Әл-Фарабиді Қазақ еліне қайтарған Ақжан Машани

Жауапкершілік жолы

Бұл ғалымның бағыты негізінен геология, минерология, кристаллография, петро­графия. Бір сөзбен айтқанда қазіргі қазақ геохимиясының негізін салушы. Сонымен қатар отандық геомеханика мектебінің негізін қалап, маркшейдер ғылымын жаратылыстану ғылымымен кешенді түрде байланыстырды. Ақжан Жақсыбекұлы математика, оптика, механика, химия, геохимия, кристалдық химия, география, геология, технология пәндерінің сабақтастығын анықтау барысында біртұтас геомеханика заңдылығын ашып, қағидасын тұжырымдады. Мұның сыртында ұлттық ғылыми-танымдық әдебиет саласын қалыптастырып, жас ұрпақтың жаратылыстану тылсымына қызығушылығын арттырды.

Ақаң аса күрделі ХХ ғасырдың басында Қарқаралы өңірінің Қызылсүйір деген жерінде Машан би әулеті шаңырағында дүниеге келген. Әкесі Жақсыбек – бидің кенже ұлы. Машан би – заманында Арқаға белгілі адамдардың бірі, Абайдың әкесі Құнанбай қажының үзеңгілес сыйласы. Бұлардың құдандалы-жекжаттығы да бар (Машанның кіші келіні Тобықты елінің қызы). Қарқаралыда мешіт салдырған жылдары Құнанбай Машан бидің үйіне түседі екен.

Машан – Жамантай төренің кеңесші биі, аузымен құс тістеген шешен деседі. Ұлт тарихи романының көшбасшысы Ілияс Есенберлин «Қаһарында» Машан биді атақты Ағыбай батырдың сыйлас досы деп атап өтеді. Өз әкесі Жақсыбек құ­ранға жүйрік, сол кездегі «Дала уалая­тының газеті» мен «Айқапты» жаздырып оқитын көзі қарақты адам болыпты. Ақаң алғаш әліпбиді әкесінен үйренген. 1926 жылы Қарқаралыда Әлімхан Ермеков негізін қалаған педагогика техникумына оқуға түседі. Мұнда әйгілі Мәннан Тұрғанбаевтан сабақ алады. Ақжан аға­мыздың бойындағы әділдік, сабырлық, зеректік, зерделілік, ізденімпаздық – атадан балаға ұласқан сарқылмас қазына әрі зиялылық мектебінің ұшқыны.

Кезінде Қарқаралы дуанының игі-жақсылары, соның ішінде аға сұлтандар – Құсбек пен Жамантай төрелер Машан биді қошеметтеп, оны «Мәшекем» дейді екен. Мәселен, Жамантай төре: «Машан! Машандай ұл туғанша қашан?» деп, рия­сыз көңілін жеткізген деседі халық. Мұны Ілияс Есенберлин де аталған романында жазады. Мұнда «Құнанбай мен Машан би жарастығы Шәкәрім мен Нөгербектің сыйластығымен жалғасқан-ды» деген жолдар бар. Ал Нөгербек – Ақжанның немере ағасы. Ол кезінде Ақтерек мектебінде Әлихан Бөкейханмен бірге оқыған. Бұл өңір зиялылары әдетте жылына бір рет Қоянды жәрмеңкесінде бас қосып отырған. Көнекөздер осы жәр­меңкеге ере барған бала Ақжан Шәкәріммен кездескен деседі. Жақ­сыбек өз заманында белгілі күйші бол­ғаны да рас. Бұл деректер Ақжан Машанидың текті, аруақты ортадан шыққандығын көрсетеді.

