Өйткені скаутинг дегеніміз құндылықтар жүйесіне негізделген балалар мен жастарға арналған бейресми білім беру. Сонымен қатар ол жастардың даму ерекшеліктеріне бағдарланатын білім берудің айрықша инновациялық тәсілдері. Айтылған ойымыз түсінікті болу үшін скаутингтің адамдарға қазіргі қилы заманда өз жолын табуға, жастарды жауапты, белсенді және өмірге сын көзімен қарай білуге көмектесетіндігін айта кеткен жөн.
Скауттар осындай құндылықтарды, дағдылар мен мүмкіндіктерді бүкіл өмір бойы өздерінің ерекше әдіс-тәсілдерінің жиынтығы арқылы таратады. Бұл әдістерді бейресми білім берудің озық жүйесі деуге де болады. Ол әрбір скауттың өмірдегі өзінің борышын сезінетіндігі туралы құрдастары алдында серт беруінен бастап, шағын топта жұмыс істеу, адамның жеке басының дамуы, іс арқылы білім алу, табиғатпен тығыз байланыс, ұйымда қалыптасқан дәстүрлерді берік ұстанып, оларды әрі қарай дамыту, үлкендердің қолдауына сүйену сияқты маңызды әдістерді қамтиды.
Олар өзін-өзі жетілдіру барысында азаматтық және рухани борыштарын жергілікті, республикалық деңгейдегі арнайы бағдарламалар мен жобаларды іске асыруға белсенді араласады. Білім берудің негізі – теорияны практикаға айналдырудың міндеттілігі қағидатына сүйенеді, яғни жастардың бойына сіңірілетін дағдылар теорияда емес, практика арқылы жинақталады. Скауттар командада жұмыс істеу негізінде жауапкершілікті бөлісуге де, өздігінен шешім қабылдауға да, өз жұмысын ұйымдастырып, өз ісіне жауап беруге де үйренеді және ең маңыздысы – өз қолымен нақты іс атқарып, біліктілік пен практикалық тәжірибесін толықтырады.
Ал скауттық қозғалыстың таңбалық негіздері жастардың елестету, шығармашылық және тапқырлық қабілеттерін дамытуға ықпалын тигізеді, жұмыстарын қызықты, ал өздерін ұйымшыл етеді. Ол әскери ұйым емес. Бір үлгідегі киім кию олардың ішкі тәртібін нығайтып, өзіне алған міндеті мен ісіне жауап беруге үйретеді. Скаутинг – нақты құрылымға негізделген қозғалыс (күзетшілер тобы, жасақ, скаут орталығы, Бас штаб-пәтер). Мысалы, қазақстандық скауттарда «Номад» деп аталатын тәлімгерлер мектебі жұмыс істейді. 25 ұл мен қыздан тұратын топ екі ай бойы серпінді тренингтен өтіп, дайын үлгіге соқыр еліктеуден бас тартуға үйрететін әдіс-тәсілдер, технологиялар мен даму мүмкіндіктерін меңгереді. Оның мақсаты – балалармен жұмыс істейтін, жаңа жұмыс істеу нұсқаларын ілгерілететін және балалар лагерьлерін ұйымдастыра алатын нұсқаушы-тәлімгерлерді даярлау. Оның сыртында тренерлерге арналған семинар-тренингтер мен скаут көшбасшыларын даярлайтын тұрақты курстар, кездесулер тағы бар.
Тұрақты оқу мен скауттық тәсілмен қызмет етуден бөлек жастар тренингтер, курстар, шешендік, мақсат қою, кәсіби бағдар, табиғатта күн көру, алғашқы медициналық көмек көрсету сияқты түрлі бағыттар бойынша мастер-кластарға қатысып, өмірлік сынақтардан өтеді. Осылайша скаутинг арқылы тұлғаны озық дамыту үрдісінің қалыптасуы жастардың жеке бастарын дамытуды өз қолдарына алып, бойларына өздеріне деген сенімділік ұялатып, өздері қол жеткізген жетістіктері мен табыстарын ұғынып, сезінуге жағдай жасайды.
Олай болса, скаутингті болашақ жетекшілер мен көшбасшылардың өмір мектебі десек те артық болмас. Скауттық қозғалысқа тән адалдық, ниеттестік пен жетекшілік сияқты құндылықтары іскерліктің дамуына да өз үлесін қосуда. Мұндағы мақсат – жастарды қоғамда белсенді рөл атқару үшін тәрбиелеу және әлемді жақсарту. Скаутингтің өзі жеке бір әлем сияқты. Ол – балалық шақтың аумағы. Ал стратегиялық тұрғыдан алғандағы мақсаттардың қатарына, әрине, елдің қаржылық-экономикалық, ғылыми, біліми, әлеуметтік-саяси, мәдени және рухани қуаттылығын арттыруды жатқызуға болады.
