрифтілер жоқ. Сондықтан оны қолданушылар амалсыздан латын немесе кириллицаны қолданып, қателер жіберуге мәжбүр. Сондықтан отандық сайттарды қолдау жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар ауқымды болуы керек және тек қана хостингпен шектелмеуі керек. Менің ойымша, мемлекеттік тілімізді белсенді насихаттаумен қатар, қазақ тілінде контент құруға қолайлы жағдайлар жасау керек (блог, бейнеблог, подкаст және тб. жүргізуді үйрететін бағдарламалар).
Асхат ЕРКІМБАЙ, «Мінбер» қазақ журналистерін қолдау орталығының жетекшісі:
– Қазнетте қазақша ресурстарды дамытатын қауым бар деп есептеймін. Тек соларды дұрыс үйлестіретін арнайы бір бейресми ұйым қажет секілді. Әрі сол ұйымның бірден-бір жұмысы қазақша контентті өз бетінше дамытып жатқандарға қаржылай және техникалық қолдау көрсету болса, іс жылдамырақ алға басар еді. Үлкен кедергінің бірі – Қазнеттегі қазақша контентті дамытуға пейілді орта өз ішінде бірін бірі әлі де дұрыс танымайды. Сондықтан іс жүйелі түрде жүргізілмей отыр.
Айдос САРЫМ, «Абай-ақпарат» қоғамдық қорының вице-президенті:
– Мен қазақ тілді сайттарды Қазнеттен тыс қалды деп есептемеймін, одан да күрделі сұрақ ол – нені біз дұрыс Қазнет деп білеміз? Қазнет болашақта халыққа қазақ тілінде және латын қарпімен таралады деп ойлаймын. Және осы мағынада мен орыс тілді Қазнетті дербес бір құбылыс деп есептемейтін Антон Носикпен және басқа да ресейлік интернетшілермен келісемін. Қазақ интернеті енді даму үстінде және болашақта сан жағынан да сапалық тұрғыдан да өсетініне сенімдімін.
Қазақ тілді орта орыстілді Қазнетті алмастыруға икемделіп келе жатқан кәдімгідей әлеуетті рынок. Егер оны шынында да рынок ретінде қарастыратын болсақ, соңғы екі жылда ғана қазақ тіліндегі қаншама сайттар мен жобалар дүниеге келді.
Қашан қазақ интернеті әуесқойлықтан нағыз рынокқа өтеді? Болжауымша, ол үш жылдан бес жыл аралығындағы уақытты алады. Қазақ интернеті бізге кешігіп келді, бірақ болашақта есесін қайтаратынына сенемін.
Руслан МИНУЛИН: «Let’s speak қазақша», Қазақстан Жастар Медия-Одағы жобаларының үйлестірушісі:
– Қазақ тіліндегі ресурстарда нысаналы оқырмандар жоқ. Анда-санда өз шамшылдығын қанағаттандыру үшін «тілді жоқтайтын» алаңдар пайда болады. Алайда, ол ресурстың қонақтары «жоқтаушылардың» өзі болады. Ара-кідік бұл қарапайым балаларға арналған ресурс десек болады. Дегенмен, ауылдық балаларға интернет қолжетімді емес, демек бұл платформада старт-ап кезінен-ақ оқырмандар саны қысқартылған болады. Мәселен, мен өзім дербес сабақ алған мұғалімдер әдепкіде интернетте отырмайды және e-mail-ды әрең игереді. Ендеше, қазақ тіліндегі ресурстарда мұғалімдер саны өте аз. Нақты оқырмандар – әлеуметтік жүйелерде отыратын кеңсе планктоны. Бірақ, оларға көбісі назар аудармайды. Дегенмен, дәл солардан бастау керек. Егер адамның Одноклассники, М-Агенте, Skype және т.б. флудқа уақыты жетсе, демек оларды қазақ тілін үйренуге де уақыты жетерлік. Алайда, оны олар үшін «дәмді», тартымды қылу керек. Дәл осы жерден, дәл осы уақыттан бастап біздің «Let’s speak қазақша» жобамыз Facebook-тағы «СӨЙЛЕ! Club at the KIMEP» атты топтың арқасында осындай заттармен айналысады.
Әрине, бұл дөңгелек үстелде айтылған пікірлердің бір парасы ғана.
– Қазақ тілінде сайт құрудың қиындығы соңғы бірнеше жылда, әсіресе, қатты сезілуде. Қазақ тілінде сайт жасайын деген әрбір веб-мастер бүкіл интерфейсін қазақ тіліне өздігінен аударуға мәжбүр болады. Қазақ тілінде сайт жасаумен айналысқан барлық веб-мастерлер солай істеген. Бұл уақыт, күш шығынын арттырды да, жұмыстың қымбаттауына алып келді. Сонымен қатар, сайтты жасаушылар өздігінен аударғандықтан терминдерді пайдалану кезінде келіспеушіліктер болды. Сол себепті қолданушы жаңа интерфейс қолданған сайын қиындықтарға тап болды, деп есептейді «Қазақстан Интернет ассоциациясы» ЗТБ атқарушы директоры Әсет Нұрпейісов.
Ақиқатында, ерекше терминдердің аудармаларындағы келіспеушіліктер қазақ тілінде сайт жасаушыларға өте таныс мәселе.