Ақжан Жақсыбекұлы 1929 жылы педтехникумды бітіріп, Абыралыға барғанда әйгілі «Абыралы көтерілісі» бұрқ ете қалады. Ол қанды оқиғаны көзімен көріп, ашаршылықты да басынан өткереді. 1932 жылдың зұлматында Семей облыстық оқу бөлімінде қызмет етіп жүріп, Абыралы көтерілісіне қатысқаны үшін әке-шешесі жер аударылған жетім-қорғансыз балаларды жинап, жуындырып, өз қолымен бір үзім нан ұстатады. Мұны естіген ұстазы М.Тұрғанбаев шәкіртіне риза болып: «Милләтіңе қызмет жасаған екен­сің. Алладан қайтсын!» деп бата береді. Мәннан мұғалім зерек шәкіртіне «Семейдегі геология техникумына түс­кенің дұрыс!» деп кеңес айтады. 1933 жыл Ақаң өміріндегі ауыр кезең. Дәл осы жы­лы өзіне рухани ұстаз тұтқан Шәкәрім қажының атылғанын естиді. Елде әкесі өмірден өткенде, саяси талаппен топырақ са­луға бара алмайды. Ұстаз тұтқан Нө­гер­­бек ағасының балалары да талғажу із­деп Ақтоғай жаққа барғанда аштықтан қы­рылғанын біледі... Қиындық пен жауапкершілік Ақжан Жақсыбекұлын одан сайын ширата түседі. Ол мойнында ата жолының да, зиялылар жолының да жауапкершілігі тұрғанын терең сезінді.

 Әл-Фарабиді тұңғыш танытушы

Ақаң әл-Фараби туралы мағлұматты алғаш рет соғыс зардабымен Алматыға қоныс аударған А.Эйнштейннің шәкірті, Чехословакия Ғылым академиясының академигі, математик-философ Эрнест Кольманнан 1943 жылы естиді. Ести сала санасында «Ол қазақты құраған тектен болмасын!» деген ой жаңғырады. Отырарда дүниеге келгенін анықтағаннан кейін ғалым өзінің алдына Фарабидің тек-тамырын зерттеуді мақсат етіп қоя­ды. «Заман – Қазақстан» газетінде шық­қан сұхбатында Ақаң: «Бұл адамды мен зерттеймін, осы жолға түсемін» деген берік байламға келдім де, Қ.Сәтбаев мар­құмның алдына кірдім. Мені Қанекең білетін, әрі жақсы көретін. Біз тауда, экспедицияда талай бірге жүргенбіз. Кірген сәттен: – Қаныш аға, әл-Фараби сияқты дүниежүзі білетін ғалымды біздің білмей отырғанымыз масқара ғой, намыс емес пе?! Мен осы кісіні іздеймін дедім», дейді.

Журналист Марфуға Шапиян А.Маша­ни туралы мынадай деректер келтіреді: «Геология саласында бастап қойған моно­графиясы мен мамандығы бойынша атқаруы тиіс жұмыстарды былай ысыра тұрып, ол әл-Фарабиға толықтай кіріседі. Өйткені өзі айтпақшы «бабаның мұрасын іздеуді 2-3 жылға доғара тұрсам, бәлкім әл-Фараби өзбек ағайындарға өтіп кетуі әбден мүмкін еді». Ақжан Машани жұмысын Берлин, Лиссабон, Париж, Каир, Мадрид қа­ла­ларының кітапханаларына баба ең­бектерін іздестіріп, сұрау салудан бастайды. Солай Ыстанбұлдан біраз дүние табады. Шетелге кетіп ба­ра жатқанның бәріне «қарай кел» деп, әл-Фараби мұрасын тапсырады. Нәтижесінде, академик дәрігер Сайын Балмұханов Ыстанбұлдан әл-Фараби кітаптарының тізімін әкеп берсе, академик Шаһмардан Есенов Канадаға барған сапарында екінші ұс­таздың Бейрутта араб тілінде шыққан ең­бегін әкеліп, сыйға тартады. Ал өзі әл-Фарабидің үш кітабын бірдей «Ғалия» медресесінің кітапханасынан табады. Солай 1971 жылы Мәскеуде өткен ғылым тарихына арналған ЮНЕСКО-ның 13-конгресінде әл-Фарабиге арналған симпозиумде А.Машани бастаған қазақ ғалымдарының зерттеулері әл-Фарабидің 1100 жылдық мерейтойына арналған халықаралық конференцияны КСРО-да, Қазақстанда өткізуіне шешім алуына негіз болды. Бұл шешімнің өзіне Машани оңайлықпен қол жеткізген жоқ».