Бүкіләлемдік скаут қозғалысы ұйымы (БСҚҰ) – әлемдегі ең ірі бұқаралық балалар мен жасөспірімдер ұйымы. Соңғы деректер бойынша БСҚҰ қатарында 60 миллионға жуық әртүрлі жастағы мүшелері бар, оның 7 миллионы ересек адамдар. 1947 жылдан бастап Бүкіләлемдік скауттық қозғалысының БҰҰ-да кеңес беру ұйымы мәртебесі бар. Қазір скауттық ұйымдар әлемнің 200 елінде жұмыс істесе, оның 170-і бүкіләлемдік ұйымға мүше болып тіркелген. Бұл ұйым құрылған 1907 жылдан бері скаутинг арқылы 500 миллионнан астам адам өтті.
Іскерлік әлем бұл тәжірибедегі адалдық, ниеттестік және көшбасшылық сияқты құндылықтарды мойындайды. Қазіргі әлемдік көшбасшылардың үштен бірінен астамы скауттық киімді киген. Мысал ретінде Пан Ги Мун, Стивен Спилберг, Билл Гейтс, Дэвид Бекхэм, Пол Маккартни, Тони Блэр сияқты адамдардың аттарын атауға болады. Сонымен қатар соңғы жүз жыл ішіндегі АҚШ президенттерінің барлығы скауттық мектептен өткен көрінеді. Сондықтан скаутинг белсенді дамып отырған мемлекеттердің басшылары бұл қозғалысқа өз тараптарынан қамқорлық көрсетіп отыратындықтарын да айта кеткен жөн.
Әлемде мықты скауттық ұйымның болуы дамыған азаматтық қоғамның белгісі деп есептелінеді. Бұл қозғалыста мәдениеттер, ұрпақтар мен діндер арасындағы диалог арқылы шекараларды ашып, төзімділікке шақырып, соның негізінде теңдік пен төзімділік, әділеттілік пен татулық мәдениетін бекітуге үлкен мән беріледі. Ол – қоғамдық келісімді дамытуды алдына мақсат етіп қойған еріктілер ұйымына да жатады. Сондықтан скауттар өмір бойына белсенді азаматтарды қалыптастыруға жұмыс істейді.
Қазақстанда скаутинг 1989 жылы пайда болды. Алғашқы скаут отряды Павлодар қаласында дүниеге келді. Балалар мен жастарға бейресми білім беру ұйымы ретінде Қазақстанның Скауттық қозғалысы ұйымы (ҚСҚҰ) 1992 жылы құрылып, Әділет министрлігінде ресми тіркеуден өтті. 2008 жылы ресми түрде Бүкіләлемдік скауттық қозғалысы ұйымына қабылданып, оның Еуразиялық скауттық аймағына кірді. Қозғалысқа деген қызығушылық артып, өңірлерде де оның өкілдіктері ашылуда. Ұлы Дала скауттарының президенті И.Катеновтің айтуы бойынша ресми түрде тіркелген бұл қозғалыс қазір еліміздің 10 аймағын қамтиды және оның қатарында 2 мыңдай адам бар. 25 жылда скауттық бағдарламаларға 100 мыңнан астам қазақстандық қатысқан көрінеді.
2016 жылы ҚСҚҰ «Мәңгілік Ел» құндылықтары және «Рухани жаңғыру» негізінде Қазақстанның жас азаматтарының мінез-құлқын қалыптастыру жүйесін ұсынып, оның бағдарламасының тұжырымдамасын әзірледі. Жаңа бағдарламаны дайындау барысында өскелең ұрпақ алдында тұрған мәселелер ескерілді. Балалар мен олардың ата-аналарына бағытталған ұсыныстардың қандай құндылықтық негіздерге сүйенетіндігіне көп көңіл бөлініп, Ұлы дала скауттары «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясының жеті мызғымас құндылықтарын нығайтуға, сақтауға және ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуге бел байлады.
