ЖАҢА КЕДЕН КОДЕКСІ

Бұл еліміздің интеграциялық мүмкіндіктеріне жол ашады “Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы” кодекс жобасы Үкі­меттен Мәжіліске мамыр айы­ның басында келіп түсті. Бұл жо­ба­ның мақсаты – ұлттық заңнаманы Кеден одағының кеден заңнама­сына сәйкес келтіру. Жұмыс тобы бір­не­ше отырыс өткізіп, кодекс жобасын өте жедел және нәтижелі қарап шықты. Әріптестерім – Мәжіліс депутаттары аталмыш құ­жаттың сапалы шығуына атсалысты. Қысқа мерзім ішінде жұмыс тобы­ның мүшелері белсенді еңбек етті. Өйткені депутаттардан ұсыныс пен пікірлер өте көп келіп түсті. Жалпы алғанда, кодекс жобасына 600-ден астам түзетулер мен толықтырулар берілді. Соның ішіндегі 562-сі қабылданды. Бұл кодексті одан әрі жетілдіре түсетіні сөзсіз. Жұмыс тобының отырыстарына осы салаға тікелей жетекшілік ететін бірқатар министрліктер мен Кеден коми­тетінің өкілдері қатысты. Сонымен қатар жұмыс тобындағы кодекс жобасының талқысында үкіметтік емес ұйымдардың жауапты адам­да­ры да болды. Олардың ішінде “Ата­мекен” одағының және кә­сіпкерлік саласының өкілдері бел­сене қатыс­ты. Кодекс жобасының баптарына орай жан-жақты пікір­талас өрбіді. Ортақ ұсыныстар айтылды. “Келісіп пішкен тон келте болмас” дейді хал­қымыз. Ұзақ талқылаудың нәти­жесінде дұрыс шешім қабылдадық деп ойлаймыз. Барлық комитеттер оң қоры­тын­дыларын берді. Аталған кодекс жобасы бойынша бас комитет ре­тінде Палатаның Қаржы және бюд­жет комитеті қорытынды шы­ғарды. Сөйтіп маусымның 3-і күні “Қа­зақ­стан Республикасындағы кеден ісі туралы” кодекс жобасы Мәжілістің жалпы отырысының күн тәртібіне енгізіліп, бірінші және екінші оқылымда қаралып, мақұлданды. Аталған кодекс жобасымен бірге Мәжілісте “Қазақстан Республика­сын­дағы кеден ісі туралы” Қа­зақ­стан Республикасының кодексін қолда­нысқа енгізу туралы” заң жо­басы да мақұлданған болатын. Бұл құжаттың мақсаты сыртқы эко­номикалық қызметке қатысушылар үшін өтпелі ережелерді ескере оты­рып, “Қазақ­стан Республикасын­да­ғы кеден ісі туралы” Қазақстан Рес­публи­касының кодексін кезең-кезеңмен қолданысқа енгізу болып табылады. 2007 жылғы 6 қазанда Душанбе қаласында мемлекеттер басшыла­ры­ның саммитінде қол жеткізген уағ­да­ластықтарға сәйкес Беларусь, Қа­зақстан және Ресей сынды үш мем­лекеттің шеңберінде Кеден одағын құру үшін бірыңғай мәмілелер жа­салды. Осыдан кейін алдымызда кедендік тарифті және үшінші елдермен сыртқы сауданы реттеудің өзге шараларын, үшінші елдермен қарым-қатынаста сауда режімін, кедендік баждарды және баламалы күші бар өзге баждарды, салық­тарды және алымдарды есептеу және бөлу тәртібін белгілеу туралы мәселелерді шешу міндеті тұрды. Сонымен қатар тауарларды декла­рациялау мен кедендік төлемдерді төлеу ережесін және кедендік режімдерді қоса алғанда, кедендік реттеудің біріздендірілген тәртібі де айқындалуы тиіс еді. Осындай мақсатты жүзеге асы­ру, яғни, кедендік реттеуді біріз­ді­лендіру мен оның Кеден одағының кедендік аумағында