Өзбекстан ғалымдарының әл-Фара­биге қалай таласқаны туралы ғалымның шәкірті Шәмшиден Әбдіраман былай деп еске алады: «Фарабиді іздеу сапарын Ташкенттен бастаған Ақаң он­дағы Бируни атындағы Шығыстану инс­титутында әл-Фарабиге қатысты еш­қандай деректің жоқ екендігіне көзі жетті әрі өзбек ағайындар әл-Фараби есімін мүлде естімеген болып шықты. Институт директорының орынбасары Мұзафар Хайруллаевтың Ақаң жинаған әл-Фараби тұрғысындағы азды-көпті мәліметтеріне таңырқауында шек болмады. Оның болашақ докторлық диссертация тақырыбының тағдырын сол жолы анықтауға Ақаң себепкер болды, баба хақындағы қолда бар материалымен бөлісті. Ақжан ағаның бұлтартпас дәлелді құжаттарын көре тұрса да өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының басында: «Мына сәлде киген молдаң кім өзі? Қазақ болса, руы кім екен? Еңбегін неге арабша жазған?» деп, қазақ ғалымдары ит-тартыспен өткерген 3-4 жыл­дың ішінде әл-Фарабидің өзбек тілінде бірнеше мұрасы жарық көріп, бұл кезде Хайруллаев Ақаң ұсынған тақы­рыпты игеріп, әл-Фараби философиясынан докторлық диссертация қорғап алып, енді қазақтың ұлы перзентін өздеріне ен­шілей бастаған-ды. Осындай әңгімені Ақжан әл-Бирунидің 1000 жылдық мерейтойына барған жолы естиді: «Ақжан-әка, әл-Фараби заманында қазақ-өзбек еншісі бөлінбеген ел еді ғой, енді оны қазақ тумасы деп бөле тартпай, өзбек халқына да ортақтастыра бермейміз бе?» дегендерге Машани: «Түрік тумаларын бөліп-жару қазақтан басталған жоқ-тын. Науаи, әл-Бируни, әл-Хорезми туған кездерде де қазақ пен өзбек еншісі ортақ емес пе еді? Қазақ жері – Отырарда туған әл-Фарабиді ортақ еткілеріңіз келсе, сонда өздеріңіз жеріне қарай еншілеп алған өзге даналарды да ортақтастырайық», – деген-ді. Сол кезде Қазақстандағы фарабитанудан ауыз толтырарлық Машани бастамасынан хабардар Мұзафар: «Құп, Фараби қазақ болсын, Ақжан-ака! Бірақ сіз Ташкентке келіңіз, бабаңызды тануға сізге барлық мүмкіншілік тудырамыз» деп, қазақ ғалымдары арасындағы ғұлама мұрасына атүсті көзқарастан хабардар ол Фарабиді өзбек етудің басқа бір айласын ұсынады. Әл-Фарабиді ташкенттік еткісі келген бұл пиғыл 1971 жылы Мәскеуде өткен халықаралық конгрестің 13-мәжілісінде яки бабаның ЮНЕСКО тарапынан 1100 жылдық мерейтойын өткізу мәселесі сөз болғанда тағы бір бой көрсетті. Осының кесірінен ұлы ба­баның мерейтойын өткізу мәселесі қыл үстінде қалып еді. М.Хайруллаев сөз алып: «Әл-Фарабидің мерейтойы­на арналған халықаралық ғылыми конференция тек Ташкентте өткізілуге тиіс­ті. Бізде баба мұрасы материалистік тұр­ғыда әділ бағаланады» демесі бар ма? Мә­жілісті басқарушы Египет ғалымы столды қойып-қойып қалып, орнынан атып тұрып: «Ислам ғылымының алыбы әл-Фарабиді марксизмге жүндетуге бере алмаймыз. Ғұламаның мерейтойы өзі ғұмыр кешкен араб елінде өтеді», дейді. Осындай қысылтаяңда Алланың құдіретін мойындатар бірер сөзді араб тілінде айтып, А.Машани төрағадан рұқсат сұ­райды. Өз тілінде тілек еткендігінен бе,­ төраға сабасына түскендей болады, Ақаңа сөз береді. «Әл-Фарабидің ту­ған қаласы Фараб-Отырар жері де, елі де – Қазақстан», – дей келіп, қазақ ғалым­дарының баба мұрасын игерудегі игі істерін тізіп шығады да, Ақаң – төрағаны және басқа ғалымдарды – бүтін Араб, Шығыс елдерінің Орта ғасырдағы ислами ғылымы жұлдызының кіндік қаны тамған Отаны – Қазақстанға шақырды. «Әл-Фараби ұлы ғалымдар қатарында халықаралық тізімге кіргізілсін, оның 1100 жылдық мерейтойы КСРО-да, Қазақстанда тойлансын» дейтін қаулы қабылданып, Ақаң жеңіп шығады».