2017 жылы Қазақстан скауттық қоғамы ұйымының Кеңесінде ұйым өз атауын өзгерту туралы шешім қабылдап, бұдан былай ол «Ұлы Дала скауттары» деп аталатын болды. Өйткені Қазақстанның жас азаматтарының мінез-құлқын қалыптастыруды скауттар жоғарыдағы Тұжырымдамаға сәйкес жастарды адамға бүкіл өмір бойына қажет болатын дағдыларға үйрету ісін «Мәңгілік Ел» идеясы және Ұлы дала құндылықтарына негізделе отырып жүзеге асыруға бағыт алды. Басты мақсат – жастардың бойына мызғымас рух ұялату. Бағдарламада білім берудің 3 деңгейі белгіленді. Тарлан, төре, керуен, көшбасшы, тәлімгер, бапкер секілді сөздерден тұратын скаут терминологиясы қалыптастырылды. Скауттарды ынталандыру жүйесі қолданылмақ.
Ұлы дала скауттарының еліміздің жас азаматтарының мінез-құлқын қалыптастыру жөніндегі Бағдарламасында білім беру қалыптамасы анықталған. Ол 11-17 жас аралығындағы скауттардың «Таутан», «Номад» және «Тарлан» топтарын қамтиды. Бағдарламаға аяқ басар нүктеде әлі қалыптаса қоймаған тұлға тұрады. Дамыту саласына адамның дене, интеллектуалды, эмоционалдық, әлеуметтік және рухани дамуы жатады. Мақсатқа жету барысында үш топта да тиісті аралық мақсаттар жүзеге асырылады. Ал Бағдарламаның аяқталар нүктесінде біз жан-жақты дамыған тұлғаны, Қазақстан азаматының қалыптасқан мінезін көреміз. Ол Ұлы дала елінің – қайратты және денсаулығы мықты, зейінді және тәуелсіз, елгезек және болашаққа сенімі мол, бейбітшіл және отаншыл, мейірімді және адал азаматы.
Аралық мақсаттарға жету барысында ынталандыру мен уәждеменің озық жүйесінің скауттық баспалдағының алатын орны ерекше. Ол үш деңгейден тұрады. Біріншісінде, скауттар ептілік, икемділік, шеберлікке қол жеткізу арқылы айналасындағы әлемді танып біледі. Екіншісінде, скауттар күнделікті өмірде кездесетін кедергілер мен қиындықтарды жеңіп, төзімділік танытып, қоршаған әлемге әрекеттер, күтпеген жағдайлар мен сын-тегеуріндер арқылы үйренеді. Үшіншісінде, скауттар әртүрлі іс-шаралар ұйымдастыру барысында құзыреттілікке ие болады. Скауттық баспалдақпен бірінші деңгейге жетіп, белгілі бір мамандықтарды игергені үшін мамандықтардың жапсырмалары табыс етіледі. Баспалдақпен екінші деңгейге көтерілген скауттарға «Қатысу және тәртіп» құзыреті бойынша таңба, «Қоршаған ортаны жайластыру» құзыретіне жеткені үшін «Шебер» атағы, «Көшбасшылық» құзыреті үшін «Басшы», «Құзырет және қатынасу» үшін «Арлан» сияқты жетістіктер белгілері беріледі. Ал баспалдақпен үшінші, жоғарғы деңгейіне көтерілгенде «Арғымақ» (мақсатты тұжырымдау үшін), «Батыр» (мәселелерді шешкені үшін) және «Үркер» (өзін дамытқаны үшін, ең жоғарғы белгі) атақтары беріледі.
Скауттар балалар мен жасөспірімдер арасында жиі кездесетін 10 мәселені анықтап, оларды шешудің 10 жолын ұсынып, сол арқылы қандай нақты нәтижелерге жетуге болатындығын көрсетіп отыр. Ол проблемалардың қатарына балалар мен ата-аналар арасындағы түсініспеушілік, жағымсыз, Интернетке тәуелділік, күйзеліс жағдайында балалардың өзіне-өзі қол жұмсауы мен ауытқушылығы, тұрмыстық бейімсіздік, өмірдегі мақсат қоя білмеушілік, нашар үлгерім, патриотизм сезімінің жоқтығы мен әскерде қызмет етуге ынтасының болмауы және денсаулығындағы проблемалар жатады. Нәтижесінде, өмірлік қиындықтарға төтеп бере алатын жастар тәрбиеленеді. Түптеп келгенде, осы мәселелердің шешілуі қоғамдық тұрақтылықтың кепіліне айналмақ.
Жапсарбай ҚУАНЫШЕВ,
Ғылым комитеті Мемлекет тарихы институтының бас ғылыми қызметкері, саяси ғылымдар докторы