кедендік рет­теу­дің бірыңғай құқықтық негіздерін құру үшін 2009 жылғы 27 қарашада Минск қаласында Беларусь Респуб­ликасының, Қазақстан Республи­касының және Ресей Федерация­сының Мемлекет басшылары қа­был­даған Кеден одағының Кеден кодексі әзірленді. Оны дайындау­дың негізіне Киото қаласында қол қойылған 1999 жылғы редакциядағы Кедендік рәсімдерді үйлестіру мен оңайлатудың халықаралық конвен­циясының нормалары алынды. Мұнда, Қазақстан бұл конвенцияға 2009 жылғы ақпанда қосылғанын атап өту қажет. Аталған конвенция Сыртқы экономикалық қызметке (СЭҚ) қатысушылар мен кеден қызметінің арасындағы өзара қа­рым-қатынастың негізгі принцип­терін айқындайды. Ең бастысы, бұл прин­циптерде кедендік ресімдеудің рәсім­дерін оңайлату, бақылауды іріктеу жүйелеріне негізделген дек­ларанттар мен кеден органдары ара­сындағы қарым-қатынастарды ырықтандыру, тәуекелдерді және посткедендік аудитті қолдану қаралған. Осы орайда Кеден одағына мүше мемлекеттер үшін Кеден ода­ғы­ның Кеден кодексін және бір­қа­тар халықаралық шарттар мен Ке­ден одағы комиссиясының шешім­де­рін қабылдауға байланысты та­рап­тардың ұлттық кеден заңна­ма­сын әзірлеуі үшін нормативтік құқықтық база құрылды. Атап айт­қанда кодекстің Жалпы бөлімінде кедендік реттеу және кеден орган­дарының СЭҚ-қа қатысушылармен қарым-қатынасы саласындағы негізгі ережелер регламенттеледі. Ал Ерекше бөлім кедендік операция­ларды жүргізуге, декларациялауға және кедендік рәсімдерге, кедендік төлемдерді есептеу мен өндіріп алу тәртібіне байланысты ережелерді, сондай-ақ кеден ісі саласындағы әкімшілдендіру, оның органдарында қызмет ету шарттары мен тәртібі бойынша ережелерді айқындайды. Осы құжат, яғни, жаңа Кеден ко­дексі 2010 жылғы 1 шілдеден бас­тап күшіне енген соң, Қазақстан Рес­публикасы кеден органдарының практикасына жаңа түсініктер енгізілетін болады. Сөйтіп бірқатар құқықтық қатынастар жаңадан реттеледі. Жаңа Кеден кодексіне кедендік бақылауды жүргізу кезінде оларға тауарлар мен құжаттарды кідірту тәртібін регламенттейтін тарау енгізілген. Кедендік декларациялау кезінде талап етілетін қажетті құ­жат­тардың саны қысқартылған. Сақ­­тандыру мен кепілдік беру сияқ­ты кедендік төлемдердің төленуін қамтамасыз етудің түрлері көздел­ген. Кеден ісі саласындағы қызметті лицензиялау толығымен алып тас­талды. Бұлардан басқа тағы бір жа­ңалық декларацияны беру сәтіне тө­лемдерді төлеумен кедендік декла­рацияны беруге дейінгі тауарларды шығару мүмкіндігі болып табы­латын уәкілетті экономикалық опе­ратор үшін тауарларды декларация­лау бойынша арнайы оңайлатулар­дың енгізілгендігі. Яғни іс жүзінде төлем 10 күннен 40 күн мерзіміне дейін пайызсыз кейінге қалдырыла алады. Жаңа Кеден кодексінде сондай-ақ кедендік төлемдер мен салықтардың төленуін қамтамасыз етудің жаңа нысаны – кепілдік шарты да қамтылып отыр. Бұдан былай кеден органда­рының қызметін бақылау мен ұйымдастыру принциптерін қайта әзірлеуді талап ететін өзгерістер де болмақшы. Оған