Ақжан Машани әл-Фарабидің туған жері де, мұрасы да қазақ тарихымен байланысты екенін дәлелдегеннен соң, 1975 жылы «Әл-Фараби және бүгінгі ғылым» атты монография жазып шығады. Бірақ мұнда ислам құндылықтарын ғылыммен байланыстырғаны үшін кітап дер кезінде жарияланбайды. Алайда әл-Машани әл-Фараби мұрасын жинау мен іздеуді доғармайды. Енді ол зор имани мұрат жолына түседі. Ол жол – ғалымның қабірін іздеу парызы еді.

 Ұстаз тағылымы

Өз басым ұлтымыздың ұлы ға­лы­мы Ақжан Машаниға шәкірт бол­ға­нымды мақтаныш тұтамын. Сонау 50-жылдардың басында Қазақ тау-кен институтынан (кейін политехника институты аталды) шақырылған Ақаң біз оқитын ҚазПИ-дің география фа­куль­­тетінде геологиядан сабақ берді. Сту­денттерге көп уақыт бөліп, лекциясын өз институтының бағдарламасымен жүргізді. Ақаңның геологиядан оқыған дәрісі оның толып жатқан салаларымен танысуымызға ықпал етті. Ол кісінің жетекшілігімен экспедицияға шығуым геология ғылымына деген құштарлығымды оятып, жердің қалыптасу заңдылығын білуіме кең жол ашты. Ақаң осындай экспедиция сәтінде әйгілі Е.Д.Шлыгинмен таныстырды. Н.Г.Кассиннің еңбектерін көп оқытты. Бұлар геологияның үлкен ұстаздары еді. Георгий Медоев бізге «Табиғи динамика» атты пәннен сабақ берді.

Бізге «Кристаллография» атты пәннен де алғашқы мәлімет берген Ақаң еді. Ол – бүкіл геохимияның, физиканың, қазіргі кен орындарынан алынатын қазба байлықтардың негізгі физикалық құрылымын түсіндіретін пән. Өкінішке қарай, қазір педагогикалық институттарда мұндай пәндердің аты да аталмайды. Сол кезде Ақаң ғылым салаларын жеке-жеке бермей, ғылым табиғатының тұтастығын сақтап, бірімен-бірін ұш­тастырып, кубиктің әрбір қырында қандай мағына барын математикалық жол­мен түсіндіретін. Ол кісімен замандас, саяси көзқарасы үшін Алматыға жер ауып келген атақты астроном, қазіргі Астрофизика институтының негізін салуға көп еңбек сіңірген Бухман деген астроном болды. Сол екеуі берген білім санамызға ғылымның негізгі жүйесін салып берді.

Институттан соң аспирантурада оқып жүрген кезімде Ақаң кездесіп қа­лып: «Ей, қыз, сен қолың бос болса, біз­ге келіп практикалық сабақ өткізші, менің уақытым жетпей жүр», деді. Ұс­тазымның сөзін жерге тастамай, поли­техника институтына келіп, аз уа­қыт Г.Ц.Медоев екеуінің практикалық саба­ғын жүргізгенім бар. Менің бастапқы ғылыми жұмысыма кеңес берген, жеке мақалаларымды оқып баспаға ұсынған да – Ақаң еді.

Аспирантураны бітіріп, кандидаттық дис­сертация қорғағаннан кейін А.Маша­ни ұстазымызбен көршілес болуды да тағдыр жазды. Бірде ол кісі ұшырасып қалып: «Ей, қызым, осы Сирияға барсақ қайтеді? Сен ана күйеуіңді үгіттесеңші, Сирияға бір сапар жасап қайтайық», деді. «Жарайды, сапар қашан, оны кім ұйымдастырады?» десем, ол кісі: «Мен ұйымдастырайын», дейді. Содан сол кез­дегі жас жазушы, кейін мемлекет қайраткері марқұм Әбіш Кекілбаев бар, Серік Қирабаев бар, барлығы 15 шақты адам Сирияға баратын болдық. Ақаң қазақша да, орысша да әдемі сөйлейді. Қыпшақ, араб, парсы тілдерін білетінін сол Шам (Дамаск) шаһарында ғана біл­дік. Осы жолы ол әл-Фарабидің зиратын іздеп тапты. Ақаңның айтуы бо­йынша, Шам шаһарын айналдыра салған қорғанның кіші қақпа, үлкен қақпа деп аталатын қақпалары болған екен. Әл-Фараби кіші қақпа алдындағы қорымда жерленіпті. Бұл мәліметтерді Ақаңның өзі жергілікті адамдарға айтып, қорымды тапты. Зиратты аралап, білікті арабисті көмекке алып, Ақаң зиратты бірінші болып ашты. Біз оған куә болдық. Басына белгі қойып қайттық.

