Осы шарадан кейін жариялаған алғашқы Жолдауында Президентіміз өз ойын нақты мақсатпен дәйектей келе, Алтын Орданың 750 жылдығын төл тарихымызға туристер назарын аудару тұрғысынан тойлауды жөн санайтынын жеткізді. Осы ретте шетелдіктердің тарихи байлығымыз туралы не білетіні қарапайым тарихшы ретінде мені толғандырды.
Осы мақаланы жазу кезінде жоғарыдағы сауалға жауап табу мақсатымен халықаралық дереккөздерден Алтын Орда туралы не жазылғанын зерделедім. Алдымен аз-кем шолып шығайық. 20 жылдан аса уақыт бойы оқырмандарға түрлі тақырыпта, сан салада зерттеу мақалаларын ұсынып келе жатқан 13 миллион қолданушысы, 100 шақты ғалым, зерттеуші, журналистен құралған мақала жазушылары бар www.thoughtco.com порталы 2019 жылдың 24 ақпанында «Алтын Орда қандай болған? Моңғол империясының ұлы күші» (What was the Golden Horde? The Mongol Empire’s greatest settled forcе) атты жұмысты жариялаған. Мақаланы Азия бойынша тарихшы, АҚШ-тағы Бостон университетінің тарих ғылымдарының PhD докторы дәрежесін иеленген Калли Щепански (Kallie Szczepanski) жазыпты. Автор осы еңбегін: «Алтын Орда – 1240-1502 жылдары Ресей, Украина, Қазақстан, Молдова және Кавказ жерлерін басқарған отырықшы моңғолдар тобы. Алтын Орданы Шыңғыс ханның немересі Бату хан құрған», деп бастайды. Негізінде алып империяның ғұмыры Жошы ұлысынан бастау алғаны мәлім, яғни оның тарихы сәл тереңдеу.
Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдардағы еңбектермен бөлісетін, ғылыми блогтар, кітаптар, журналдар мен мақалалардың 4 платформасынан құралатын француздық OpenEdition ірі ақпараттық құралының сайтында тарих зерттеушісі Томас Танэстің (Thomas Tanase) «Алтын Орданың христиан ханы ма? «Коктоганус» және Алтын Орданың исламдану кезіндегі геосаясаты» (A Christian Khan of the Golden Horde? ‘Coktoganus’ and the geopolitics of the Golden Horde at the time of its Islamisation) атты мақаласын жариялаған. Автор француздардың ортағасырлық тарихында елеулі орын алатын жазушы Пизаның Варфоломейі 1390 жылдары жазған (De conformitate vitae beati Francisci ad vitam Domini Iesu) еңбекке сілтеме жасап, сол кітапта кездесетін «Тартар» деп берілген кейіпкер Коктоганус (бұдан әрі Көктоған) туралы айтады. Көктоған Алтын Орданы 1291-1312 жылдары билеген Тоқта ханмен және одан кейін билік басына келген Өзбек ханмен қатар ауызға алынатыны жазылған. Мақаланы жазушы «Сонда осындай кітаптар мен тарихи деректерде кездесетін Көктоған Тоқта хан ба?» деген сұраққа жауап іздейді. «Егер Көктоған мен Тоқта шынымен де бір адам болса, онда ол христиан дінін қабылдағанын білдіреді ғой» (If Coktoganus and Toqta really are one and the same person, he would have converted to Western Christianity), деген автор мұсылман дереккөздерінде Тоқтаның бірауыздан «пұтқа табынушы» ретінде сипатталатынын атап (Toqta is unanimously described by Muslim sources as an ‘idol-worshipper’) өтіпті. Мақала мазмұнында француздардың Еуропадағы бірқатар елдерді жаулап алған Алтын Орданың кең көлемді саясатына қалай араласқанын айта келе, Көктоғанның христиан дінін қабылдауы мүмкін еместігіне негіз жоғын дәйектеп, Көктоған Тоқтаның туысы деген француз тарихшысы Ричард Жанның 1998 жылы жазылған еңбегіндегі болжамға тоқтайды.
Поляктардың www.podgorski.com сайтында «Алтын Орда хандығы» (Khanate of the Golden Horde» тақырыбында кең көлемді материал: «Алтын Орда – Моңғол империясының солтүстік-батыс бөлігінде ХІІІ ғасырда орнаған, әуелде моңғол, кейінірек түркіленген хандық» деп басталады. Содан соң, Британ энциклопедиясына (Encyclopaedia Britannica) сілтеме жасалған мақалада хандықтың бұдан бөлек Жошы ұлысы және Қыпшақ хандығы атауымен де белгілі екені баяндалады. Материалда сондай-ақ америкалық тарихшы Чарлз Халпериннің (Charles J. Halperin) 1985 жылғы «Ресей және Алтын Орда» атты кітабындағы дерекке сүйене отырып, «Алтын Орданың халқы көбіне исламды кейінірек қабылдаған моңғол мен түркілердің араласуынан құралды», делінген. Бұл – жоғарыдағы алтынордалықтардың дініне қатысты сөз қозғалған автордың болжамына қосылған үн іспетті. Меніңше, теологтарға таптырмайтын тақырып. Өзге еңбектерге қарағанда жан-жақты зерделенген мақалада Алтын Ордада көшпелі емес, отырықшы мәдениеттің дамығаны және оның XIV ғасыр басында астанасы болған, сондай-ақ ортағасырдағы ең ірі шаһар санатына қосылатын Сарай-Берке қаласында 600 000 халық мекендегені жазылыпты.
Ал саяхатшылар не дейді? Жиһанкез-жазушы, бірнеше кітаптың авторы англиялық Алан Боро (Allan Boroughs) Моңғолияның астанасы Ұлан-Батырға барған 2011 жылғы сапарын «Алтын Орданың ортасында» атты циклды блогта баяндайды. Онда тарихқа тым тереңдемейді, бар болғаны моңғолдардың қонақ күтуіне, саяхатшы үшін қандай күн сыйлайтынына, суықтан сақтану үшін етті көп жейтініне тоқталған. Наса деген моңғол гидінің қаланы аралатуды міндетті түрде Шыңғыс ханның ескерткішінен, жарты әлемнің билеушісінен бастағанын жеткізеді. Бұл тұста айтайын дегеніміз жиһанкездің жазуы емес, дәл сол немесе сондай саяхатшылар Алтын Орда тақырыбын Моңғолияға барғанда емес, Қазақстанға келіп жазса дейміз. Ал тарихи байлығымыз төңірегінде өз ғалымдарымыздың ғаламдық тілде жазуы – кезек күттірмейтін мәселе. Бұл шетелдіктердің Алтын Орда туралы нақты әрі шынайы ақпарат алуына ғана емес, елімізді өзге жұртқа танытуында, Мемлекет басшысы айтқандай, туризмді дамытуға септігін тигізеді.
Күлайхан МОЛДАБЕКОВА,
тарихшы