мысалы, кеден органдарының түрлі операцияларды жасау мерзімдерінің өзгертілгенін айтар едік. Одан басқа, кодексте кедендік рәсімдеулермен байланыс­ты мәселелер де өзгеріске ұшырады. Мә­селен, ішкі кедендік транзит рә­сімі алынып тасталды. Кеден ау­ма­ғы бойынша тасымалданатын, оның ішінде бір ішкі кеден органынан екінші ішкі кеден органына та­сымалданатын тауарлар кедендік тран­зит режиміне орналастырыла­тын болады. Енді тауарларды та­сы­малдау алушы тұрған жерге дейін, мемле­кетке тәуелсіз, бірден кеден одағы­ның сыртқы шекарасынан ашылады. Ал тасымалдаушылар, оның ішінде кедендік тасымал­дау­шылар кеден одағына мүше мем­ле­к­еттердің әр­қайсының аумағында оларға мем­лекетішілік бақылауды қолданбастан кеден одағының бүкіл аумағы бойынша тасымалдауға құқығы бар. Кеден ісі саласындағы қызметті жүзеге асыратын тұлғаларға да (ке­дендік брокерлер, уақытша сақтау қоймалары, кедендік, еркін қой­­ма­лар, бажсыз сауда дүкендері, ке­дендік тасымалдаушылар) талаптар өзгерді. Мысалы, Кеден одағына өтініш жасаған күнге кедендік төлемдерді, өсімпұлдарды төлеу бой­ынша орындалмаған міндеттерді және кеден органына өтініш жаса­ған күнге дейінгі 1 жылдың ішінде кеден ісі саласындағы құқық бұзу­шылығы үшін жауапкершілікке тар­тылу фактісін талап етудің жоқтығы. Сонымен қатар қоймалар мен баж­сыз сауда дүкендерін құруға рұқ­саттарды беру орталықсыздандырды және егер қазіргі күні бұл рұқсат­тарды Кедендік бақылау комитеті беретін болса, енді аталмыш функ­ция­лар жергілікті жерлерге, аумақ­тық кеден органдарына жүктелді. Осындай жаңалықтарға байланысты Қылмыстық, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы, Салық, Ден­сау­лық және денсаулық сақтау жүйесі туралы кодекстерге, және “Жеке кәсіпкерлік туралы”, “Лицензиялау туралы” заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізілгені өз-өзінен түсінікті жағдай. Енді бүгінгі таңда кодекс жо­ба­сы Сенаттың қарауында. Сенатор­лар да өздерінің көзқарасын айтып, бұл құжаттың толыққанды қолда­ныс­қа енуіне атсалысады деп есептейміз. Бұл құжат қолданысқа енсе, біздің кәсіпкерлердің белсенді қыз­мет істеуіне жол ашылады. Кәсіп­кер­лердің жұмыс жасауы үшін бар­лық заңдық негіз жасалды. Үсті­міз­дегі жылы шілденің 1-інен бастап ауқымды жұмыстар атқарылғалы тұр. Кеден одағын құруға қатысты кей­бір адамдардың: “Бұл біздің экономикамызға кері әсерін тигізуі мүмкін”, деп алаңдаушылық білдір­ге­ні анық. Тек қана Қазақстан аза­маттары емес, Беларусь пен Ресей­дің сарапшылары мен саясат­кер­лері де: “Кеден одағына кірсек, біз ұты­ла­мыз”, деп өз елдері жайлы айтып жатыр. Біздің ойымызша, бұл қадамнан еліміз ұтпаса, ұтылмайды. Қазақ­стан­ның экономикасы, тіпті отан­дық кәсіпкерлеріміз бәсекеге дайын болуы керек. Бәсекелестік жоқ жер­де ел де, өнім шығарушы компа­ния­лар да алға жылжымайды. Бүгін Кеден одағына кірсек, ертеңгі күні Бүкіләлемдік сауда ұйымына енеміз. Сол кезде одан да талабы жоғары бәсекелестікке тап боламыз. Қазақ­стан