Сол күні арабтар қонақасы үстінде біздің тегімізді сұрастырды. «Әл-Фара­би – қыпшақ қой, оған қандай қатыс­тарың бар?», деді. Ақаң оларға қыпшақтар туралы, олардың бізбен байланысы жөнінде айтты. Кеңес өкіметінің уақыты еді, әрқайсымыздың соңымызда тыңшыларымыз бар, бірақ сонда да Ақаң банкетте қыпшақтың тарихы жайлы 10 минуттай сөйледі. Сонда Шам шаһарының бір үлкен ғұламасы: «Сіздердің екінші қыпшағыңыз бар бізде, мүмкіндіктеріңіз болса алып барайық», деді. Ол Бейбарыс сұлтан еді. Ақаң бізге айтпай жүріп, Әл-Фарабимен қатар Бейбарысты да іздеген екен. Біз Арабия шөлін аралап өтіп, «Краке-де-Шевелье» деген сонау көне дәуірден күні бүгінге дейін архитектуралық ансамблі жақсы сақталған зәулім сарайда болдық. Таудың басына салынған зәулім сарай алыстан қарлығаштың ұясындай көрінеді. Бір жағы – Жерорта теңізі, бір жағы Арабия шөлі, еш жағынан жау көрінбей келіп басып алатын емес. Зәулім сарайды кезінде крест жорықшылары салған екен. Соны Бейбарыс сұлтан ғана алыпты. Маңдайшасында оның аты алтынмен жазылыпты. Бұл да біздің абыройы­мызды көтеріп тастады. Сол сапарда біз 12 күндей болдық. Сириядағы Кеңес одағының елшісі Н.Мухитдинов еді. Оған Ақаң келгенде-ақ жолыққан. Қайтарда Мухитдиновке барып, бірқатар жазбалар алды. Әл-Фарабиді біз батыс елдерінің аудар­масы арқылы оқып жүрміз ғой. Ақаң әл-Фарабидің еңбегін араб тілінде, парсы тіліндегі жазбалары арқылы таныған еді.

 Ақаң арманы

Әсіресе әл-Фарабидің музыка жа­йын­да жазғаны Ақаңның бала кезден қызыққан дала әуені, домбыра, қобыз үні, күй құдыреті туралы танымын, Шоқан, Абай еңбектерін терең зерттеуге деген құлшынысын оятты. Соның айғағы – «Әл- Фараби және Абай» атты еңбегі.

Жалпы, А.Ж.Машанидің ғылыми-шы­ғармашылық мұраты – «Екінші ұстаздың» артында қалған қыруар мұрасын зерттеу, саралау, қалың оқырманға қаймағын бұзбай жеткізу еді. Оның сол ерен еңбе­гінің алғашқы жемісі – «Әл-Фараби» атты тарихи-деректі кітабы.

Оған сол кездегі Қаз КСР Ғылым акаде­миясының президенті, академик Ш.Есенов алғысөз жазған. Кітаптың басты тұғыр-пікірлерінің бірі – «Ғылым болсын, дін болсын, саясат болсын – бәрі де адамның өміріне байланысты туған нәрселер ғой. Адам білгенді адам неге білмесін. Олай болғанда, осылардың бәрін де қалдырмай білу керек. Білгенде, олардың бір ғана үзіндісі емес, бастан-аяқ тегіс адақтау керек» деген қағида. Осыны берік ұстанған шығарманың бас қаһарманы өзінің алдында өткен математик, астроном, оптик, метео­ролог, медик, психолог, сазгер Әбу Юсиф ибн Исхақ әл-Киндидің жаңалықтарын жа­сампаздықпен, салиқалылықпен қор­ғай бі­леді.