«Oitobe.kz» сайтының жоба-менеджері Жалғас Ертайдың айтуынша, «мәселе тек веб-терминдерде ғана емес, келіспеушіліктер қазақ тіліндегі барлық саладағы терминдерде бар. Бүгінгі күні осы ақпараттық технологияларға байланысты орыс-ағылшыншадан қазақ тіліне бірнеше сөздік шығарылып қойылды, бірақ түсініксіз сөздер мен аудармалар сол баспаларда да кездеседі. Мұның себебі – олардың интернет қауымының қатысуынсыз жасалуы.
Сондықтан да дөңгелек үстелде интернет-белсенділері осы сұрақтарды талқылауға көп уақыттарын арнады.
Бірақ, осыған қарамастан, «Қазақстан Интернет ассоциациясы» Kcell сауда белгісінің қолдауымен соңғы 3 айда сайттарды басқаратын танымал жүйелерді қазақ тіліне аудару жұмыстарын жүргізгені нақты мысалдармен айтылды. Аударылған жүйелердің арасында Drupal сияқты танымал, кез келген күрделіліктегі сайтты жасайтын тегін, Wordpress сияқты блогтарға негіз ретінде танымал сайтты басқаратын жүйелер бар. Жуырда көптеген қазақстандық сайттар жұмыс істейтін танымал Joomla жүйесі аударылатыны мәлім болды. Барлық нұсқаларды қаласаңыз, тегін жүктеу мүмкіндігі бар. Жақын арада жаңадан бастайтын қолданушыларға осы жүйелердің орнатылу жиынтығы шығарылмақ.
Бұл жоба тек жаңа сайт құрушыларға ғана емес, бар болған сайттарға қазақша интерфейсті еш қиындықсыз және тегін орнатуға мүмкіндік береді. Барлық материалдар (сайт орнатуға арналған жинақтар, тіл модульдері, веб-терминдер сөздігі) www.kazinternet.org сайтында орналасады.
Айтқандай, атқарылып жатқан жұмыстар арасында мынадай да шаралар бар екен. Яғни, бастаушы веб-мастерлерге арналған қазақ тілінде бейнесабақтар түсіріледі. Бейнесабақтарда қалай әртүрлі жүйе арқылы жаңа сайтар құру, оларды басқару, теңшелеу және жөндеу туралы баяндалады. Мұндай бейне-сабақтар және скринкасттар әлемдік алаңда вебматстерингті үйренуге арналған ең тиімді және қолайлы көмек құралы болып саналады. Бұл бейнематериалдар да www.kazinternet.org сайтында орналасады, сонымен қоса танымал бейне-хостингтерінен (youtube.com, kiwi.kz, kaztube.kz және тб.) де таба аласыз.
Интерактивті және сәнді сайттар пайда болу үшін бірнеше декоративті шрифттер жасалынады. Оларды қолдану арқылы сайтыңыз тартымды болады және дизайнерлер үшін қазақша сайттар жасау тез әрі оңай іске асады.
Бұл бағдарлама да бастаушы веб-мастерлерге қазақша сайттар жасау қадамдарын азайту, қазақ тіліндегі сайттар жасауды танымал ету арқылы интернеттегі қазақша сайттар санын арттыруды қолдайды.
Мұнан да бөлек, интернетте қазақ тілін дамыту жолында техникалық проблемалардың ішінде бағдарламалық өнімдер аздығын, шетелдегі қазақстандықтармен хабарласу үшін шрифтті кириллицадан латын әрпіне, араб жазбасына транслитерациялайтын бағдарламаның жоқтығын белгілеуге болады. Кейбір қолданушылар арасында жазуына қарап қазақ тіліне арналған кириллицаны ауыстырмай латын алфавитін құруға болады деген ой бар. Қазақ тілін латын алфавитіне көшіру интернет-қауымында әр түрлі пікірлер туғызып жүргені баршамызға аян.
Интернетте қазақ тілін алға жылжытумен қоғамдық ұйымдар да айналысып жатқанына тағы да тоқтала кетуге болады. Мысалы, «Мінбер» қазақ журналистерін қолдау орталығы қазақ тіліндегі контенттің эксклюзивтілігіне және мультимедиялыққа көңіл бөледі. Аталмыш орталық қазақ тілді журналистер арасында жаңа медиа-құралдарды қолдану әдетін дамытуға арналған тренинг және семинарлар өткізіп жүргенін айта кетуге болады.
Мамандардың ойынша, интернетте қазақ тілін дамытудағы проблемалардың бір бөлігі – тілді қолдану және үйрету кезінде басқару тәсілдерін абсолюттендіру, соның ішінде іс жүргізуді мемлекеттік тілге енгізу, бағдарламаларға уақыттық шектеу қоюға да барып тіреледі. Сондықтан тіл үйрену және эксклюзивті контент құру мотивациясына аз көңіл бөлінеді.
Басқосу барысында сөз алғандар қазақ тіліндегі контенттің мәселелері мен келешегін бірігіп талқылау арқылы интернет-қайраткерлерін бірігіп мемлекеттік тілімізді Казнетте таратуға серпін беретініне сеніп тарасты.
Айнаш ЕСАЛИ, Алматы.