қазірден бастап жоғары сапалы өнім шығаруға бағыт түзеуі қажет. Сондықтан өндіріс орындарының ерте қамдануына, жаңа заманауи технологиялық жабдықтар сатып алуына мүмкіндік жасалмақшы. Елбасының биылғы Жолдауда жария еткен тапсырмасы бойынша “Бизнестің жол картасы-2020” атты үлкен бағдарлама жүзеге асыры­ла­тын болады. Өз сөзінде Мемлекет басшысы аталған бағдарламаның мақсаты өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа тобын дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын ашу екенін анық айтты. Соған орай Президент Үкіметке 2010 жылдан бастап өңірлерде кәсіпкерлікті дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізілуін қамтамасыз етуді жүктеді. Шынымен де, Ота­нымыздың өндірісін алға бастайтын кәсіпкерлер экономиканы жаңғыр­тудың қозғаушы күші болатыны жасырын емес. Кеден одағына кіріп, жұмыс жа­сауда Беларусь пен Ресейдің тауар өндірушілеріне қарағанда, Қазақ­станның кәсіпкерлеріне өзге елдегі әріптестерімен бәсекелес болуына, заңға сәйкес еңбек етуіне көбірек жағдай жасалады, мол мүмкіндіктер ашылады деп ойлаймыз. Қазақстан экономикасы Кеден одағына кір­геннен тек қана пайда табады. Осы орайда Елбасы Н.Назар­баевтың: “Қазірдің өзінде біздің кәсіпкерлерге жаңа мүмкіндіктердің пайда болуын дұ­рыс бағалау, жаңа рыноктарға шығу жө­ніндегі тиімді стратегияларды әзірлеумен байыпты айналысу, бәсекелестік артық­шы­лық­тарды өсіре түсу маңызды. Әри­не, айтылып жүргеніндей, “бәсеке жоқ жерде ұйқың жақсы, бірақ та өмірің нашар”. Ал қазақстандықтар жақсырақ өмір сүрмек және өз жоспарларын жүзеге асыруға кедергі келтіретіндерге жол бермеу ние­тін­де”, деген сөзін әркез есте ұстаға­нымыз дұрыс. Қазақстан мен Ресей Кеден ода­ғына қатысты келісімдерді бекітуге бірден кірісті. Ал Беларусь елі де келіскен шарттарын жақын арада заңмен бекітіп, Кеден одағының жүйелі жұмыс істеуіне өз үлесін қосады деген сеніміміз бар. ТМД-ның басқа мемлекеттерінің де келе­шекте Кеден одағының мүшесі болуына толық мүмкіндіктері бар. Бүгінгі жаһандық даму кезінде көршілес жатқан мемлекеттер ара­сында интеграциялық байланыстар орнығуы керек. Айталық, қазір Еу­ропалық Одақ жұмыс істеп тұр. Оның құрамына енген қаншама мемлекет бар? Олар өзара кеденнің қосымша кедергілерісіз, үстеме ақы­сыз жұмыс істеуде. Және де оның тиімді жағы бірден байқалды. Бар­лығы да саяси-экономикалық еге­мен­дігін сақтап отыр. Біреуіне екін­шісі үстемдік жасап отырған жоқ. Керісінше әлемдік қаржы дағда­ры­сы кезінде экономикасы тұралап қал­ған Грекияға барлығы көмек­те­сіп жатыр. Бүгінгі таңда ор­тақ ва­лю­талары – еуроның жоғары дең­гейін сақтап қалу үшін амал-тә­сіл­дер қарастыруда. Мұн­дай бірі­гуден Еуропаның әрбір мем­лекеті тек қана пайда табуда. Біз де сон­дай тәжірибеден дұрыс ой қоры­тып, оны өмірде қол­да­нуымыз қажет. Бауыржан СМАЙЫЛОВ, Парламент Мәжілісі Қаржы және бюджет комитетінің мүшесі, Кеден кодексі бойынша жұмыс тобының жетекшісі, экономика ғылымдарының кандидаты.