А.Машанидың ендігі бір оқшау дүние­сі – «Табу» хикаяты. Автор тек өзіне тән «шығармашылық елгезектігімен» оқыр­мандарын жер беті, планетаның төменгі қыр­тыстары былай тұрсын, космосқа «алып кетеді». Оларды Қорқыт атамен «кездестіреді». Тағы да айналып-үйіріліп Фараби феноменіне соға береді. Мұның бәрін кітаптағы бас кейіпкер Маңғаз ұстаз: «Менің айтар сөзім... жаттанды, жа­санды, жалған сөз емес. Иесі жоқ жетім сөз емес... Сөздің асыл тегі оның терең тарихында. Ғылымның да шыққан көзі сонда. Білім бұлағының бастауы – ана тілің... Ғылымның, білімнің, өнердің, өмірдің басы осында» деген дәйектемеге тірейді. Мұндағы «ғылым» да, «тіл» де ғылыми публицистиканың жұлыны екенін зерделі жан білсе керек.

Автор «Табу» жанрын «ғылыми фан­­­тастика» деп айдарлапты. Біздің ойы­­мызша, шығарманы «ғылыми-фан­тастикалық трактат» мәртебесінде қарас­тырған дұрысырақ. Себебі туындыда әдеби-көркемдік мотивтерден гөрі ғы­лыми жорамалдар, гипотезалар жалпы шығар­мадағы басқа компоненттерден басым жатыр.

Ақжан Жақсыбекұлы намаз оқыды, ата дінді қасиет тұтты. Атеизм тұсында мұ­нысын мін көргендер көп болды. Бірақ үлкен тұлға, ғалым Ақаң өз сенімі, ар-ұж­даны қағидатымен жүрді. Өмірінде сансыз қиындық болды. Қуғынды да, күстаналауды да аз көрген жоқ. Жасынан ұйықтаса ұйқысы қанбаған, тойып тамақ ішпеген ол кең жазиралы қазақ дала­сының жер астын зерттеумен, жер үстін­дегі ғұламаларын танумен өмірін өткізді.

Ақаң өз білгені өзіне жетер еді. Бірақ ғұлама еліне, жұртына, кейінгі ұрпаққа үлкен азық боларлық ғылымның, білімнің негізін салып кетті. Сол үшін біз Ақаң аруағы алдында бас иеміз.

Ғалымның көзі тірісінде жарық көр­ген соңғы дүниесі – «Ай арысы – ғы­лым жаңалықтары» кітабы. Мұнда ком­мунистік атеизм қаншама жыл бұғау салып келген алхимия, астрология секіл­ді ғылым салалары жөніндегі оңды көз­қарастар қайта жаңғыртылды.

Ғалымның ғылыми-публицистік шығар­машылығын зерттеуді аса мандыт­пағанымыз белгілі. Мұны қарастыру – күн тәртібінде тұрған мәселе. Өйткені оқы­мыстының көп томдық шығармалар жинағын шығару қолға алынды. Про­фессор Ш.Әбдіраманның басқаруымен 16 томы жарық көріп үлгерді. Бұл бір те­легей-теңіз дүние.

Ғұлама, үлкен ғалым болу – біреудің әкеліп бере салатын дайын асы емес. Оған талмай ізденіс және текпен бірге келген дарын керек. Ақаң туған Қарқаралы – айрықша білім ошағы, ағартушылық, демо­кратиялық идеяның өрбіген жері. Империяны шайқалтқан әйгілі құзыр­хаттар да осы жерден басталған. 20-30 жылдардағы Алаш зиялыларының реп­рессиялануы, кеңес тұсында дінді ман­сұқтау, Ұлы дала ғұламаларын тұмшалау, атын да айтқызбау тарих сахнасына Ақжан Машанидай батыл, иманды, білім­ді тұлғаларды шығарды. Ақаң ақыл-ойдың жоғалған жаһұты әл-Фарабиді іздеп тапты. Міне, Машани феномені де осында.

Ақаң арманы – Фараби арманы. Фараби арманы – ел мен ұлтты даналық пен берекеге жеткізу арманы. Тәуелсіз Қазақстан, түркі дүниесі, жалпы «екінші ұстаз» ретінде ұлы ғұлама ағартқан өркениетті әлем осы жолда деп білеміз.

Қазір әл-Фарабидің 1150 жылдығын атап өтер кезеңде таяу тарихымыздағы Қазақ елі даналарын жоқтаған, оларды тауып, халық парасатымен жалғаған, қиын кезеңде қал-қадерінше зерттеген, насихаттаған Ақжан әл-Машаниды ұмытпауға тиіспіз.

 

Әлия БЕЙСЕНОВА,

академик